Morgunblaðið - 04.06.1995, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
SUNNUDAGUR 4. JÚNÍ 1995 B 31
GEÐILLSKA OG
ÞRÁHYGGJA
í FRAMBOÐSMÁLUM
Grein þessi er skrífuð í fyrra fyrir
rítið „Efst & baugi“, en þar sem
útgáfu rítsins var hætt birtir Morg-
unblaðið greinina nú.
FYRIR síðustu jól kom út bók,
svokallaður Járnkall, þar sem Matt-
hías Bjarnason alþingismaður ræð-
ir um ævi sína og viðhorf. Ýmsir
vinir mínir hafa ítrekað ámálgað
við mig að mér bæri að leiðrétta
það sem þar er missagt og snertir
mig. Ég hef færst undan þar sem
best færi á að láta kyrrt liggja og
virða að vettugi. En bent hefur
verið á að skylt væri að hafa það
heldur er sannara reynist. Það
varðar ekki einungis mig sjálfan
heldur líka það fólk sem þessu er
tengt. Þegar Efst á baugi óskar
nú eftir að ég tjái mig um þessi
efni sé ég mér ekki lengur fært
að færast undan.
Við Matthías vorum saman á
framboðslista til Alþingis lengst af
frá 1959. Margt gerist á langri
leið, en samt kem ég ekki við sögu
nema í framboðsmálum, sem hann
sýnist hafa á heilanum. Segir hann
söguna svo að í engu hallar á um
illýðgi og sjálfumgleði. Mér kemur
því í huga: „Um allar sagnir hall-
aði hann til, en ló frá víða.“ Ég
mun þó ekki láta fristast til að
veita honum verðuga ráðningu
heldur veita líkn í þraut. Gera má
tilraun til að Jeysa úr geðflækjum
með því að komast að rót vandans.
Árið 1959 var viðburðaríkt í
stjórnmálasögu landsins, tvennar
alþingiskosningar og stjórnar-
skrárbreyting sem jgjörbreytti kjör-
dæmaskipuninni. I vorkosningun-
um voru kjörnir 4 sjálfstæðismenn
á þing á Vestfjörðum eða í öllum
kjördæmunum nema í Stranda-
sýslu, þar sem Hermann Jónasson
var. Þetta var meiri sigur en flokk-
urinn hafði nokkru sinni unnið í
þessum landshluta. Mikill baráttu-
vilji, samhugur og bjartsýni ríkti í
röðum vestfírskra sjálfstæðis-
manna. Kjörnir voru Gísli Jónsson
í Barðastrandarsýslu, Kjartan Jó-
hannsson á ísafirði, Sigurður
Bjarnason í Norður-ísafjarðarsýslu
og Þorvaldur Garðar Kristjánsson
í Vestur-ísafjarðarsýslu.
Um haustið voru fyrstu kosning-
amar í hinu nýja Vestfjarðakjör-
dæmi. Kom þá til að raða á fram-
boðslista flokksins. Það var ekki
alveg einfalt mál þar sem þröng
var á þingi um efstu sætin. Ekki
kom annað til greina en að þing-
mennirnir skipuðu 4 efstu sætin
sem þeim var svo raðað í. Matthías
Bjarnason komst því ekki ofar en
í 5. sæti þar sem honum var skip-
að. Þar með hófst hans saga í fram-
boði til Alþingis, því að hann hafði
aldrei verið í framboði í einmenn-
ingskjördæmi þar sem hver og einn
varð að heyja sína persónulegu
baráttu í viðureigninni við and-
stæðingana. En þótt hann hefði
misst af þessari reynslu kom strax
í ljós að honum voru búnir eiginleik-
ar sem hentuðu honum vel á fram-
boðslista til baráttu innan raða
flokksmanna. Var þá markmiðið
eitt, að fikra sig upp listann í hærri
sæti. En það var ekki gert nema
víkja þeim til hliðar sem ofar sátu.
Og voru þá ekki vönduð meðulin.
Þannig var leikurinn leikinn og
Þorvaldur Garðar
Kristjánsson
afleiðingamar sýndu
sig smám saman.
Fyrstur kom til
Kjartan Jóhannsson.
Hann hafði verið
kosinn þingmaður
ísfirðinga 1953. Það
var mikill viðburður.
ísafjörður hafði verið
höfuðvígi Alþýðu-
flokksins um áratugi.
Þetta vígi hafði verið
talið óvinnandi en
rauði bærinn féll
samt og svo var
Kjartani að þakka.
Það er sannmæli að
engum hefði tekist
þetta nema Kjartani.
