Morgunblaðið - 22.01.1995, Side 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 1995 B 7
Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs 1995
Miðaldra höfundar
ofarlega á afrekaskrá
BÓKMENNTAVERÐLAUN
Norðurlandaráðs vitna um
menningarsamvinnu nor-
rænna þjóða sem ekki virðist víkja
fyrir vaxandi Evrópuhyggju. Nú
fylgir menningarhátíð þingi Norð-
urlandaráðs sem haldið verður í
Reykjavík á næstunni. A sama
þingi mun nýr verðlaunahafi í bók-
menntum taka við viðurkenningu
sinni sem er 350.000 danskar kr.
Pjórir íslendingar hafa fengið
verðlaunin í rúmlega þrjátíu ára
sögu þeirra. Ólafur Jóhann Sig-
urðsson, 1976, Snorri Hjartarson,
1981, Thor Vilhjálmsson, 1988, og
Fríða Á. Sigurðardóttir, 1992.
Reglur við val verðlaunabókar
eiga að tryggja réttlátt val. Slíkt
„réttlæti" er þó naumast til, en
atkvæðagreiðsla dómnefndar-
manna á að greiða fyrir að allir
geti verið sáttir og enginn ósætt-
anlegur ágreiningur kómi upp. Það
ber að hafa í huga að ekki er áreið-
anlegt að „besta“ bókin fái verð-
launin og ekki heldur að „bestu“
bækurnar séu tilnefndar til verð-
launa; um það geta menn deilt.
Lítið hefur þó farið fyrir slíkum
deilum að undanförnu, að minnsta
kosti hér á landi, en í fyrstu gátu
þær orðið háværar.
Ekki er talið ólíklegt að tilnefnd-
ar bækur spegli það sem helst er,
að gerast í norrænum bókmennt-
um. Augljóst er þó að líklegastír ,
verðlaunahöfundar eru höfundar á
miðjum aldri með góða afrekaskrá
og helst fjölda annarra verðlauna
að baki.
Danmörk
Danir leggja fram skáldsöguna
Hostnætter eftir Christian Skov (f.
1922). Skov sendi frá sér fyrstu
skáldsögu sína í lok sjöunda ára-
tugar, Hein dor. I fyrra hlaut hann
verðlaun danskra gagnrýnenda.
Hostnætter segir frá ungum
vandalausum dreng á dönskum
sveitabæ um aldamótin. Lesandinn
kynnist vinnuhörku og daglegu
amstri, en fyrst og fremst gerist
sagan í huga drengsins. Foreldrar
hans koma til hans í draumi og
hann dreymir um stúlkuna á ná-
grannabænum. Drengurinn er ein-
mana og lifir aðeins fyrir þrá sína.
Eins og bent hefur verið á va-
rast Christian Skov að kveða upp
dóm yfir ómannúðlegu umhverfi,
félagslegu óréttlæti. Vandlæting
og reiði komast ekki að. Sagan
lýsir ómótuðum huga drengsins.
Eins og sögur Skovs sækja
næringu í heim einfaldleikans, ver-
öld barnsins er frásögn hans ein-
föld og hljóðlát dregin skýrum
dráttum.
Territorialsang. En Jerusalem-
komposition er ljóðabók eftir Piu
Tafdrup (f. 1952). í ljóðum hennar
hittum við fyrir Jerúsalem sam-
tímans og sögunnar, borg gyðing-
legrar, kristinnar og islamskrar
menningar.
í fyrsta hluta bókarinnar, Byij-
uninni, er rifjuð upp saga fjöl-
skyldu skáldkonunnar. Vegna gyð-
inglegs uppruna móðurinnar flýðu
foreldrarnir til Svíþjóðar á hemá-
msárunum. Pia Tafdrup er enginn
venjulegur ferðamaður í Jerúsalem
og ljóð hennar eru ekki ferðaljóð
heldur hennar eigin saga og
reynsla. Þau eru ort af list og form
þeirra með ýmsum hætti. Stuðst
er til dæmis við sonnettuform,
Tilkynnt verður í Helsingfors 31. þessa
mánaðar hver hlýtur Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs 1995. Ellefu bækureru
lagðar fram að þessu sinni. Jóhann
Hjálmarsson fjallar um þær að undan-
skildum íslensku bókunum sem eru skáld-
sögumar Hvatt að rúnum eftir Álfrúnu
Gunnlaugsdóttur og Englar alheimsins
eftir Einar Má Guðmundsson.
