Morgunblaðið - 11.11.1992, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 11. NÓVEMBER 1992
Hugleiðingar um
heilbrigðismál
Breytt þjóðfélag, breyttar þarfir
eftir Sólfríði
Guðmundsdóttur
í bytjun 19. aldarinnar var heilsa
skilgreind sem „firð sjúkdóma“,
enda voru þá smitsjúkdómar heista
orsök heilbrigðisvandamála og ein
algengasta dánarorsökin. Um miðja
19. öld hafði tekist að vinna bug á
orsökum margra þessara smitsjúk-
dóma og heilsa fór að þýða meira
en einungis að vera laus við sjúk-
dóma.
Skilgreining alþjóðaheilbrigðis-
stofnunarinnar WHO (World Health
Organization) frá 1948 markaði
nýja stefnu þar sem heilsa var skil-
greind í víðara samhengi, þ.e. bæði
líkamleg, andleg og félagsleg vellíð-
an. Menntun hjúkrunarfræðinga og
annarra heilbrigðisstétta á Islandi
hefur aukist samkvæmt kröfum
tímans og skilað mikilli og góðri
uppbyggingu í heilbrigðiskerfinu.
Stórkostlegar framfarir hafa orðið
í tækni og heilbrigðisvísindum og
hefur það kostað þjóðina sífellt
meiri peninga. Heilbrigðisútgjöld
hafa aukist jafnt og þétt og hafa
þrefaldast á síðustu 30 árum sem
hlutfall af þjóðarframleiðslu (3,2%
árið 1960 í 8,5% árið 1988). Ef við
berum þetta saman við heilbrigðis-
útgjöld sem hlutfall af þjóðarfram-
leiðslu í Bandaríkjunum þá er þar
um svipaða hækkun að ræða (úr
5,2% 1960 í 11,1% 1987). Fiestar
þjóðir heims hafa nú þegar brugðist
hart við auknum útgjöldum til heil-
brigðismála með hagræðingu og
mismunandi sparnaðaraðferðum.
Tölur úr heilbrigðisskýrslum um
Iífaldur og sjúkdómatíðni sýna að
heilbrigðisástand íslensku þjóðar-
innar hefur batnað á undanförnum
áratugum. Heilbrigðisskoðanir í
grunnskólum landsins hafa sýnt að
íslensk böm eru almennt vel á sig
komin líkamlega. Hins vegar gerast
þær raddir æ háværari að verulega
skorti á aðbúnað bama í andlegu
og uppeldislegu tilliti. Lög um
heilsuvemd í skólum em frá 1957
(no.61) og 1958 (no.214) og eru
orðin úrelt, stuðst er við áorðnar
reglugerðarbreytingar við fram-
kvæmd skólaheilsugæslu. Fagfólk
sem sinnir heilsugæslu skólabarna
er sammála um að framkvæmd heil-
sugæslu í skólum þurfi rækilegrar
endurskoðunar við, þar sem aðstæð-
ur í þjóðfélaginu hafa gerbreyst.
Álitið er að draga megi úr hefð-
bundnum líkamsskoðunum til að fá
aukinn tíma til að sinna betúr and-
legum og félagslegum þörfum bam-
anna. Sérfræðingar hafa bent á að
fækka megi sjónprófum, vigtunum
og hæðarmælingum. Það er mjög
mikils virði að skólaheilsugæslan sé
samræmd um allt land, en vegna
þess hve dregist hefur að endur-
skoða lög og reglugerðir fá börn
landsins mismunandi þjónustu.
Landlæknisembættið skipaði starfs-
hóp árið 1984 til að endurskoða
framkvæmd heilsugæslu í skólum,
sem skilaði áliti til landlæknis 15.
apríl 1985. Þeirri álitsgerð var aldr-
ei komið á framfæri. Nú liggja fyr-
ir hjá landlæknisembættinu drög að
tillögum frá nefnd sem skipuð var
1991 til að fjalla um breytingar á
tilhögun heilsugæslu í grunnskólum.
Það er orðið brýnt að setja ný lög
og endurskoða gildandi reglur til
að mæta þörfum skólabarna í dag
og samræma heilsugæslu í skólum
fyrir framtíðina.
Skólahjúkrunarfræðingum er
ætlað að sinna heilbrigðisþörfum
barna í öllum grunnskólum lands-
ins. Markmið skólahjúkrunar er að
stuðla að því að böm fái að þrosk-
ast við þau bestu andlegu, líkam-
legu, og félagslegu skilyrði sem völ
er á. Unnið er í nánu samstarfi við
foreldra og kennara barnanna og
fylgst með barninu og umhverfí
þess. Komi { ljós að eitthvað hamli
því að barnið nái settu markmiði
em gerðar ráðstafanir til úrbóta.
