Morgunblaðið - 08.12.1994, Síða 26

26 FIMMTUDAGUR 8. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Nektardans og
hjaðningavíg
BOKMENNTIR
Sam talsbók
KRUMMI. HRAFNS SAGA
GUNNLAUGSSONAR
eftir Árna Þórarinsson. Fróði, 1994.
Prentun Oddi — 335 síður. 3.390 kr.
„SAMTALSBÓK, ekki ævisaga,
ekki rannsóknat'blaðamenns_ka.“
Þetta er brot úr örformála Árna
Þórarinssonar sem hann nefnir í
upphafi. Vörn eða sókn? Sitt sýnist
hvetjum.
Ég ætla að halda mig við skil-
greiningu Árna að hér sé um að
ræða samtalsbók. Að vísu eru drög
að ævisögu í bókinni og ekki síst
minnispunktar Árna vegna bókar-
innar. Skýrsla Hrafns um störf
fyrr og síðar, einkum hjá Sjónvarp-
inu, yegur þungt og ítarefnið (bréf,
greinargerðir, blaðagreinar,
endurritanir úr dómabókum) er
hluti af henni.
Ljótur flokkur
í alræmdum sjónvarpsþætti fór
Hrafn Gunnlaugsson of geyst og
flaug of hátt að sumra dómi, en
þó einkum samstarfsmanna hjá
Sjónvarpinu. Það sem Hrafn gerði
í þættinum og varla getur talist
ámælisvert hjá dagskrárstjóra er
að hann talaði af fullri hreinskilni
og boðaði breytingar á dagskrá.
Meðal þeirra var að leita eftir efni
frá fólki utan stofnunar. Þetta og
margt fleira í málflutningi Hrafns
mun hafa mælst illa fyrir hjá
innanhússfólki. Flestir þekkja
framhaldið, undirróður og klögu-
mál, og það er dyggilega rakið í
Krumma. í þeirri sögu verður
Heimir Steinsson fjandi með órætt
glott á vör og margir stíga dans-
spor í þeim ljóta flokki sem beitti
sér gegn Hrafni.
Heimir Steinsson verður afar
ógeðfelld persóna í þeim lýsingum
sem standa í Krumma og er ekki
einn um það. En að lokum gerir
Hrafn úr honum góðlátlegan
bangsa sem veit ekki í hvom fótinn
hann á að stíga. Hrafni er farið
að þykja vænt um Heimi eins og
fleiri óvini sína.
Þótt margt óvarlegt sé látið falla
um menn í Krumma er eðlislægt
drenglyndi Hrafns og sanngimi
þrátt fyrir allt með þeim hætti að
honum verður yfirleitt fyrirgefíð.
Bókin er hólmganga. Verstar eru
kannski ýmsar nálegar athuga-
semdir um kollega í kvikmynda-
bransanum.
Marglyndi og þversagnir
Hrafn Gunnlaugsson er marg-
lyndur maður eins og fram kemur
í bókinni og ekki laus við þversagn-
ir eins og fleiri listamenn. Því má
ekki gleyma að hann er einnig rit-
höfundur og hefur lagt sitt af
mörkum til skáldskapar. Minningar
hans um foreldra, systkin, börn,
félaga og aðra nákomna eru verð-
mætastar í þessari bók; sumir eru
þó furðu dauflegir í spegli Hrafns
og hafa varla unnið sér annað til
frægðar en þekkja virtúósinn og
hafa þóknast honum að éinhverju
leyti.
Hvergi finnst mér Hrafni takast
betur en þegar hann ræðir um
Eddu Kristjánsdóttur, eiginkonu
sína. Hún ásamt Davíð Oddssyni
og Vilmundi Gylfasyni stíga fram
í bókinni sem merkilegar mannlýs-
ingar út af fyrir sig. Síður tekst
Hrafni þegar hann drepur á vinkon-
ur sínar og hjásvæfur. Þar talar
hann af gáleysi, en engu af síður
hreinskilni eigi það að teljast lofs-
vert.
Hin helgu vé
Áhrifaríkri dvöl Hrafns á
bernskuárum í Skáleyjum á Breiða-
firði eru gerð góð skil í bókinni.
Þangað hefur hann sótt efnivið
fyrr og síðar. Hin helgu vé, ein
besta kvikmynd hans, er sprottin
upp úr þeim jarðvegi og ástinni sem
fáa lætur ósnortna.