Pia Tafdrup
Arto Melleri
Torgeir Schjerven
Katarina Frostenson Jens Pauli Heinesen
ÞINGHÚSIÐ í Helsingfors þar sem dómnefndin fundar.
frelsi prósaljóðsins nýtt og hniðm-
iðun og myndhverfingar miðlei-
tinna Ijóða. Heiti bókarinnar, Ter-
ritorialsang, vísar til þess sérstaka
söngs sem karlfuglar gefa frá sér
þegar þeir marka sér yfirráða-
svæði og kalla um leið á kvenfugl-
inn.
Finnland
Finnska skáldið Arto Melleri (f.
1956) fékk Finlandia-verðlaunin
1992 fyrir ljóðabók sem í sænskri
þýðingu kallast Inskriven i livet.
Melleri er skáld undirheimanna,
einfari í finnskum skáldskap, en
getur stundum minnt á Pentti
Saarikoski í flæðandi og háðskum
ljóðstíl sínum. Melleri kemur úr
sveitaþorpi í Austurbotni og yrkir
um andstæður lands og borgar.
Hann er þó í ljóðum sínum einkum
staddur í hringiðu borgarlífs og
fjöldamenningar þar sem enginn
kemst undan þrúgandi áreiti
tímans, hver og einn eyðist í eigin
eldi.
Irmelin Sandman Lilius (f. 1936)
er lítt kunn á íslandi, en bækur
hennar hafa verið þýddar á mörg
tungumál og meðal viðurkenninga
sem hún hefur hlotið eru verðlaun
kennd við Nils Holgersson og
Astrid Lindgren. Sandman Lilius
er líka myndlistarmaður og liggja
eftir hana nokkrar myndabækur.
Irmelin Sandman Lilius hefur
verið líkt við Tove Jansson. Bækur
hennar eru ævintýri þar sem hug-
arflugið fær að njóta sín. í Korp-
folksungen segir frá siglingu skips-
ins Suðvestur frá borginni Tula-
vall í norðri til grísku eyjarinnar
Avrion. Tímamörk eru engin í sög-
unni sem hentar jafnt börnum sem
fullorðnum. Söguhetjan er tólf ára
telpa sem leggur óhikað á vit ævin-
týra og goðsagna. Bókin er talin
allt í senn: ævintýri, frásögn og
skáldsaga sem fjalli um sígild efni
eins og illsku, umhyggju fyrir nátt-
úrunni, vináttu, ást og dauða.
Noregur
Omvei til Venus eftir Torgeir
Schjerven (f. 1954) er skáldsaga
sem markar tímamót fyrir höfund-
inn. Hann hefur ekki áður náð út
fyrir hóp bókmenntaunnenda og
er þess vegna ekki mjög þekktur.
Hann hefur gefið út þrjár
ljóðabækur og skáldsögu.
Omvei til Venus er skáldsaga
um hlutverk kynjanna, óreiðu lífs-
ins og karlmennskuímyndina þar
sem allar konur verða viðföng og
allir karlmenn keppinautar um
þær. Norskir höfundar sem glímt
hafa við sama efni eru meðal ann-
arra Agnar Mykle og Dag Solstad.
Söguhetjan sem er nýkomin frá
Austurlöndum hittir fyrir tilviljun
konu með bláa ferðatösku, býðst
til að bera töskuna fyrir hana og
fylgir henni upp á hótelherbergi.
Konan biður hann að afklæðast
og leggjast fyrir því að hana langi
til að virða fyrir sér sofandi karl-
mann. Daginn eftir er hún horfin.
Maðurinn sem hefur unnið fyrir
sér með því að njósna um fólk fær
það verkefni að finna þessa sömu
konu.
Þótt söguþráður sé einfaldur
liggur lausnin ekki í augum uppi.
Sérstöku lofsorði hefur verið lokið
á Torgeir Schjerven fyrir málið á
sögunni; það þykir í anda nýsköp-
unar.
Bjorn Aamodt gaf út fyrstu
ljóðabók sína 1973. Hann er ekki
þekkt skáld, en hagur hans vænk-
aðist við að Jan Erik Vold lýsti því
yfir að ljóð hans væru meðal þeirra
bestu sem ort eru í Noregi.