Hann var hugljúfi allra sem þekktu
og naut sérlegra vinsælda sem
læknir. En hann kunni meira en
að vinna kosningar. Á Alþingi
reyndist hann nýtur og merkur
þingmaður sem markaði spor á
sumum sviðum þjóðlífsins. Hann
átti og hugmyndir og hafði forystu
um framkvæmd að merkum málum
í héraði. En allt kom fyrir ekki.
Kjartani var ýtt út af framboðslist-
anum 1963 til að rýma fyrir öðrum
fulltrúa ísfirðinga. Það var ljótur
leikur og verður lengi í minnum
haft.
En eigi er ein báran stök. Gísli
Jónsson kom hér við sögu. Hann
hafði um árabil verið þingmaður
Barðstrendinga og einn af umsvifa-
mestu og merkustu þingmönnum
Alþingis og annálaður fyrir fram-
göngu í framfaramálum kjördæmis
síns. Þessum manni var skipað til
forystu í efsta sæti framboðslistans
1959 þó að hann væri þá þegar
nokkuð við aldur. En svo mikils
trausts naut Gísli að honum var
enn valið þetta sæti við framboðið
1963 en hann neitaði að taka við
því. Það kom ekki af góðu. Hann
hafði fengið nóg af vinnubrögðum
Matthíasar Bjarnasonar og gat
ekki einu sinni þolað hann í von-
iausu sæti á listanum sem honum
þá var ætlað.
Tíminn líður. Sigurður Bjarna-
son var fullsaddur á gangi mála
og lét af þingmennsku 1970 og
gerðist sendiherra. Var þá aðeins
einn eftir af þingmönnum frá vor-
dögum 1959. Það var mitt hlut-
skipti í tvo áratugi. Og jafnvel eft-
ir að ég hef látið af þingmennsku
held ég áfram að vera fleinn í holdi
Matthíasar.
Allt hefur sitt upphafi Þegar ég
fór í framboð í Vestur-ísafjarðar-
sýslu var Sjálfstæðisflokkurinn þar
minnstur stjórnmálaflokka þegar
undanskilinn er Sósíalistaflokkur-
inn sem átti þar naumast ekkert
fylgi. Hafði Sjálfstæðisflokkurinn
aldrei átt þingmann í þessu kjör-
dæmi. Ekki þótti því vænlegt að
ná kosningu til Alþingis fyrir flokk-
inn. Það var því á brattann að
sækja og leiðin torsótt. í aukakosn-
ingum 1952 féll ég og svo fóru
leikar einnig 1953 og 1956. En
fylgið fór stöðugt vaxandi og svo
kom að lokum að ég vann kjördæm-
ið í vorkosningum 1959. Það fór
ekki hjá því að þessi sigur Sjálf-
stæðisflokksins vekti athygli á sín-
um tíma. En þessi úrslit hefðu ver-
ið óhugsandi nema með órofa sam-
stöðu og stuðningi við frambjóð-
anda án þess að nokkur
brotalöm væri þar á.
En Adam var ekki
lengi í paradís. Þetta
voru síðustu alþingis-
kosningar í þessu kjör-
dæmi og við tók þegar
hin nýja kjördæmaskip-
an með Vestfjarðakjör-
dæmi. Skipaðist þá
skjótt veður í lofti. Biðu
mín þá sömu vinnubrögð
af hálfu vonbiðilsins í
5. sæti og annarra
þeirra sem stóðu honum
ofar á framboðslistan-
um. Var minn skerfur
ekki skorinn við nögl
enda ávirðingar tíundað-
ar af stakri kostgæfni og natni.
Næðingur var úr öllum áttum og
aldrei að vita hvaðan hann blés.
Glöggur maður komst svo að orði
að kominn væri minkur á býlið.
Vant var um varnir því að það var
nokkur metnaður að leggjast ekki
í sömu lágkúruna.
Það kom eins og þruma úr heið-
skíru lofti þegar ég varð allt í einu
óveijandi og ófeijandi fyrir þá sök
að vera ekki búsettur í kjördæminu
og vera hallur undir vélræði
Reykjavíkurvaldsins sem svo var
látið heita. En í 7 ára stríðinu sem
tók að vinna Vestur-ísafjarðarsýslu
var ekki ýjað að þessu og ekki einu
sinni af andstæðingunum í hinni
hörðu baráttu sem þá var háð.
Samt var það svo að allan þennan
tíma var ég virkur í stjórnmálum
höfuðborgarinnar svo sem formað-
ur Heimdallar og Varðar og bæjar-
fulltrúi. Þetta hafði aldrei verið
mér til trafala í baráttunni við and-
stæðingana í Vestur-ísafjarðar-
sýslu. En þegar hér var komið var
brugðið brandi gegn mér innan eig-
in flokks fyrir þessar sakir. Er þó
sagan ekki fullsögð. Þegar vonbið-
illinn var sjálfur kominn á þing og
búsettur syðra var enginn munur
á okkur nema að hann skrifaði
heimilisfang sitt vestra og umbun-
aði þannig sjálfum sér þeim greiðsl-
um frá Alþingi er þeim þingmönn-
um einum er ætlað sem búsettir
eru úti á landi.
