Morgunblaðið - 25.07.1993, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. JÚLÍ 1993
19
IHLEKKJUM
HUGARFARSINS
Hugleiðing vegna umdeildra
sjónvarpsþátta Baldurs Hermannssonar
eftir Jón Asgeirsson
FYRIR hugskotssjónum mínum
blasir við mynd af þjóð sem hefur
villst inn í myrkviði ranghug-
mynda. Vinstramegin, fremst,
stendur hempuklætt trúarofstæk-
ið, sem sækir næringu sína í
ástríðufullan ótta við djöfulinn og
hægra megin, borðum prýdd
harðýðgin, veraldleg yfirvöld,
sem nota miskunnarleysið sem
sljórntæki. Baksviðið er sísvöng,
klæðlitil og fáfróð alþýðan sem á
sér enga undankomu og getur því
ekki annað en beygt bak sitt og
bælt angist sína og reiði.
Ekkert sem sagt var í þessum
sjónvarpsþáttum B.H. er ósatt. Fjall-
að var að mestu um þá þætti mann-
legra samskipta er ekki þykja eiga
með öllu heima í góðri sagnfræði,
auk þess sem efni þáttanna var laus-
tengdur samtíningur, oftlega án
sögulegs samhengis og án tengsla
við þjóðfélagslegar aðstæður hveiju
sinni.
Fræðimönnum hættir oft til að
leggja mikið upp úr aðferðafræðileg-
um atriðum, þ.e. framsetningu efnis
og það var á því sviði og fyrir nokkr-
ar ógætilega orðaðar staðhæfingar
sem B.H. og aðstoðarmenn hans
voru helst gagnrýndir. Það kemur
fyrir lítið, þó sjálft innihaldið sé
grundvallað á staðreyndum og að
enn sé margvíslegt ranglætið framið
á fólki. Miðaldra fólk man marga
nauðina sem bjargarlausir máttu
þola og einnig er það var í tísku að
spotta fátæka, vitfirrta og fatlaða.
Undra stutt er síðan mannréttur
fólks var viðurkenndur og enn er
margt ógert er til mannréttinda
horfir í okkar þjóðfélagi í dag. Þau
atriði sem varðar margvíslegt rang-
læti gagnvart vinnufólki, eins og til
dæmis lög um skyldur þess, er voru
í raun átthagafjötrar, komu til vegna
mannfæðar, og ef fólk hefði mátt
ráða sér að öllu leyti og til dæmis
flytja að vild tii þeirra staða, þar sem
útgerð var og setjast þar að, hefði
það þýtt alvarlegan mannaflaskort
til sveita. Þessi lög, sem mikið var
gert úr í umræddum sjónvarpsþætt-
um og reyndust ill og ómannúðleg,
voru upphaflega til komin vegna
þess að plágur og önnur óáran höfðu
drepið mestan hluta þjóðarinnar.
Ekki var það ætlunin að taka
þátt í þeirri umræðu sem þættir
þessir komu af stað heldur aðeins
að benda á sögulegt atriði sem teng-
ist þeim upplýsingum er komu fram
í síðasta þættinum og vörðuðu skipt-
ingu eigna á íbúa landsins. Hugsan-
legt er að þessi óeðlilega skipting
eigi sér aðrar forsendur en sem
sprottin er af grimmd og ranglátri
stjórnun og þar sem grimmdin réði
gjörðum manna hafi komið til óeðli-
legar þjóðfélagsaðstæður, eins og
t.d. farsóttir og manndauði. Það
vantaði í þessa þætti að gerð væri
grein fyrir þeim áhrifum sem mann-
fellir hafði á mannlíf hér á landi,
og þá rifjaðist upp fyrir undirrituðum
að ein plága, sóttin síðari, hafði
gleymst, plága sem að öllum líkind-
um _er megin skýringin á eymd okk-
ar íslendinga á miðöldum. í öllum
sögukennslubókum er Svarta dauða
getið en nær ekkert sagt frá sótt-
inni síðari (1494-5) sem mup þó
hafa verið eins skæð og Svarti dauði,
ef ekki þá komið harðar niður á fólki
og valdið þeim búsifjum er settu
mark sitt á mannlíf á Islandi þaðan
frá og langt fram á 16. öld. Til að
bæta þar við sem á vantaði í um-
rædda þætti, leyfi ég mér að draga
hér fram ýmis atriði er varða plág-
una síðari sem heijaði hér á landi
frá 1494 til 1495.