Frami Hrafns Gunnlaugssonar
erlendis verður ekki dreginn í efa.
Árni Þórarinsson sýnir í minnis-
punktum sínum að Svíar hrífast
af honum. Minnispunktarnir eru
skrifaðir af leikni blaðamanns.
Hrafn lætur það í veðri vaka oftar
en einu sinni í bókinni að hann
hefði átt að starfa áfram í Svíþjóð
í staðinn fyrir að snúa heim. Um
þetia er hægt að vera honum sam-
mála. Það er ekki öfundsvert að
vera „vandræðabarn" íslenskrar
kvikmyndagerðar,
en verðugt hlut-
verk engu að síður.
Hrafnslausir hefð-
um við íslendingar
líka sloppið við
ýmsa Ijörkippi í
sjónvarpi og getað
helgað okkur logn-
mollunni áfram.
Tvær bækur
Það eru af-
burðagóðir kaflar
og læsilegir í
Krumma, til dæm-
is sá fyrsti um lyktina af lífinu og
dauðanum. En það eru líka hlutar
í bókinni sem hefðu verið betur
óskrifaðir, að minnsta kosti hefðu
þeir mátt bíða þangað til Hrafn
sækir um dvöl á elliheimili. Margir
listamenn eiga það sameiginlegt
með stjórnmálamönnum og öðru
athyglissjúku fólki að vera upp-
teknir af sjálfum sér og geta mas-
að endalaust án tillits til hlustenda.
Það er þess vegna álitamál hvort
Krummi sé ekki tvær bækur frem-
ur en ein. Ég hallast að því.
Með því að halda deilumálum og
einkamálum sem tengjast þeim að
mestu í skefjum fengjum við betri
mynd af listamanninum og ákafa-
manninum Hrafni Gunnlaugssyni,
en líka hinum næma og víðsýna
innri manni sem er skáldið. Hrein-
geming eða slett úr klaufum með
fyrrgreindu ítarefni og ýmsu öðru
púðri hefði hins vegar farið ágæt-
lega í ritlihgi.
„Strip-tease“
Árni Þórarinsson byggir upp
vissa spennu milli sín og Hrafns
og er það viðeigandi hjá „kerling-
artusku" eins og Hrafn kallaði
hann eftirminnilega. Árni fær
Hrafn með sér í nektardans (and-
legan að mati Hrafns) án þess að
gerast um of nærgönguli.
Eftir allt saman er Hrafns saga
Gunnlaugssonar íslendingasaga en
ekki saga af villimanni. Gildir einu
þótt Árni Þórarinsson skrifí að
Hrafn hafí „löngum gert allt vit-
laust með myndum sínum, orðum
og athöfnum“.
Hveijir liggja í valnum að lokum
verða lesendur að svara. Var ekki
einu sinni talað um hjaðningavíg.
Allir skuggabaldrar bókarinnar
munu halda áfram að verða fyrir-
ferðarmiklir feitir skuggar á svið-
inu. Stjórnleysið, hin bráðnauðsyn-
lega uppreisn, verður væntanlega
að ösku.
Jóhann Hjálmarsson
Endurminningar
að austan
BOKMENNTIR
Barnabók
MEÐ BÓMULL í SKÓNUM
eftir Iðunni Steinsdóttur.
Iðunn, 1994 -139 síður.
ENDURMINJ4INGAR eru rík
uppspretta efnis hjá höfundum. Þeir
sem skrifa slíka bækur og ætla þær
fullorðnum lesendum gefa þær
gjarnan út í formi ævi-
sagna og rekja þar lífs-
hlaup sitt með tilheyr-
andi myndefni og bein-
um frásögnum. Barna-
bókahöfundar fara
fremur þá leið að velja
og hafna, setja söguna
í sitt raunverulega um-
hverfi en sögupersón-
urnar verða nokkurs
konar nýsköpun þar
sem ólíkar persónur
verða til úr nokkrum
fyrirmyndum og nöfn-
um er breytt.
Efnivið þessarar
sögu sækir höfundur í
bernskuminningar sín-
ar frá uppvaxtarárunum fyrir aust-
an. Skólinn er að hefjast árið 1949
og umhverfið er dregið skýrum
dráttum. Skömmtunarseðlar og
vandræði með að fá helstu nauðsynj-
ar voru staðreyndir sem þeir þekktu
vel sem þá voru að alast upp. Þá
þótti ekki tiltökumála þótt bómull
væri sett í tána á skónum til þess
að þeir entust lengur. Sagt er frá
því þegar tækninýjungar hefja inn-
reið sína og olíufýring er sett í hús.