Stór þáttur í starfi skólahjúkrunar-
fræðinga er fyrirbyggjandi fræðsla
til barna og fjölskyldna þeirra. Þessi
heilbrigðisfræðsla er í beinu fram-
haldi af fræðslu sem veitt er í heilsu-
vemd ungbarna og smábama.
Skólahjúkrunarfræðingar taka
einnig þátt í beinni og skipulegri
fræðslu um heilbrigðismál í sam-
vinnu við kennara, auk þess að sinna
nemendaráðgjöf fyrir einstaklinga
og hópa. Skipulagðri heilsugæslu
skólabarna lýkur er þau Ijúka
grunnskóla. Heilsugæsla í fram-
haldsskólum landsins hefur ekki
verið samræmd og virðist vera mjög
ómarkviss og er mjög brýnt að
bæta úr því.
Fagfólk hefur rætt og ritað um
áhættuþætti sem ógna heilsu og
velferð margra skólabama hérlendis
vegna vaxandi einkenna um örygg-
isleysi og andlega vanlíðan bam-
anna, sem færist sífellt neðar hvað
aldur varðar. Reynt hefur verið að
vekja fólk til umhugsunar um mál-
efni bama og unglinga með von um,
að foreldrar gætu verið þrýstihópur
sem hefði áhrif á ráðamenn þannig
að þeir gæfu sér tíma til að hugsa
um hvað raunverulega gefur lífinu
gildi, þ.e. bömin - framtíð þjóðarinn-
ar. Það er trú mín að þjóðin vilji
viðhalda og auka „gæði“ lífs hér á
íslandi, og að foreldrar vilji axla þá
ábyrgð sem fylgir því að vera uppa-
landi. Hins vegar blasir við að þörf
er á endurskoðun á þeim aðstæðum
sem fjölskyldum með börn er búin.
Móta þarf nýjar stefnur fyrir fram-
tíðina til að viðhalda og auka vellíð-
an barnanna og fínna lausnir á að-
steðjandi heilbrigðisvandamálum.
Markviss heilbrigðisfræðsla til
almennings ásamt aðgerðum til að
hvetja heilbrigðis eflingu og fyrir-
byggja heilsuhindranir hafa ekki
verið nógu ofarlega í forgangsröð
peningavald'sins, e.t.v. vegna þess
að árangur í útgjaldasparnaði er ill
mælanlegur og skilar sér yfirleitt
ekki á sama kjörtímabili, þó vitað
sé að það dragi margfalt úr útgjöld-
um í framtíðinni. Fyrr á tímum þeg-
ar heilbrigðisþjónustan var af skorn-
um skammti hjálpaði fólkið hvert
öðru og reyndi að mæta sjúkleika
eftir bestu getu með tiltækum ráð-
um. Nútíma fólk má ekki vera að
því að veikjast, heldur fer „til að
fá eitthvað við því“ svo það þurfi
ekki að leggjast í rúmið. Það er
gerð krafa til heilbrigðisstarfsfólks
um góða þjónustu og skjót úrræði
á öllum vandamálum. Fólkið hefur
í ríkara mæli yfirfært ábyrgðina á
eigið heilbrigði yfir á fagfólk og
reiðir sig um of á að heilbrigðisþjón-
ustan komi með lausnina. Nú hefur
sennilega flestum skilist að heil-
brigðiskerfíð er fjárhagsiega
sprungið og getur ekki veitt
óbreytta þjónustu. Undanfarin ár
hefur verið reynt að sporna við
auknum útgjöldum á öllum stofnun-
um og nú er komið að hreinum nið-
urskurði á þjónustu, en árangurinn
í peningaspamaði lætur á sér
standa. Það er sjóðþurrð og búið
að safna vænum skuldabirgðum
handa bömum okkar, barnabörnum
og barnabarnabömum. Úr heimilis-
rekstrinum þekkjum við að það þarf
Sólfríður Guðmundsdóttir
„Það er gerð krafa til
heilbrigðisstarfsfólks
um góða þjónustu og
skjót úrræði á öllum
vandamálum. Fólkið
hefur í ríkara mæli yf-
irfært ábyrgðina á eig-
in heilbrigði yfir á fag-
fólk og reiðir sig um
of á að heilbrigðisþjón-
ustan komi með lausn-
ina.“
að bregðast strax við breyttum að-
stæðum. Sama hugsun ætti að gilda
um ríkisreksturinn, þar sem kostn-
aðinn þarf m.a. að greiða úr þínum
vasa, lesandi góður.
