Morgunblaðið - 13.10.1992, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ
VIDSKIPTI/flTVIWNULÍF þriðjudagur 13. október 1992
Sjónarhorn
Kolkrabbinn kveinkar sér
eftir ívar Jónsson
Heilindi gagnrýnenda
í Viðskiptablaði Morgunblaðsins
birtist nýlega ritdómur um bókina
Innri hringurinn og íslensk fyrir-
tæki. í ritdómnum er hugmynda-
fræði kaldastríðsins í hávegum höfð
og höfundar vændir um alræð-
ishyggju þar sem þeir leggja áherslu
á hlutverk nkisvaldsins í efnahags-
þróuninni. Almennt gerum við þá
kröfu til gagnrýnenda að þeir séu
samkvæmir sjálfum sér, fari rétt
með og geri höfundum hugverka
ekki upp skoðanir með eigin lestri
„milli lína“. Lágmarkskrafan er þó
að gagnrýnendur lesi vandlega þau
verk sem þeir dæma og skrifi ekki
um efni sem þeim er framandi og
þeir eiga erfítt með að skilja. í rit-
dómi sínum um Innri hringinn og
íslensk fyrirtæki, eftir Fannar Jóns-
son og Ivar Jónsson, fellur Þorkell
Sigurlaugsson á þessu prófi.
I fyrsta lagi virðist hann hafa
misskilið markmið bókarinnar. Á
honum er að skilja að tilgangur
bókarinnar hafí verið að leita svara
við því „hveijir hefðu völdin í þjóð-
félagi okkar, hvort völdin séu til
góðs eða ills og hvort þeim sé beitt
rétt eða rangt“. Greiningin á völdum
í Innri hringnum og íslenskum fyrir-
tækjum er mun takmarkaðri og nær
aðeins til valdakerfís fyrirtækjanna,
þ.e. hluta efnahagslegra valda á
Islandi. Slík greining er aðeins
fyrsta stig greiningar á þjóðfélags-
legum völdum. Þetta kemur skýrt
fram í inngangi bókarinnar. Bókin
er á sviði stjómmálafræði, félags-
fræði atvinnulífs og stjómmálahag-
fræði. Þessar fræðigreinar leita ekki
svara við hvað sé til góðs og hvað
sé til ills, rétt eða rangt. Það er
aðeins á færi guðfræðinnar að veita
slík svör. Markmið bókarinnar er
að setja fram gagnagrunn sem nýt-
ist til frekari rannsókna á völdum
i íslensku þjóðfélagi og kynna al-
mennan fræðilegan bakgmnn rann-
Fóst í öllum betri
byggingavöruverslunum.
Dreifing:
HRINGÁS HF
sókna á valdakerfí Vesturlanda.
Gagnrýnandi misskilur því bókina
frá upphafí til enda. Auk athuga-
semda við aðferðafræði rannsóknar-
innar sem bókin byggir á les hann
einhvrs konar austantjaldsfræði og
alræðisafstöðu „milli línanna", en
þau fræði em höfundum algerlega
framandi. Með þessu gerir gagnrýn-
andi bókina tortryggilega á vægast
sagt vafasaman hátt.
Aðferðafræði valdgreiningar
í Innri hringnum er beitt magn-
bundinni aðferð við mælingar á
völdum og em völd einstaklinga í
atvinnulífínu metin á gmndvelli árs-
verka. Tekið er fram að hér sé um
grófa nálgun að ræða. Fyllri mynd
fáist annars vegar með félagsfræði-
legri greiningu á félaga-, skóla- og
íjölskyldutengslum viðkomandi ein-
staklinga og hins vegar „strateg-
ískri“ greiningu á völdum eftir at-
vinnugreinum. Þannig er greint frá
því að áhrif fyrirtækja em þeim
mun meiri, þeim mun víðtækari tök
sem þau hafa á aðföngum annarra
fyrirtækja. Þetta á sérstaklega við
um banka. Sumar atvinnugreinar,
eins og t.d. sjávarútvegur, hafa
mikil „strategísk" völd vegna þess
að fyrirtækin em óvenju mikilvæg
fyrir hagkerfíð í heild. Loks er þess
getið að greina þurfí tengsl stjóm-
málamanna, embættismanna og at-
hafnamanna þegar greina á valda-
stéttir á þjóðfélagslega vísu. Það er
meginmarkmið bókarinnar að setja
fram gagnagrunn fyrir slíkar rann-
sóknir og hefja fyrsta stig þeirra.
