Morgunblaðið - 11.07.1993, Qupperneq 11

11
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. JÚLÍ 1993
ítökum. Og það jafnvel þótt um 50
prósent íbúanna í Lettlandi séu
rússneskumælandi, 40 prósent í
Eistlandi og um 30 prósent í Lithá-
en. En sjálfstæðisyfirlýsing Rúss-
lands sem þing þess samþykkti 12.
júní 1990 spillti mestu og þó sér-
staklega staðfesta Rússlands að
taka lýðveldislög fram yfir sam-
bandslög. Auk þess var ákveðið að
allir skattar sem lagðir væru á íbúa
Rússneska Sambandslýðveldisins
skyldu renna í fjárhirslur Rúss-
lands. Og hvað merkti það? Jú,
Rússland gat í raun ákveðið hve
mikið skyldi renna til Sovétsam-
bandsins; með öðrum orðum, Sovét-
ríkin áttu ekki lengur að hafa sjálf-
stæða íjármálastjórn. Áður fóru
allir skattar og gjöld beint í ríkis-
kassa Sovétríkjanna, ekki í gegnum
fjármálaráðuneyti lýðveldanna.
Áuk þess sló Rússneska lýðveldið
eign sinni á allar ríkiseignir á lands-
svæði sínu, eins og sjálfstæðisyfir-
lýsingin fól í sér.
Undir þessum þrýstingi hóf
Gorbatsjov viðræður við leiðtoga
lýðveldanna um framtíð Sovétríkj-
anna, fram hjá Æðstaráðinu og
Fulltrúaþinginu, ekki ólíkt sérstök-
um viðræðum Jeltsíns nú við leið-
toga sjálfsstjórnarlýðveldanna sem
hann heldur án samráðs við rúss-
neska Æðstaráðið eða Fulltrúa-
þingið. í þessum viðræðum var gert
uppkast að sambandssáttmála sem
gerði ráð fyrir að greiðslur til hins
opinbera færu aðeins eina leið, það
er að segja að fólk greiddi einungis
til síns lýðveldis en ekki í sovéskan
ríkissjóð, að lýðveldin væru eigend-
ur að því sem verið höfðu eignir
Sambandsríkisins og að lög lýðveld-
anna stæðu sovétlögum ofar í sum-
um tilfellum. Þessi skilyrði gerðu
tilveru Sovétríkjanna ómögulega,
með þeim var í raun verið að leggja
Sovétríkin niður. Þessi nýju drög
Gorbatsjovs og leiðtoga lýðveldanna
að sambandssáttmála voru því í
fullkominni andstöðu við stjórnar-
skrána, niðurstöðu þjóðaratkvæða-
greiðslunnar og grundvöll Sovét-
ríkjanna: Lög Sovétríkjanna voru
gerð ómerk.
Ég var alltaf á móti sambands-
sáttmála af þessu tagi því hér var
ekki verið að semja um sambands-
ríki heldur bandalag ríkja og ég tel
enn að það hafi verið rangt og gróf
mistök af Gorbatsjov að ganga til
viðræðna við Jeltsín, Kravtsjúk og
fleiri um slíkt. Þjóðaratkvæða-
greiðslan knúði mig til andstöðu við
þessar nýju viðræður og skyldur
rnínar við þingið sömuleiðis. Þrisvar
lýsti þingið því yfir að Sambands-
sáttmálinn eins og hann var væri
í fullu samræmi við niðurstöðu þjóð-
aratkvæðagreiðslunnar. Það hefðu
verið svik við þingið hefði ég stutt
drögin sem Gorbatsjov og leiðtogar
lýðveldanna voru að vinna að. Sam-
bandsríki var markmiðið sem ég
barðist fyrir og svo er enn.“
Beindist ekki gegn Gorbatsjov
-Engu að síður atvikaðist það nú
svo að þessi afstaða yðar, sem þér
létuð íijós á meðan valdaránstilraun
neyðarnefndarinnar svokölluðu stóð
yfir, var túlkuð sem stuðningur við
valdaránið?
„Ég var ekki í neyðarnefndinni.