í dag er heilsa skilgreind sem
óijúfanlegur hluti af góðu daglegu
lífi. „Gæði lífsins" í þessu samhengi
gefur okkur tækifæri og frelsi til
að velja og hafna. Fólk hefur mjög
mismunandi mat á hvað telst tii lífs-
ins gæða. Margir þakka fyrir að
geta sinnt frumþörfum fjölskyld-
unnar og bilið virðist breikka milli
ríkra og fátækra hérlendis. Ungt
fólk sem hefur stofnað fjölskyldur
undanfarinn áratug hefur orðið fyr-
ir barðinu á vaxtastefnu stjórn-
valda. Vegna erfiðrar greiðslubyrði
út af íbúðarkaupum hefur allt að
75% af samanlögðum tekjum heim-
ilisins hjá þessum bamafjölskyldum
farið í afborganir. Samkvæmt þeim
könnunum sem gerðar hafa verið á
lífskjörum bamafólks bendir margt
til að foreldrar hafi ekki bolmagn
til að sjá börnum sínum fyrir sæm-
andi aðbúnaði vegna erfiðs efna-
hags. Samkvæmt lífskjarakönnun
Félagsvísindastofnunar frá 1988
voru fjölskyldutekjur foreldra for-
skólabarna 15% lægri en annarra
fjölskyldna. Það var mun algengara
að þessi hópur ætti við alvarlegri
fjárhagserfiðleika vegna húsnæði-
söflunar að etja en aðrar fjölskyld-
ur. í könnuninni „Böm í borg og
bæ“ kemur fram að 33% fjölskyldu-
tekna (fyrir skattfrádrátt) ungs
barnafólks fór til húsnæðiskaupa
og dagvistunar. Sama könnun leiddi
í ljós að atvinnuþátttaka mæðra
barna sem fædd voru 1984 væri um
70% og að feður forskólabarna vinna
allra feðra mest, eða um 60 klst á
viku að jafnaði. Þátttaka í „lífsgæða
kapphlaupinu“ hefur reynst mörg-
um erfið, enda virðast Islendingar
vera meðal kaupglaðari þjóða ver-
aldar. Ef einhver nýjung kemur á
markaðinn virðast margir bráð-
nauðsynlega þurfa á henni að halda,
hvort sem það er fótanuddtæki, bíla-
sími, videotæki, myndlykll eða ann-
að sem hægt væri að komast af án.
Hver kynslóð er „barn síns tíma“
og hefur þar af leiðandi mismun-
andi viðhorf og lífsstíl. Kynslóð
sjötta áratugar aldarinnar er t.d.
alin upp meðvituð um rétt sinn og
frelsi og mun hafa önnur viðhorf
til samfélagsþjónustunnar en eldri
borgarar dagsins í dag. Við getum
gert ráð fyrir að börn áttunda ára-
tugarins sem alin eru upp í neyslu-
og verðbólgu þjóðfélagi nútímans,
undir áhrifum aukinnar menntunar
og atvinnuleysis, muni hafa önnur
viðmið og öðruvísi væntingar til
heilbrigðisþjónustunnar í framtíð-
inni. Það hefur lengi loðað við land-
ann að nota skammtímalausnir og
að „redda málunum fyrir hom“ í
stað þess að móta ábyrgar framtíð-
arstefnur og stefna markvisst að
ákveðnu takmarki þar til því er
náð. Stjórnmálamenn og íbúar þessa
lands hafa ennþá möguleika á að
breyta og/eða stjórna áhrifaþáttum
umhverfísins á velferð fjölskyldunn-
ar, en þeim tækifærum fer sífellt
fækkandi. Sameiginlega berum við
t.d. ábyrgð á hvernig við förum með
náttúruna og umhverfið sem verður
sífellt mengaðra og meira heilsuspil-
landi. Sveitarfélög og einstaklingar
bera ábyrgð á að velja, forgangs-
raða, og skilgreina þau heilbrigðis-
verkefni sem eru hvað brýnust hjá
þeim hveiju sirihi. Þá þarf að leggja
áherslu á hvaða þýðingu heilsa hef-
ur fyrir þessa ákveðnu persónu eða
sveitarfélag og hvernig viðkomandi
geta lifað ánægjulegra lífi miðað
við eigið gæðamat. Aðstæður og
vandamál eru misjöfn milli lands-
hluta, borga, bæja, og persóna. Með
því að setja sér ákveðin heilbrigðis-
markmið, að viðhalda góðri heilsu,
eða að endurheimta hana, verður
heilsan eftirsóknarverðari fyrir við-
komandi, ekki einungis afleiðing af
meðferð eða lækningu sjúkdóms,
heldur grundvallar aflgjafi í daglegu
lífí einstaklingsins og fjölskyldu
hans.
Höfundur er hjúkrunarfræðingur
M.Sc. og starfar m.a. við
skólahjúkrun hjá
Heilsuverndarstöð Reykjavíkur.