Gagnrýnandi kýs að líta framhjá
þessum skýra athugasemdum og
markmiðum 0g segir magnbundnar
rannsóknaraðferðir bókarinnar
„gagnslausar og í mörgum tilvikum
afar villandi mælikvarða“. I stað
þess að rökstyðja þessa niðurstöðu
segir hann þetta sannfæringu sína
og dregur upp vanhugsaðan lista
yfír þau atriði sem valdagreiningu
á að byggja á að hans mati. Listinn
einkennist öðm fremur af rökvillum,
þversögnum og óframkvæmanleg-
um hugmyndum. Sem dæmi má
nefna að eftir að gagnrýnandi hefur
hafnað magnbundnum mælikvörð-
um á valdi setur hann sjálfur fram
magnbundna mælikvarða. í stað
ársverka á að nota afkomu eða eig-
infjárstöðu fyrirtækja að mati hans.
Með þessu kemst gagnrýnandi ekki
aðeins í mótsögn við sjálfan sig
heldur býður hann upp á mun verri
mælikvarða. Hvert skólabam veit
að afkomutölur em ekki aðeins
sveiflukenndari en ársverk heldur
villandi bæði í ljósi falins hagnaðar
og í Ijósi þess að afkoma fyrirtækja
getur verið slæm um langan tíma,
en stjómendur þeirra geta samt
verið valdamiklir vegna þess að fyr-
irtækin era óvenju mikilvæg fyrir
hagkerfíð í heild. Sjávarútvegsfyrir-
tæki em dæmi um þetta. Auk þess
segja afkomutölur lítið um efna-
hagsleg völd innan sveitarfélaga.
Þá hefur gagnrýnanda sést yfír að
afkoma og eiginfjárstaða fellur und-
ir greiningu á „strategískum" völd-
um. Annað dæmi um þversagnir
gagnrýnanda má nefna að hann
heldur því fram að stjórnarseta í
fyrirtækjum sé hæpinn mælikvarði
á völd, vegna þess að stjómarmenn
„hafa oft fyrir reglu að bera allar
meiriháttar ákvarðanir undir þá
aðila sem þeir starfa fyrir og ráða
í raun litlu þegar til meiriháttar
ákvarðana kemur". Ekki er gerð
tilraun til að skilgreina hversu oft
svo er. Stjómarmönnum er þannig
Qarstýrt að mati gagnrýnanda, en
þvert á þessa niðurstöðu sína segir
hann að „augljóslega er mikill mun-
ur á því að vera formaður eða með-
stjórnandi“ og það telur hann vera
einn af veikleikum rannsóknarinnar
að ekki er tekið tillit til þessarar
aðgreiningar. En ef rétt er, eins og
gagnrýnandi heldur fram, að stjóm-
armönnun sé fjarstýrt, þá gildir einu
hvort menn em formenn stjóma eða
meðstjómendur. Að lokum má nefna
að gagnrýnandi segir völd og áhrif
fara fyrst og fremst eftir þekkingu,
hæfíleikum og dugnaði viðkomandi
svo og hversu mikils trausts hann
nýtur. En slíkir eiginleikar falla ein-
staklingum ekki í skaut sem manna
af himnum. Augljóst dæmi er mis-
munur á frama og völdum karla og
kvenna. Félagslegur bakgrannur
einstaklings og þau tengsl sem til
hans má rekja ráða mestu um mögu-
leika hans til að þroska hæfíleika
sína. Aðalatriðið hér er þó að gagn-
rýnandi heldur hér inn í myrkur
aðferðafræðilegs öngstrætis, því
ómögulegt er að menn hafí þá yfír-
sýn yfír þjóðfélagið að þeir geti
borið einstaklinga saman með þess-
um hætti og sýnt fram á mismikil
þjóðfélagsleg völd þeirra. Til þess
þurfa menn að vera alsjáandi og
alvísir. Vamarræður vísindaheim-
spekingsins Karls R. Poppers era
hveijum manni holl lesning í þessu
sambandi.