Ég vissi ekkert um fyrirætlanir
þeirra sem í henni sátu, en það
voru jú nánustu samstarfsmenn
Gorbatsjovs, fyrr en þeir komu til
Moskvu aftur eftir að hafa rætt við
Gorbatsjov á Krím. Þeir fóru til
Gorbatsjovs til að fá hann ofan af
því að skrifa undir samning við lýð-
veldin sem hefði lagt Sovétsam-
bandið í rúst. Þeir fóru til hans í
þeirri von að hann fengist til að
lýsa, yfir neyðarástandi og kæmi
þar með í veg fyrir yfirvofandi hrun
ríkisins. Þeir vildu gera honum
grein fyrir þvi livað væri að gerast
í landinu, hvað væri á seyði í efna-
hagslifinu og svo framvegis. Þeir
vonuðust eftir stuðningi hans. Það
var alls ekki hugmyndin að taka
völdin af forsetanum. Málið er að
við höfðum í raun öll völd í hendi
okkar. Æðstaráðið og þó einkum
Fulltrúaþingið sem kaus Gorbatsjov
forseta var á sínum stað og enginn
gerði tilraun til að taka af því völd-
in. Ríkisstjórnin hélt sínum völdum
og forsætisráðherrann hafði ná-
kvæmlega þau völd sem hann hafði
haft áður. Varaforsetinn tók aðeins
tímabundið á sig skyldur forset-
ans.“
-Skoðun yðar er samt sú að menn-
irnir sem sátu í- neyðarnefndinni
hafi ætlað sér að koma í veg fyrir
að Gorbatsjov tækist ganga frá
samningum við leiðtoga lýðveld-
anna. Hvernig getið þér kallað það
annað en valdarán að taka með
þeim hætti fram fyrir hendurnar á
forseta ríkisins?
„Atburðir ágústmánaðar, þessar
73 klukkustundir í lífi landsins, eru
kallaðir valdarán. Ég vil spyija ykk-
ur að þessu: Hefur nokkru sinni í
sögunni verið gert samsæri með
þeim hætti að samsærismennirnir
byiji á því að fara til fundar við
þann sem gera á samsæri gegn og
geri honum grein fyrir þeirri ætlun
sinni að taka völdin? Þannig var
það í þessu tilfelli. Hvað er valda-
rán? Það felur í sér að ráðist er
gegn valdakerfinu, stofnunum rík-
isins. En hvað gerðist hér? Öllu var
haldið í sama horfi og valdaræningj-
arnir krefjast þess meira að segja
að stofnanir ríkisins haldi völdum
sínum. Klukkustundirnar 73 færðu
aðrir sér í nyt og reyndu að láta
líta svo út að eining ríkisins væri
í hættu. Svo var hafist handa um
aðgerðir til að breyta skipan ríkisins
og þjóðfélagsins sem enduðu með
yfírlýsingu Jeltsíns í desember um
að Sovétríkin væru ekki lengur til,
stjórnarskrá þeirra úr sögunni og
forsetinn var hrakinn frá völdum.
Um þá yfirlýsingu frétti forseti
Sovétríkjanna síðar en forseti
Bandaríkjanna.“
Valdaránið stendur yfir
„Þannig voru atburðir ágústmán-
aðar bara upphafið að hinu raun-
verulega valdaráni, ríkið var lagt
að velli og allri þjóðfélagsskipan
breytt. Völdin voru tekin af þeim
sem fóru löglega með þau og færð
í hendur allt annars fólks, eignar-
rétti og hugmyndafræði breytt í
einu vetfangi. Það var ekki gert
neitt valdarán 19. ágúst heldur var
það sem þá gerðist forsendan fyrir
því að hægt var að hefja alvöru
valdarán og það stendur yfir ennþá.