Þar með missir Einar í kolunum
hluta af starfí sínu við að keyra kol
á hestvagni um bæinn. Þeir sem tii
þekkja geta staðsett söguna býsna
nákvæmlega - brekkurnar inn af
bænum, háu fjöllin, Tanginn og inn-
bærinn - allt eru það kennileiti sem
vel þekkjast, einnig skriðuföll sem
oft hrella íbúana, og hylurinn í ánni
rétt innan við lónið sem getur verið
hættulegur þeim sem vilja nota
skautasvellið.
Sögupersónurnar eru nokkuð
margar, krakkar í barnaskólanum,
helstu skyldmenni þeirra og aðrir
bæjarbúar. Börnin eru ekki mjög vel
aðgreinanleg og hafa lítil persónu-
einkenni nema þá helst Inga sem
hefur bein í nefinu og lætur dálítið
að sér kveða. Dögg er dekruð dóttir
skipstjórans, ekki sérlega vinsæl og
strákarnir hafa gaman af að stríða
henni. Una er systir Ingu en hún
er heldur uppburðarlítil og feimin.
Sara er vinkona hennar. Valdi
hrekkjusvín er ógnvaldur stelpnanna
og Ormar er vinur hans. Þorsteinn
er gáfaður og eini krakkinn í skólan-
um sem er með þykk gleraugu. Binni
og Þórir koma talsvert við sögu og
þeir eiga systur sem heitir Hildur.
Vigdís bætist ný í hópinn, en hún
er dóttir nýja bæjarstjórans. Hún á
bróður sem heitir Georg og er mjög
sætur. Loks má nefna Löllu sem
hefur gaman af að hræða krakkana
með frásögnum af draugum og
afturgöngum.
Af fullorðna fólkinu má nefna afa
og ömmu Unu og Ingu. Afi vinnur
í bæjarvinnunni og á það til að
hreyta einhverju út úr sér en amma
er alltaf jafn góð og elskuleg. Afi á
auk þess hest sem hon-
um þykir vænt um og
Inga hjálpar honum að
annast hann. Aðrir
koma við sögu án þess
að þeim séu gerð skil
nema sem svipmynd-
um. Meðal þeirra er
Jeggvan, færeyski
dyravörðurinn, Lína
sáluga sem ekki er með
öllum mjalla og bíl-
stjórinn Villi sling sem
alltaf er með beygluð
brettin. Niels fyllibytta
flækist um bæinn,
sjálfum sér verstur en
góður karl inn við bein-
ið. Ekkert þeirra er
dregið verulega skýrum dráttum.
Skólinn kemur talsvert við sögu
en ekki er hann skemmtilegur stað-
ur. Kennsluaðferðir einkennast helst
af stagli og eru ekki sérlega nútíma-
legar. Erfitt er að fylgjast með, því
efnið er svo þrautleiðinlegt. Kennar-
arnir eru misjafnir. Ingimundur leið-
inlegur og skapstirður en Ólafur
skemmtilegur því að hann er næst-
um aldrei reiður.
Fátt er um spennandi eða eftir-
minnilega viðburði. Þarna er gamall
brandarinn um strákinn sem ekki
kann faðirvorið og finnst að endilega
þurfi að vera naut í því. í bókinni
eru líka nokkrar hrekkjusvínasögur
eins og þegar strákamir binda band
í fléttu Daggar og binda hana síðan
fasta. Annars er helst um hversdags-
lega atburði að ræða. Krakkarnir
plokka ristla í sláturtíðinni og tína
rifsber og þau klifra upp á fjall í
leit að sólskininu þar sem einn dett-
ur og meiðir sig. í sögunni eru líka
tvær barnsfæðingar og eitt dauðs-
fall.