í annálasafni því sem útgefið var
af Hinu íslenska bókmenntafélagi
og spannar tímabilið 1400 til 1800
má lesa margt um íslenskt þjóðlíf
og þó oft sé um að ræða endurritan-
ir, þarf það ekki að rýra sagnagildi
eða áreiðanleik þeirra. Fyrst skal
gripið niður í Skarðsannál, en höf-
undur hans, Björn Jónsson, fæddist
1574 og spannar annállinn tímabilið
1400 til 1640 og er talið að ritun
hans hafi hafist um 1630 að tilstuðl-
an Þorláks Skúlasonar biskups. í 1.
hefti (I, 2), annarri bók, má lesa
eftirfarandi á bls. 74 til 75:
Anno 1495. Sótt og plága mikil
um allt ísland nema um Vestfjörðu
frá Holti í Saubæ; eyddust hreppar
víða.
Anno 1496. Andaðist Ásgrímur
ábóti og allir kennimenn fyrir norð-
an, utan alls 20 með biskupinum.
Varð hver einn prestur að hafa 7
kirkjur. Sú plága er sögð og mælt
að komið hafi úr klæði í Hvalfirði.
Kom þá fátækt alþýðufólk af Vest-
fjörðum, giptir menn með konur og
börn, því fólkið vissi þar auðn bæja
fyrir norðan landið; völdu þeir um
jarðir sér til ábúðar og ér svo frá
þeim komið margt manna norðan-
lands. Eru þeir nú fjórða og svo
fimmta manni frá þeim ofan að telja,
er nú lifa ár 1639.
Næst skal litið í Fitjaannál. Aðal-
höfundur hans er Oddur Eiríksson,
Oddsonar, Einarssonar biskups.
Oddur var fæddur á Fitjum í
Skorradal 1640. Annállinn nær frá
1400 til 1720 en séra Jón Halldórs-
son í Hítardal jók við hann, þar sem
fjallað er ýmsa atburði árin 1643 til
1712. Við flettum upp á bls. 27 til
28, í 2. hefti, fyrstu bók (II, 1), en
þar stendur að plága þessi hafi kom-
ið upp 1495.
Anno 1495. Þá gekk sótt og plága
mikil um allt ísland, nema um Vest-
fjörðu, frá Holti í Saurbæ. Eyddust
þá hreppar víða. Sú plága er sagt
komið hafi úr bláu klæði í Hvalfirði
(en sumir segja í Hafnarfirði við
Fornubúðir): Og þegar hún kom upp
fyrst úr klæðinu, hafi hún verið sem
fugl að sjá og úr því sem reykur upp
í loptið. Alstaðar gekk hún um þetta
land, sem áður er sagt, nema á
Vestfjörðum. Fjórir bæir eru til-
nefndir fyrir austan sem hún hafi
ekki komið; það er Kaldárhöfði í
Grímsnesi og Þórisstaðir í Grímsnesi
hinir efri, Ás hjá Hrana í Hreppum
og Hellisholt í Hreppum (Hamars-
holt í Biskupsannálum, Safn til sögu
íslands I, 43). Þessir 4 bæir hafa
verið til þess nefndir og það hef eg
skrifað séð í gamals manns skrifi
og sá segist (í sínu skrifi) hafa talað
við þá nokkra sem lifðu þessa plágu.