EES kallar ekki á breyt-
ingar á iðnlöggjöfinni
eftir Andrés
Magnússon
.Nokkur umræða hefur átt sér
stað um hvaða áhrif þátttaka okkar
í Evrópska efnahagssvæðinu muni
hafa á íslenska iðnlöggjöf og hvort
nauðsynlegt verði að breyta henni.
Það sem menn hafa einkum hugað
að er hvort breyta þurfi því ákvæði
laganna sem lögverndar starfsrétt-
indi meistara, sveina og nemenda
í löggiltum iðngreinum.
Engin samræming á löggjöf
Meðal grundvallarreglna Evr-
ópubandalagsins (Rómarsáttmál-
ans) er að tryggja þegnum allra
aðildarlandanna frjálsan rétt til að
leita eftir atvinnu og stofna til og
stunda atvinnurekstur í hvaða landi
bandalagsins sem er, óháð þjóð-
erni. Þar sem skilyrði þess að
stunda atvinnurekstur í sambæri-
legum greinum og teljast til lög-
giltra iðngreina hér á landi er með
ýmsu móti innan einstakra EB-
ríkja, hefur bandalagið sett sérstak-
ar reglur til að tryggja að eftir
þessari grundvallarreglu sé farið, í
hinum einstöku ríkjum. Umræddar
reglur eru í formi tilskipunar og eru
þær nú orðnar hluti af ESS-samn-
ingnum. I reglunum felst ekki sam-
ræming á löggjöf einstakra EB-
ríkja um atvinnustarfsemi í þeim
greinum sem teljast til löggiltra
iðngreina. Þær hafa það hins vegar
í för með sér, að þau ríki sem setja
veruleg skilyrði fyrir því að stunda
atvinnustarfsemi á þessu sviði,
verða að heimila einstaklingi eða
fyrirtæki frá öðru EES-ríki, sem
þess óskar, að hefja atvinnustarf-
semi, ef hann hefur staðfestingu
stjórnvalda í heimaríki sínu á að
hann hafí unnið við greinina í tiltek-
inn árafjölda. Ef viðkomandi aðili
uppfyllir eitthvert þeirra fjögurra
skilyrða sem reglurnar hafa að
geyma er honum heimilt að hefja
atvinnustarfsemi á sviði sinnar
greinar í hveiju ríki bandalagsins
sem er. Skilyrðin eru nokkuð mis-
munandi, en algengast er að við-
komandi aðili verði að hafa tengst
viðkomandi grein á einhvern hátt
sem stjórnandi, starfsmaður eða
nemi í sex ár samfellt.
Iðnlöggjöf óbreytt
Þeim aðilum frá öðrum ríkjum
innan Evrópska efnahagssvæðisins
sem uppfylla eitthvert skilyrðanna
verður því heimilt að hefja atvinnu-
starfsemi á sínu sviði hér á landi.
Það er hins vegar ekkert í EES-
samningnum sem hefur það í för
með sér, að óhjákvæmilegt verði
að breyta íslenskum iðnáðarlögum
að því er varðar starfsréttindi
meistara, sveina og nema. Við get-
um haldið okkar iðnlöggjöf
óbreyttri á sama hátt og t.d. Þjóð-
Andrés Magnússon
„Ótti manna um að
hingað verði stöðugur
straumur fyrirtækja til
þess að hefja atvinnu-
starfsemi á sviði lög-
giltra iðngreina er því
að öllum líkindum al-
gerlega ástæðulaus.“
veijar hafa gert, en þeir hafa sams
konar löggjöf og við að því er starfs-
réttindi meistara varðar.
Ástæðulaus ótti
Er svo líklegt að hingað sæki í
stórum stíl einstaklingar og fyrir-
tæki í þeim tilgangi að hefja hér
atvinnustarfsemi á sviði löggiltra
iðngreina? Ef taka má mið af
reynslu EB-ríkja á þessu sviði, þarf
vart að búast við mikilli breytingu
á starfsumhverfi íslenskra iðnfyrir-
tækja, að því er þetta atriði varðar.
Reynslan er almennt sú innan EB,
að það sé í hverfandi mæli sem
fyrirtæki á sviði þeirra greina, sem
hér teljast til löggiltra iðngreina,
sæki milli landa til að hefja atvinnu-
starfsemi. Má sem dæmi nefna að
það eru einungis liðlega 2 þúsund
fyrirtæki sem hafa fengið starfs-
leyfi í þessum greinum í Þýskalandi
á sl. þremur áratugum. Starfandi
þarlend fyrirtæki á þessu sviði eru
hins vegar á bilinu,600 til 700 þús-
und. Ótti manna um að hingað verði
stöðugur straumur fyrirtækja til
þess að hefja atvinnustarfsemi á
sviði löggiltra iðngreina er því að
öllum líkindum algerlega ástæðu-
laus.
Höfundur er lögfræðmgur
Landssambands iðnaðarmanna.