Ríkisvaldið og kaldastríðið
Það kemur mér alltof oft á óvart
hversu efnahagsumræðan hér á
landi er langt á eftir því sem gerist
á Vesturlöndum. Á meðan menn em
í óða önn að rannsaka og útfæra
starfsemi hins opinbera þannig að
hún nýtist atvinnulífinu markvisst
og skilvirkt eru menn hér á landi
enn lokaðir inni í einföldum hugar-
heimi þar sem markaður og ríkis-
vald em ósættanlegar andstæður. í
þessum hugarheimi er ekki rúm
fyrir samstarf ríkisvalds, fyrirtækja
og hagsmunasamtaka um þróun
framsækinnar langtíma efnahags-
stefnu.
Frá þessum einfalda hugarheimi
má þó nefna nokkrar mikilvægar
undantekningar. Athyglisverð til-
laga og skýrsla um Aflvaka Reykja-
víkur hf. sem lögð hefur verið fyrir
borgarstjóm er eitt dæmi. Hér er
um að ræða þróunarfélag sem fyrir-
tækjum borgarinnar er ætlað að
standa að og er hugmyndin að Afl-
vakinn stuðli að tækniþróun, ný-
sköpun og atvinnusköpun í atvinnu-
Ivar Jónsson
„Þaö er alltof
mikil einföldun
að halda að
málsvörn fyrir
umsvif ríkis-
valdsins í efna-
hagslífinu séu
merki um stal-
ínisma eða ein-
ræðishyggju.
Þetta ætti að
vera augljóst í
huga sérhvers
upplýsts nú-
tímamanns. Að
byggja ritdóm á
rógi af þessu tagi
ber vott um fljót-
færni og óheið-
arleika.“
lífi Reykvíkinga í framtíðinni. Mikl-
um fjölda slíkra þróunarfélaga hefur
verið komið á legg á Vesturlöndum
á undanfömum ámm og sem dæmi
má nefna að ríkisstjóm Thatchers
á Bretlandi beitti sér mjög á þessu
sviði. Gallinn á skýrslunni um Afla-
vakann er þó að þar skortir grein-
ingu á tengslum nýsköpunar, rann-
sókna- og þróunarstarfsemi og at-
vinnustefnu og hvemig þessir þætt-
ir vinna saman til langs tíma. Hér
á landi er mikill skortur á sérmennt-
uðu fólki á þessu sviði. Undirritaður
er eini aðilinn sem hlotið hefur slíka
menntun svo vitað sé.
Þorkell Sigurlaugsson er einn
þeirra sem enn er lokaður inni í
tvíhyggjunni um að ríki og markað-
ur séu ósættanlegar andstæður, líkt
og algengt er meðal dólgamarxista
og nýfijálshyggjumanna. En hann
gengur lengra og virðist líta á alla
sem hafa hugmyndir um framsækið
efnahagslegt hlutverk ríkisvaldsins
sem einhvers konar alræðissinna
eða stalínista. Eins og hann segir í
ritdómi sínum beita þeir „vinnu-
brögðum sem trúlega hefur verið
beitt í skrifræðis- og einræðisríkjum
þar sem áætlanabúskapur og ríkis-
afskipti áttu að leysa allan vanda“.
Með þessum hætti gerir hann bókar-
höfundum upp skoðanir sem em
fyrst og fremst hugarburður hug-
myndalega einangraðs manns, sem
enn er beislaður í hugsunarhætti
kaldastríðsins. Þær skóðanir sem
hann gerir mönnum upp em víðs-
fjarri skoðunum bókarhöfunda svo
ekki sé talað um skýrsluhöfunda
Aflvaka Reykjavíkur.
Lokaorð
Hér að ofan hef ég rakið augljós-
ar rökvillur og þversagnir í gagn-
rýni Þorkels Sigurlaugssonar á bók-
ina Innri hringurinn og íslensk fyrir-
tæki. Jafnframt hef ég gagnrýnt
lestur hans „milli Iínanna", þar sem
hann les eigin kaldastríðskreddur
inn í textann. Það er alltof mikil
einföldun að halda að málsvörn fyr-
ir umsvif ríkisvaldsins í efnahagslíf-
inu séu merki um stalínisma eða
einræðishyggju. Þetta ætti að vera
augljóst í huga sérhvers upplýsts
nútímamanns. Að byggja ritdóm á
rógi af þessu tagi ber vott um fljót-
færni og óheiðarleika.