Sérdeilis getur hann þiggja persóna;
einn karlmann nefnir hann, Jón Þor-
bjarnarson, föður Þórdísar, móður
Þorgerðar, móður séra Odds og séra
Snæbjarnar Stefánssonar og þeirra
systkina. Sá Jón segir hann verið
hafi 14 vetra í þeirri plágu og við
hann segist hann hafa talað og þessi
Jón Þorbjarnarson segir hann átt
hafi þá heima í nefndum Ási hjá
Hruna sem sóttin kom ekki. Þar sem
voru 9 systkini á bæ urðu eftir 2
og 3. Frá Botnsá og suður að Hvít-
skeggshvammi (sem er allt Kjalar-
Jón Ásgeirsson.
Það vantaði í þessa
þætti að gerð væri
grein fyrir þeim áhrif-
um sem mannfellir
hafði á mannlíf hér á
landi
ur- og Aðalvíkursveitum tveimur
lifði ekki eptir nema einn maður og
ein kvennsnipt. Hann var nefndur
Ögmundur töturkúfur en hún Helga
beinróa, þau tengdust eða tóku þar
saman bæði. Þetta mun verið hafa
í þeirri stóru plágu sem gekk þá
datum var 1400. Teikn fyrir þessa
plágu hafði verið mörg óáran, það
eitt að veiði alla skyldi hafa tekið
úr vötnum og ám, svo hvergi hafði
veiðst lax né silungur í 3 ár áður
en plágan kom.
Þarna má lesa þann rugling sem
kann að hafa orðið varðandi báðar
þessar plágur og líklegt að tilvísunin
til Svartadauða í næst síðustu máls-
greininni eigi aðeins við söguna af
Ögmundi og Helgu.
Næst skal nefna Kjósaannái sem
er í 2. hefti, fimmtu bók (II, 5).
Ekki er vitað með vissu hver ritaði
Kjósarannál, þó líkur séu taldar á
að Einar prófastur Einarsson
(1469-1690) í Görðum á Álftanesi,
sé höfundur hans. Kjósarannáll nær
yfir tímabilið 1471 til 1678 og er
líklegt að um afritun úr Biskupsann-
ál sé að ræða. Textinn er nær því
eins og í Fitjaannál en mun styttri
og í raun óþarft að endurprenta
hann hér.
Vatnsfjarðarannáll var ritaður af
Jóni prófasti Arasyni, Magnússyni
sýslumanns. Jón fæddist árið 1605
og andaðist 1673. Skrif hans ná
yfir tímabilið 1395 til 1654. Frá-
sögnin um pláguna er frekar stutt
en gangorð og þrátt fyr>r næstum
sama orðlag og í Skarðsannál, er
þar á nokkur blæmunur sem vert
er að gaumgæfa.
Anno 1495. Sótt og plága mikil
um allt ísland, nema um Vestfjörðu
frá Holti í Sautbæ. Eyddust hreppar
víða.
Anno 1496. Andaðsit Ásgrímur
og allir kennimenn fyrir norðan, utan
alls 20 presta með biskupinum, varð
hver prestur að hafa 7 kirkjur. Sú
plága er mælt að komið hafi úr klæði
í Hvalfirði. Kom þá fátækt alþýðu-
fólk af Vestfjörðum, giptir menn
með konum og börnum, og byggðu
Norðurland.“
Setbergsannáll er ritaður af Gísla
Þorkelssyni (1676-1725), frá Set-
bergi við Hafnarfjörð og spannar
yfir tímabilið 1202 til 1713. Fleiri
annálar greina frá því að árin á
undan plágunni hafi tekið nálega
fyrir alla veiði og grasspretta hafi
Sigur dauðans Pieter Breughel eldri og er myndefnið sótt í pestina
sem geisaði í Evrópu á 15. öld.