Sagan um bómullina í skónum er
vel skrifuð saga en efnið er ekki lík-
legt til að höfða mikið til krakka
nútímans. Til þess er stígandi sög-
unnar of hæg og atburðirnir of líf-
lausir. Það þykir til dæmis áreiðan-
lega ekkert markvert nú til dags að
heyra nafnið sitt nefnt í óskalaga-
þætti. Sagan getur eflaust glatt
marga sem voru í barnaskóla árið
1949. Þarna sjá þeir skemmtilega
svipmynd af sinni eigin æsku. En
þeir sem fæddir eru 35 árum síðar
kunna að eiga erfítt með að skynja
nokkuð heillandi við heim sögunnar.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Iðunn Steinsdóttir
Og napur
vindur blés
Verslunarmannafélag
ísafjarðar
BOKMENNTIR
Skáldsajja
FORBOÐN A BORGIN
Eftir William Bell. Guðlaug Richter
íslenskaði. Útgefandi Mál og menn-
ing 1994,195 bls.
FORBOÐNA borgin er þroska-
saga feðga sem dvelja þrjá mánuði
í Kína árið 1989 á vegum kanad-
ískrar sjónvarpsstöðvar og verða
vitni að atburðum á Torgi hins him-
neska friðar í Peking. Höfundur
sögunnar var búsettur í Kína og
byggir frásögnina að hluta á lýsing-
um sjónarvotta. í upphafi ritar
sögumaður, Alexander Jackson, 17
ára skilnaðarbarn frá Kanada, for-
mála sem gefur lesandanum nasa-
sjón af straumhvörfunum í lífí feðg-
anna. Hann leiðir hugann að kvæð-
inu um Ódysseif, hinn unga herkon-
ung sem heyr langa og hatramma
orrustu í fjarlægu landi en þolraun-
ir hans verða til þess að hann getur
ekki snúið aftur til fyrra lífs.
Atburðum hvers dags er síðan
lýst í fyrstu persónu gegnum Alex,
sem tekst að koma stigmagnandi
spennu þegar dregur til tíðinda á
Torgi hins himneska friðar býsna
vel til skila. Lesandinn fær góða
innsýn í í hugrenningar Alex, en
sér föðurinn tökumanninn Tedda
Jackson, barnalegan ofurhuga sem
gjarnan teflir á tæpasta vað og
helst tæpar ef unnt er, einvörðungu
með orðskýringum sonarins.
í fyrstu eru þeir feðgar uppveðr-
aðir yfír fréttagildi atburðanna, sem
heimamenn lýsa sem nöprum vindi,
og endasendast gegnum borgina
með tökuvélar, talstöðvar og segul-
bönd. En þegar kínverski herinn
lætur til sín taka fyrir alvöru verða
þeir viðskila og Alex verður fyrir
skoti. Um leið fer í hönd áhrifa-
mesta lýsing bókarinnar á atburð-
unum og sálarstríði piltsins, sem
þrátt fyrir fagmannlega tilburði í
fréttamennskunni er bara sautján
ára. „Það sem ég vildi helst var að
komast frá Kína, snúa baki við
hryllingnum. Kína var ekki mitt
föðurland. Ég bar ekki ábyrgð á
því sem gerðist." (bls. 145).
Feðgunum til aðstoðar í Peking
er túlkurinn Lao Xu sem jafnframt
er handbendi stjórnvalda. Viðbrögð
hans og hugsanir eru mótvægi við
túlkanir útlendinganna á því sem
fram fer og einnig fæst nokkur
innsýn í kínverskan menningarheim
gegnum tungumálanám Alex og
kynni af sagnahefð Kínveija. Upp-
bygging bókarinnar er því með
ágætum og hún er laglega unnin á
köflum. Prentvillur eru því miður
þónokkrar og þýðingin talsvert óís-
lensk sums staðar. Dæmi: Eddi
sagði halló og stefndi á sturtuna
með pípuna uppi í sér... Ég þrýsti
á takkann og líf kviknaði á skján-
um, bls. 76. Blöðrur svifu í endum
þandra strengja, bls. 62. „Jæja,“
sagði pabbi og leit í kringum sig
með ljómandi augum, bls. 23,
o.s.frv. Einnig glittir víða í frum-
textann, hvað orðaröð varðar og
ofnotkun á fomöfnum og staðarat-
viksorðum. Þótt margt sé ágætlega
gert og hugsanlegt sé að ekki hafi
verið mikill tími til stefnu hefði að
ósekju mátt sníða þessa hnökra af.
En ef menn eru tilbúnir að leiða
það hjá sér er bókin spennandi og
skemmtileg lesning fyrir unglinga.
Helga Kristín Einarsdóttir