Skáldið starfar við að stjórna
vinnukrana í Ósló. Þótt það spegl-
ist í skáldskap hans dytti fáum í
hug við lestur ABC, tilnefndu bók-
arinnar, að höfundur þessa staf-
rófskvers væri úr hópi verka-
manna. Ljóðin eru byggð upp af
mikilli kunnáttu og leikni og ort á
afar fáguðu máli. Ort er um hvern
staf og stafrófið hugleitt sem slíkt.
Lesandinn fær innsýn í marg-
breytileik málsins og margræði.
Svíþjóð
Ulla Isaksson (f. 1916) hefur frá
fyrstu tíð skrifað um samskipti
kynjanna. í skáldsögunni Ytterst
i havet, 1950, er söguhetjan ráða-
laus prestur í skeijagarðinum sem
reynir að bregðast við trúarlegum
efasemdum með því að vera konu
sinni ótrúr, en það leiðir til þess
að _hún fargar sér.
Ósamlyndi hjóna, átök milli for-
eldra og barna, ekki síst mæðgna,
setur svip á skáldsögur Isakssons.
Hún telst meðal brautryðjenda í
því að fjalla um vanda og einangr-
un kvenna í nútímasamfélagi. Það
að vera í senn móðir og kona veld-
ur því að jafnræði verður ekki
milli karls og konu.
Boken om E. er kynnt sem
skáldsaga, en mörgum hættir til
að líta á hana sem ævisögu. E. er
bókmenntaprófessorinn Erik
Hjalmar Linder, eiginmaður Ullu
Isaksson, sem lést í fyrra. í bók-
inni er því lýst, oft með nöturlegum
hætti, hvernig hann verður smám
saman elliglöpum að bráð, missir
minnið og getur ekki bjargað sér
sjálfur. Sorgin og depurðin yfir
þessu er þó ekki aðalefni bókarinn-
ar heldur uppgjör við móðurlegar
tilfinningar; í meðaumkvuninni,
samkenndinni er líka fólgin reiði
og gremja.
Katarina Frostenson (f. 1953)
er meðal helstu skálda Svía nú og
hefur þegar fengið sinn stól í
sænsku Akademíunni, fimmta kon-
an frá upphafi. Tankarna er tólfta
bók hennar. Áberandi efni er sví-
virt kona (eitt ljóðanna byggir á
goðsögninni um Philomelu sem var
tunguskorin svo að hún gæti ekki
sagt frá að mágur hennar nauðg-
aði henni). Ofbeldi og stríð ræður
ríkjum í heiminum. Það er langt
þangað til menn finna til æskilegr-
ar samkenndar, en huggunin er
þó ekki útilokuð. Mörg ljóðanna
eru ástarljóð með rætur í liðnum
tíma.
Ljóðmál Katarinu Frostenson er
hreint og oft skylt miðaldadönsum
og danskvæðum. Bókmenntaarfur-
inn er aldrei langt undan. í ljóðun-
um eru bæði beinar og óbeinar
vísanir til skálda eins og Stagnel-
iusar og Gunnars Ekelöfs.
Færeyjar
Færeyingar, Samar og Græn-
lendingar mega tilnefna eina bók
hver til verðlauna. Aðeins Færey-
ingar eru með að þessu sinni. Til-
nefnd er skáldsagan Bláfelli eftir
Jens Pauli Heinesen (f. 1932).
Bláfelli er sjöundi hluti skáld-
sagnaflokssins Á ferð inn í eina
óendaliga sogu. Sagan greinir frá
rithöfundi, Hugin, frá því að hann
er þriggja ára til þrítugs. Fjórði
og fimmti áratugur í færeyskum
bæ er tími sögunnar og sér í lagi
stríðsárin. í skáldsögum Heinesens
er rakin breyting til nútímalegra
samfélagshátta, gömlu og nýju
stefnt saman og horft til umheims-
ins.
Menn hafa kallað Bláfelli sjálfs-
ævisögulega listamannaskáld-
sögu, en á því hefur höfundurinn
fyrirvara. Enginn vafi er á því að
Jens Pauli Heinesen er í forystu
meðal færeyskra skáldsagnahöf-
unda.