nesþing), fundust ekki nema 2 pilt-
ar, 11 vetra, og enginn þeirra jafn-
aldri í allri þeirri sýslu. Það var Björn
Ólafsson, er síðar var prestur i
Krýsuvík, og Jón Oddson, er bjó
Njarðvík. Urðu báðir gamlir menn,
svo þeir komust á tíræðis aldur; sofn-
uðu báðir í sama mánuði. Það mann-
fall stóð yfir um sumarið og eyddi
nálega allar sveitir og þeir bæir vora
flestir sem ekki urðu eptir á bænum
nema 2 og 3, sumstaðar 1 og sum-
staðar enginn og sumstaðar börn,
sum lágu á bijóstum mæðranna
dauðra. í Skálholti (Skapholti í B
og Safn I, 43) var eptir eitt barn. Á
hveijum degi voru fluttir til kirkj-
unnar 3 og 4 og stundum fleiri í
eiunu og þó að 6, 7 eður 8 færu til
kirkjunnar með þeim dauðu, þá
komu ekki aptur utan 3 eða mest
frjórir; þeir dóu meðan þeir voru að
taka öðrum grafirnar og fóru svo
sjálfir þar í. Konurnar sátu dauðar
við keröldin í búrunum og úti á söðl-
unum, svo að 3 og 4 fóru í margar
grafir. Féllu þá miklar eignir mörg-
um til handa og margur var sá að
erfiði nálega alla sína ætt, fjórmenn-
ing og þar fyrir innan. í Grunnavík-
verið mjög lítil. Setbergsannáll er
fáorður og fjallar ekki um atburði
frá ári til árs, t.d. er aðeins frá ár-
inu 1485 á undan og 1494 og á eft-
ir 1496 er getið árferðis árið 1501.
1494 ...
Var mikil óáran í landinu og tvö
fyrirfarandi ár. Tók víða frá fisk,
einninn laxveiði og silungs úr vötn-
um. Þetta sumar var og mikill gras-
brestur í flestum sveitum, svo horfð-
ist til stórs hallæris í landinu.
1496. Stephan biskup ríkir í Skál-
holti. Var þá fámennur Skálholts-
staður, því þá sóttin skildi þar við,
lifði eftir biskupinn og einn drengur
og fékk svo biskupinn smám saman
fólk til staðarins.
Síðasta tilvitnunin er tekin úr
Desjamýrarannál sem spannar tíma-
bilið 1495 til 1766 og er hann ritað-
ur af séra Halidóri Gíslasyni (1718-
1772). Smá formáli er í upphafi
annálsins og er hann látin fylgja
með.
Lítið ágrip um ein og önnur til-
felli sem skeð hafa á Islandi í nokkra
biskupa tíð, samantekin af síra Hall-
dóri Gíslasyni, presti til Desjamýrar
í Borgarfirði.
Árum eftir frelsarans fæðing
1495 gekk sú stóra plága yfir ís-
land. Sú mesta sótt sem á ísland
hefur komið var sú stóra plága sem
kom 1495. Segja sumir að hún hafi
hér svo megn komið að hún hafi
gjöreytt bæi, sveitir og héröð, já svo
að í Múlasýslu allir hafi ei eftir lifað
nema 2 manneskjur, nefnilega prest-
urinn í Möðradal og ein stúlka í
Mjóafirði og að þau hafí samferða
orðið til suðursveita og farið að leita
eftir fólki og skyldu hafa fundið á
Síðu 7 manneskjur lífs og 11 undir
Eyjafjöllum og þá hafi land þetta
orðið að byggjast af Vestfirðinga-
fjórðungi sem hjá komst. Segja
menn að hún hafi komið upp í Babýl-
on.
Plágur eru ekki skemmtileg við-
fangsefni en það sem mig undrar
mest er að af hálfu íslenskra sagn-
fræðinga hefur þessi svonefnda
„plágan síðari", verið að miklu leyti
sniðgengin, oft ekki nefnd á nafn
og þar sem hennar er getið næsta
lítð fjallað um hana og þau áhrif sem
hún gæti hafa haft á íslenskt samfé-
lag. Svarti dauði 1402 hafði að
sönnu mikil áhrif og trúlega hafði
þjóðin ekki rétt neitt að ráði úr kútn-
um, þegar „plágan síðari" reið yfir
1494. Af annálaskrifum má ráða að
hún hafi ekki haft minni áhrif en
með einhveijum hætti hefur hún þó
fallið í skuggann af Svarta dauða.