Markmiðið var að leggja Sovétríkin
í rúst en það á eftir að taka langan
tíma. Því að eyðileggja allt það sem
hefur verið byggt upp í Rússlandi,
ekki bara síðustu 70 árin heldur í
þúsund ára sögu þess kostar gífur-
lega baráttu. Fyrirstöðu er víða að
finna. Ekki Kommúnistaflokksins
eða stjómarandstöðunnar, heldur
þjóðarinnar sem er vön allt öðru
kerfi. Þessari þjóð hentar ekki vest-
rænt hagkerfi. Við förum ekki í
fötin ykkar Evrópumanna eða Am-
eríkumanna, þau springa utan af
okkur. Eignarréttur var alltaf fé-
lagslegur í Rússlandi, stjórnunarað-
ferðir samvirkar og löngu fyrir
1917 tíðkuðust samkundur og ráð
eins og þau sem hafa verið grund-
völlur Sovétríkjanna. Að leggja allt
þetta í rúst verður erfitt. Ríkisfyrir-
tæki fara með 95 prósent eigna,
allur einkageirinn snýst um spá-
kaupmennsku en ekki framleiðslu;
um þjónustu og miðlun. Hér hafa
verið stofnaðir fleiri bankar og
kauphallir en í öðrum Evrópulönd-
um samanlagt. Fjármagn streymir
frá Rússlandi til annarra landa, nú
þegar yfir 40 milljarðar dollara.
Þetta er alvöru valdarán. En það á
eftir að taka tíma því fyrirstöðu er
víða að finna.“
Yfirvegað mat Gorbatsjovs
-Teljið þér að það hefði verið rétt
af Gorbatsjov að fallast á áætlanir
samstarfsmanna sinna og lýsa yfir
neyðarástandi? Var það nauðsyn-
íegt að yðar áliti í ágúst 1991?
„Ég held að neyðarástandi hefði
mátt lýsa yfir á ákveðnum svæðum
í ríkinu. Það hafði Gorbatsjov sjálf-
ur sagt að kæmi til álita. 3. ágúst,
rúmum tveimur vikum fyrir valda-
ránið svokallaða, lýsti Gorbatsjov
því yfir á fundi ráðherraráðsins að
sérstakar aðgerðir væru óhjá-
kvæmilegar, jafnvel þótt fáir viður-
kenndu nauðsyn þeirra. Þess vegna
var honum falið að undirbúa lög
um beina stjórn forsetans, þau voru
tilbúin 15. ágúst. Mennirnir sem
fóru að hitta hann á Krím 18. ág-
úst héldu eðlilega að Gorbatsjov
væri á sömu skoðun og hann hafði
verið. Hvað hefði Gorbatsjov getað
gert? Reynið að setja ykkur í hans
spor: Hvernig mundi íslenskur
valdsmaður sem skreppur í sum-
arfrí til Mallorka bregðast við ef
samstarfsmenn hans kæmu og
héldu því fram við hann að heima
væri allt að fara úr böndunum? Ég
ímynda mér að langflestir hefðu
sest upp í flugvél með gestunum
og flogið þegar í stað til íslands.
Gorbatsjov hefði auðveldlega getað
farið með þeim til baka. Þegar ég
kom til Moskvu 18. ágúst var ég
sannfærður um að þar mundi ég
hitta Gorbatsjov. Og enn er ég þess
fullviss að ef Gorbatsjov hefði viljað
koma í veg fyrir Neyðarnefndina
hefði hann getað það. En hann sat
sem fastast á Krím. Ég hef þekkt
Gorbatsjov í 40 ár og ég held að
þessi ákvörðun hans hafi verið
vandlega yfirveguð. Hann vissi
ósköp vel að ef Neyðarnefndinni
tækist að bæla niður mótþróa Jelts-
íns og leiðtoga lýðveldanna gæti
hann haldið innreið sína að nýju í
Kreml á rauðum klár og stjórnað
landinu áfram. Á sama hátt hefur
hann talið-að ef mótstaða yrði of
mikil gæti hann komið til baka á
hvítum lýðræðishesti og sent sam-
starfsmenn sína sem setið höfðu í
Neyðarnefndinni í fangelsi með
stuðningi Jeltsíns; honum var hvort
eð er farin að leiðast stífni þeirra.
En Gorbatsjov skjátlaðist. Þegar
hann sneri aftur hafði Jeltsín ekk-
ert við hann að gera. Svo einfalt
er það. Þetta varð upphafið að því
að Sovétríkin voru þurrkuð út. Og
ég endurtek það sem ég sagði áð-
an: Það voru engar ástæður fyrir
hruni Sovétríkjanna, aðrar en per-
sónuleg markmið og pólitískur
metnaður einstakra rnanna."