Eitt af því sem fór fyrir bijóstið
á Matthíasi var, að á þessum tíma
eða 1961-1972 var ég fram-
kvæmdastjóri Sjálfstæðisflokksins.
Og víst hefur honum elnað sóttin
eftir 30 ár þegar bókin er færð í
Ietur! Segir hann mikið hafa verið
um stofnun nýrra sjálfstæðisfélaga
í kjördæminu. „Allt var þetta gert
til að fá fulltrúa í kjördæmisráðið.
Á bak við það stóð Þorvaldur Garð-
ar og notfærði sér til þess aðstöðu
sína sem framkvæmdastjóri flokks-
ins“ (129). Rétt er það að stofnuð
voru félög. Eftir kjördæmabreyt-
inguna 1959 var nauðsynlegt að
setja Sjálfstæðisflokknum nýjar
skipulagsreglur sem samþykktar
voru 1961. Samkvæmt þessari
skipan var gert ráð fyrir að í öllum
byggðum landsins væru sjálf-
stæðisfélög sem síðan mynduðu
saman fulltrúaráð í hveiju um-
dæmi, sýslu eða kaupstað, en einn-
ig væru kjördæmisráð í öllum kjör-
dæmum landsins. Þetta þýddi mikla
fjölgun flokkssamtaka frá því sem
verið hafði. Þannig voru bara árið
1962 stofnuð 24 sjálfstæðisfélög,
í rauninni er ekki
ómaksins vert að elta
ólar við alla hugaróra
sem færðir eru í letur
um framboðsmál á
Vestíjorðum, segir Þor-
valdur Garðar Krist-
jánsson um æviminn-
ingar Matthíasar
Bjamasonar, nema sem
dæmi um ásigkomulag
sögumanns.
23 fulltrúaráð og 7 kjördæmisráð.
Féll það í minn hlut sem fram-
kvæmdastjóra • flokksins að koma
þessu í verk. Var það að sjálfsögðu
gert í Vestfjarðakjördæmi með
hliðstæðum hætti og í öðrum kjör-
dæmum landsins. En allt átti þetta
að vera atlaga gegn vonbiðlinum í
5. sæti á framboðslista í þessu kjör-
dæmi. Göróttur var á sinni tíð
drykkur sá sem haldið var að mönn-
um til að sá tortryggni í minn garð
og víst er hann nú orðinn fúll á
bragðið.
í rauninni er ekki ómaksins vert
að elta ólar við alla hugaróra sem
færðir eru í letur um framboðsmál-
in á Vestfjörðum nema sem dæmi
um ásigkomulag sögumanns.
Þannig er þessu vissulega varið um
atkvæðið sem „var framsóknar-
maður sem kom með varðskipinu.
Þetta eina atkvæði sem munaði á
okkur Þorvaldi Garðari" (132). Hér
á að heita að um sé að ræða frá-
sögn af framboðinu 1963 þar sem
ennfremur segir: „Þegar kom að
því að taka ákvörðun um framboðs-
listann gekk mikið á smalamennsk-
unni. Meðal annars var einn full-
trúi úr Strandasýslu staddur á Pat-
reksfírði. Þorvaldur Garðar fékk
Jóhann Hafstein sem þá var dóms-
málaráðherra til að senda varðskip
eftir honum og flytja hann til ísa-
fjarðar eftir að fundurinn var byij-
aður.
Sá maður var reyndar aldrei
nema að nafninu til í flokknum.
Þetta var rakinn framsóknarmaður
alla sína tíð. Þótti því ýmsum full-
langt seilst" (129-130).
Eigi er nú hér lítið missagt. í
veruleikanum var einungis til full-
trúinn frá Strandasýslu. Og uppi
voru ráðagerðir um að greiða fyrir
því að hann gæti komist frá Pat-
reksfirði til ísafjarðar þar sem kjör-
dæmisráðsfundur var haldinn. Allt
annað er ranghermt. Dómsmála-
ráðherra var ekki tilkvaddur. Varð-
skip sótti ekki manninn. Hann var
ekki framsóknarmaður frekar en
aðrir sjálfstæðismenn sem gjarnan
hlutu þá nafngift hjá sögumanni
ef svo bar við. Þessi fulltrúi kom
aldrei á kjördæmisráðsfundinn. Hér
var um að ræða framboð 1967 en
ekki 1963. Þessi maður var ekki í
kjördæmisráðinu 1963 og gat því
engum úrslitum ráðið um röðun á-
framboðslista þá. Hins vegar réði
sköpum um skipan framboðslistans
1967 að mig vantaði atkvæði þessa
manns sem kjörinn hafði verið full-
trúi í kjördæmisráð en mætti ekki
til fundar af sögulegum ástæðum.