Siguijón Jónsson fjalar um plág-
una síðari í riti sínu sóttarfar og
sjúkdómar á íslandi 1400-1800 og
sömuleiðis Jóns Steffensen í Menn-
ing og meinsemdir Þrátt fyrir mjög
áhrifamikla lýsingu þeirra beggja,
hafa aðrir sagnfræðingar meira og
minna leitt þessa plágu hjá sér. I
íslenskri miðaldasögu Björns Þor-
steinssonar er plágunar síðari getið
og áhrifa hennar á íslenskt samfélag
lítillega tíunduð.
I nýútgefnum „Söguatlas“, á bls.
142, fyrsta hefti, má lesa eftirfar-
andi: „Miklar náttúrahamfarir skóku
landið á seinni hlua 15 aldar og
mannskæð plága gekk yfir 1494-95
og olli fólksfækkun og samdrætti í
framleiðslu."
Þama er aðeins snert við tveimur
atriðum, nefnilega fólksfækkun og
samdrætti í framleiðslu. Allir þeir
sem áhuga hafa á sögu ættu að
skilja það að hér er um merkilegt
rannsóknarefni að ræða, t.d. varð-
andi ættfræði, þar sem heilar ættir
virðast hverfa vegna plágunnar og
aðrar síðan upphefjast, líklega vegna
búsetuflutninga.
Eignastöðu sem virðist hafa verið
með ólíkindum á þessum tíma mætti
ef til vill skýra og hvort fjöldi eignar-
lausra leiguliða sé ekki tilkominn
vegna mikilla mannflutninga. Margt
annað sem að stjórnun, framleiðslu
og annari framkvæmdasemi manna
lýtur mætti ef til vill lesa með öðrum
hætti en gert hefur verið, með því
að gera samanburð á þjóðfélags-
ástandinu á íslandi fyrir og eftir
aldamótin 1500 og er hugsanlegt
að t.d. Áshildarmýrarsamþykkt
(1496) eigi rætur að rekja til plág-
unnar síðari.
Þrátt fyrir ágætt framlag þeirra
sem að framan er getið er margt
órannsakað varðandi þessa plágu og
mætti til viðbótar því sem fyrr er
rakið hugsanlega finna kveðskap og
annað bókmenntaefni sem tengist
óáran og félagslegum erfiðleikum
sem dundu yfir þjóðina á 15. og 16.
öld.
Sérfræðingar tala oft til leik-
manna eins þeir séu ólæsir og fá-
kunnandi. Ég er „amatör" í sagn-
fræði (eins og B.H.), en neita því
að vera ólæs á söguna og óhæfur
til að mynda mér skoðun af því sem
ég les. Þar í liggur ástæðan fyrir
þessum skrifum mínum og ég skil
ekki áhugaleysi margra sagnfræð-
inga fyrir því háskalega efni sem
þarna liggur að miklu leyti óunnið.
Sjónvarpsþættirnir „í hlekkjum
hugarfarsins“ ýttu við mér á annan
máta en mátti heyra og sjá hjá
ýmsum þeim er tjáðu sig um efni
þáttanna og satt að segja rann mér
til rifja hversu ýmsir sérfræðingar
voru illa „hlekkjaðir við landfestar"
vanans og viðurkenndra sanninda
og lögðu mikið upp úr aðferðarfræði-
legum atriðum í gagnrýni sinni. Nú
er mál að sagnfræðingar taki til
hendi, bijóti „hlekkina" og endur-
vinni þann hluta íslandssögunnar
sem umvefur sig um tímann frá
1490 til 1530.