-Eitt er engu að síður erfitt að
skilja og það er hvernig þeir sem
sátu í neyðarnefndinni gátu látið
sér detta í hug að það gæti yfir-
leitt gengið að lýsa yfir neyðará-
standi með þessum hætti, láta eins
og Gorbatsjov værí veikur þegar
hann varþað ekki og svo framvegis.
„Neyðarnefndin hefði getað hald-
ið uppi neyðarástandi í ríkinu öllu
með útgöngubanni og herlögum
hefði hún viljað. Það er enginn vafí
á að þeir höfðu fullt vald yfir hern-
um, lögreglunni, KGB og innanrík-
ishernum. En þeir töldu að bæði
forsetinn og þingið mundu styðja
aðgerðir þeirra á endanum. 21.ág-
úst, þegar ljóst var orðið að forsæt-
isnefnd Æðstaráðsins styddi ekki
að lýst væri yfir neyðarástandi
skrifaði Janaév, starfandi forseti,
undir tilskipun um að neyðarnefnd-
in skyldi lögð niður. Með öðrum
orðum, Neyðarnefndin vildi ekki
beita hörku og þaðan af síður að
stofna til blóðsúthellinga.
Þess vegna er ekkert vit í að
tala um hvort það hafi eða hafi
ekki verið hægt að halda upp neyða-
rástandi. Það var einfaldlega ekki
reynt. Besta dæmið um það er her-
liðið sem kallað var út. Þótt mikið
hafi verið gert úr því að skriðdrek-
um var ekið inn í borgina, þá voru
aðeins tvær herdeildir kaílaðar út
og þær ekki einu sinni fullskipaðar,
samtals 5.500 hermenn. Til að
framfylgja útgöngubanni í Moskvu
þar sem búa tæpar ellefu milljónir
manna þarf meira en tvöhundruð
þúsund hermenn.
Átökin sem brutust út á hring-
veginum umhverfis miðborgina
voru hreint slys. Mannfjöldinn lok-
aði leiðinni fyrir brynvagnana með
strætisvögnum sem lagt var þvers-
um á götuna og hermennirnir kom-
ust því hvorki aftur á bak né áfram.
En það erjiauðsynlegt fyrir þá sem
komust til valda í kjölfarið að láta
líta svo út að þetta hafi verið valda-
rán ofbeldismanna, því annars væri
ekki hægt að halda því fram að
hetjudáðir hafi verið drýgðar á
meðan á því stóð og halda upp á
þær með flugeldasýningum og há-
tíðarathöfnum.“
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Við erum að skipuleggja stærsta og skemmtilegasta fiskmarkaðstorg ársins
Hafnardaginn 24. júlí
Gamla höfnin mun iða af mannlífi og skarta sínu fegursta
með fjölbreyttum og skemmtilegum hátíðarhöldum
frá morgni til kvölds.
Miðpunktur hátíðarhaldanna verður sérstakt fiskmarkaðstorg
á Austurbakka.framan við Faxaskála, þar sem ætlunin er að
kynna og selja alls kyns sjávarfang og gómsæta sjávarrétti.
Við óskum eftir að komast í samband við sjómenn, fisksala,
fiskverkendur og framleiðendur, sem vilja sýna og selja
t. d. rækjur, humar, krabba, söl, síld, skelfisk, hákarl,
rauðmaga og hverskonar annað óvenjulegt sjávarfang.
Einnig höfum við áhuga á að komast í samband við
veitingamenn sem líefðu hug á að selja sjávarrétti
í sérstöku veitingatjaldi á staðnum.
Kolaportið mun annast undirbúning fiskmarkaðsins
og veitingatjaldsins fyrir okkur og við biðjum alla þá,
sem áhuga hafa á þátttöku, að hafa samband við
skrifstofu Kolaportsins í síma 625030 sem fyrst.
REYKJAVIKURHÖFN
HAFNARHÚSI TRYGGVAGÖTU 17
101 REYKJAVlK SÍMI (91) 28211