Margur kunnugur brosir í kamp-
inn við lesturinn um framboðsslag-
inn. í öllum darraðardansinum hélt
einn ró sinni, mannasættirinn sem
geislaði af drenglyndi og vinarþeli.
Þessi friðarengill bar ekki einu sinni
hönd fyrir höfuð sér, þegar ófriðar-
seggurinn vó að honum. „Hann
sendi mér tóninn í blöðunum en ég
svaraði honum aldrei“ (159). Þetta
er sagt svo sem ekki hafi verið
fátítt að ég hafi haft uppi ófrið á
hendur honum í blaðagreinum.
Samt nefnir hann engin dæmi'þess.
Sjálfan rekur mig ekki minni til
þess. Helst gæti ég ímyndað mér
tilvik sem að vísu er langsótt er
væri þó jafnframt efnisleg skýring
á hvers vegna hann nefnir það
ekki á nafn.
í október 1990 birtist í Vest-
firska fréttablaðinu svar mitt við
fyrirspurn um stefnu mína í fisk-
veiðimálum. Gat ég þar tillögu frá
mér á landsfundi Sjálfstæðisflokks-
ins árið áður, sem sjávarútvegs-
nefnd fundarins gerði að sinni, um
afnám kvótakerfísins. Horfði þá
vænlega fyrir þeim sem voru í and-
stöðu við kvótakerifð, því að viðtek-
in regla er að landsfundur sam-
þykki tillögur sem málaefnanefndir
fundarins gera eftir ýtarlega máls-
meðferð. En þessu var komið fyrir
kattarnef með breytingartillögu
sem samþykkt var. Þessum afdrif-
um málsins lýsi ég í svari mínu
svo: „En nú brá svo við að formað-
ur flokksins ásamt vinum okkar
Matthíasi Bjarnasyni, Einari
Kristni og fl. báru fram breyting-
artillögu við tillögu sjávarútvegs-
nefndar um afnám kvótans." Þetta
var óhjákvæmilegt að segja til að
greina hlutlægt frá afgreiðslu
málsins. Ekkert frekar var minnst
á Matthías þó að vísu hefði mátt
láta þess getið að hann hefði í þetta
sinn verið sjálfum sér samkvæmur
sem maður sá er bar sína ábyrgð
á því í ríkisstjórn að kvótakerfinu
var á sínum tíma komið á fót.
Hvorki var getið óbrigðuls stuðn-
ings hans við kerfið jafnan þegar
reynt hefur á né látbragðsleiks
hans í máli þessu til heimabrúks í
kjördæminu. Sannleikanum er hver
sárreiðastur jafnvel þó að hann sé
ekki sagður.
Í fúllyndisköstum sínum dritar
Matthías á blöð sín ýmsum dylgjum
og tittlingaskít sem ætlaður er mér
til ávirðingar. Og nær hann sér á
skrið þegar hann kallar mig
ódrengskaparmann, sem hann hafi
aldrei vitað hvar hann hefði (133,
134). Best fer á að láta slíku og
þvílíku ósvarað enda um að ræða
framlag til sjálfslýsingar sögu-
manns.
En ósannindin eru ekki einungis
þau sem á þrykk út ganga heldur
eigi síður þau sem þögnin geymir.
Þannig eru ekki tíunduð þau mál
sem helst hafa skipt sköpum um
þróun vestfirskra byggða í þá þijá
áratugi er við vorum saman í fram-
boði. En manninum er vorkunn.
Honum var ekki tamt að setja fram
hugmyndir að stefnumótun og fá-
skiptinn um framkvæmd slíkra
mála, ef hann var þeim ekki and-
hverfur.
En hvað sem öllu líður verður
ekki sagt að þessi maður hafi setið
auðum höndum nema síður sé.
Kemur þá í huga sagan um hinn
dugandi lækni sem stundaði sjúkl-
inga sína svo vel að vera á þeytingi
í sjúkravitjanir fá morgni til miðrar
nætur. Heilsufarið var samt ekki
gott en hagur læknis þeim mun
betri enda haft í flimtingum að
óðar væri skipt um pillur er vottaði
fyrir bata. Umhyggju Matthíasar
fyrir kjördæminu má líkja við sögu
þessa að breyttu breytanda.
Þó að ekki sé vitað hvort þessi
tilskrif mín lækni Matthías af þrá-
hyggju hans um framboðsmálin
skyldi enginn hafa frásögn hans
fyrir sagnfræðilega heimild.
Höfundur er fyrrverandi
alþingismaður og forseti
sameinaðs þings.