Höfundur er félagshagfræðingur.
Verðbréf
Fyrsta útboð spariskír-
teina ríkissjóðs á morgun
ÁKVEÐIÐ hefur verið að efna til fyrsta útboðs spariskírteina ríkis-
sjóðs á morgun, miðvikudaginn 14. október og verður þá óskað eftir
tilboðum í bréf að heildarfjárhæð 400 miUjónir króna. Vegna mistaka
við vinnslu fréttar þessa efnis i viðskiptablaði Morgunblaðsins sl.
fimmtudag birtist hún hér aftur.
Stefnt er að þremur útboðum
spariskírteina á þessu ári, þ.e. 14.
október, 11. nóvember og 16. desem-
ber og er áætlað að selja um einn
milljarð króna í þessum þremur út-
boðum. í boði em hefðbundin verð-
tryggð spariskírteini í l.flD 1992 til
6 ára og l.flD 1992 til 10 ára. Lág-
markstilboð er bundið við 5 milljónir
að nafnverði í hvomm flokki fyrir sig.
í útboðinu verða spariskírteinin
seld í tveimur verðgildum, 100.000
og 1.000.000 kr. að nafnvirði. Spari-
skírteinin, sem verða innleyst hjá
Lánasýslu ríkisins eða Seðlabanka
íslands á gjalddaga, bera 6% nafn-
vexti á ári og em verðtryggð m.v.
lánskjaravísitölu.
Skv. útboðsskilmálum er lág-
marksfjárhæð útboðsins 300 milljón-
ir króna, en heildarfjárhæð þess er
áætluð um 400 milljónir. Löggiltum
verðbréfafyrirtælqum, löggiltum
verðbréfamiðlumm, bönkum og
sparisjóðum er einum heimilt að
bjóða í spariskírteinin skv. tiltekinni
ávöxtunarkröfu og verða aðrir vænt-
anlegir tilboðsgjafar að láta þessa
aðila annast tilboðsgerðina.
Pétur Kristinsson, framkvæmda-
stjóri Þjónustumiðstöðvar ríkisverð-
bréfa, sagði í samtali við Morgun-
blaðið að hér væri um að ræða nýj-
ung sámkvæmt þeirri stefnu ríkis-
stjómarinnar að afla sér lánsfjár-
magns innanlands með útboðum
þannig að vextimir réðust af mark-
aðsaðstæðum hveiju sinni.
„Á undanförnum ári hefur ríkis-
sjóður gert samninga við stærri að-
ila, lífeyrissjóði, verðbréfafyrirtæki
og banka um stærri viðskipti á spari-
skírteinum og þá hefur yfirleitt verið
samið um hærri vexti en gerist í al-
mennri sölu. Nú hefur verið horfið
frá þessu fyrirkomulagi og farið út
á þá braut að óska eftir því að þess-
ir sömu aðilar geri tilboð þar sem
lágmarksupphæð er 5 milljónir. Fram
að áramótum er ætlunin að reyna
að ná inn einum milljarði króna sem
þykir frekar hófleg upphæð miðað
við það sem oft hefur verið samið
um. Við höfum reynslu af fímm út-
boðum í ríkisbréfum frá þvi í júní
sl. sem hafa komið vel út bæði fyrir
ríkissjóð og markaðinn í heild, en
fyrirkomulagið er með mjög svipuðu
sniði,“ sagði Pétur.
Tölvur
Fundur
með tölvu-
ráðgjöfum
RUT-nefndin, ráðgjafarnefnd um
upplýsinga- og tölvumál, heldur
fund með tölvuráðgjöfum á morg-
un, miðvikudag, þar sem skýrslan
„Útboð tölvukerfa fyrir rikisstofn-
anir - Tillögur um úrbætur“ verð-
ur kynnt og fjallað um niðurstöður
hennar.
Tölvuráðgjafar sem hafa áhuga á
að sitja fundinn skulu hafa samband
við Jóhann Gunnarsson eða Ingunni
Þórðardóttur hjá Hagsýslu ríkisins.
Fundurinn verður haldinn frá kl.
10-12.