Morgunblaðið - 11.06.1995, Page 6

6 B SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Réttarhöldin er ein
umtalaðasta
skáldsaga aldar-
innar og er nú að
koma út hérlendis
í endurskoðaðri
útgáfu. Agústína
Jónsdóttir hitti
þýðenduma að
máli og lagði fyrir
þá nokkrar spum-
ingar í tilefni nýju
útgáfunnar.

Morgunblaðið/Ágústína Jónsdóttir
Réttarhöldm og
veröld Kaf ka
EYSTEINN Þorvaldsson
og Ástráður Eysteins-
son eru feðgar — báðir
prófessorar í bókmennt-
um, Eysteinn í Kenn-
araháskóla íslands og
Ástráður í Háskóla íslands. Þeir
hafa lengi starfað saman að þýðing-
um á erlendum bókmenntum, eink-
um þýskumælandi rithöfunda og
skálda. Má þar nefna fjölmargar
smásögur og skáldsöguna Homo
faber eftir einn fremsta rithöfund
Svisslendinga, Max Friseh. Einnig
hafa þeir þýtt frægustu skáldsögu
Franz Kafka, Réttarhöldin, og fjöl-
margar smásögur hans. Að auki
hafa þeir unnið saman nokkur rit-
verk varðandi íslenska bókmennta-
sögu og samið, hvor fyrir sig, bækur
og greinar um bókmenntir.
Réttarhöldin er ein umtalaðasta
skáldsaga aldarinnar og er nú að
koma út í endurskoðaðri útgáfu.
Mál og menning gefur bókina út í
heimsbókmenntaklúbbi forlagsins
og innan skamms kemur hún á al-
mennan markað.
Réttarhöldin
Það hefur sýnt sig að sögur Kafka
höfða sterkt til nútímafólks og þar
af leiðandi mætti spyija hvað það sé
sem geri höfundinn að þeim samtíma-
manni sem hann hefur ætíð verið.
Eysteinn: „Lesandi skynjar að
Kafka er á sérstæðan hátt að fjalla
um áleitin vandamál nútímans. í
verkum hans býr tilfinning eða grun-
ur um varasamt vald eða kerfisbákn
sem ógnar tilveru og sálarheill ein-
staklingsins. Nútímafólki finnst það
kannast við slíkt. Þetta er ekki ein-
ungis veraldlegt eða félagslegt ógn-
arkerfi heldur einnig hugarfarslegt
og veldur tilfinningu sektar og ang-
istar eða kvíða.“
Ástráður bætir því við að Kafka
yddi margar spurningar sem iúta
að valdi, sektarkennd, kynferði, ein-
semd. „Hann spyr miskunnarlaust
um eðli guðdóms, birtingarmyndir
refsingar, möguleika frelsisins, en
þessar spumingar eru ekki klæddar
í íburðarmikið skart; stundum felast
þær í hversdagslegri frásögn —
stundum fær lesa/idinn b'ka eld-
snöggt högg í slappan belginn."
Hafa birst nýir fletir á verkum
Kafka sem veita innsýn íþessa sögu?
Eru fræðimenn orðnir sáttir við
Réttarhöldin eða komast þeir aldrei
að niðurstöðu um söguna?
Ástráður: „Kafka-fræði hafa stöð-
ugt verið í deiglunni síðustu fjörutíu
árin, allt síðan existensíalisminn eða
tilvistarstefnan átti mikinn þátt í að
hefja Kafka til vegs sem einn af
lykilhöfundum nútímans. Löngum
hefur verið á sveimi mynd Kafka
sem höfundar hins vonlausa tilvist-
argráma — og snilld hans þá gjarn-
an verið talin sú að lýsa betur en
aðrir hversu merkingarsnautt lífíð
sé í kjama sínum. Þessi mynd er nú
á fallanda fæti og meira er nú t.d.
tekið eftir hinu einkennilega og oft
stórmerkilega líkamsmyndmáli sem
einkennir verk hans og ekki síður
þeirri kímni sem leynist með ýmsu
móti í texta hans.“
Eysteinn: „Þessi saga geymir ekki
atburðarás eða lýsingar á þeim
reynsluheimi sem „venjulegt fólk“
þekkir beinlínis úr eigin Iífi. Persónu-
sköpunin og hegðun persónanna er
líka með þeim hætti að kallar sifellt
á nýjar túlkanir og áreiðanlega verða
fræðimenn aldrei á einu máli um
túlkun sögunnar.
Hvernig fer það saman að réttar-
höldin yfir aðalpersónunni, Jósef K,
séu staðfesting á guðlausri veröld
hans og því að í bókinni koma fram
dæmi um tengsl við kristindóm og
kirkju, s.s. að hann borðar epli að
morgni þess dags sem hann er hand-
tekinn og drekkur síðan vín?
Ástráður: „Eg er ekkert viss um
að Réttarhöldin séu staðfesting á
guðlausri veröld Jósefs K. Kannski
er Guð þarna, en bara sem áhorf-
andi — og áhorfandinn er ekki hlut-
laus. Það er raunar spennandi að
velta fyrir sér áhorfandahlutverkinu
í Réttarhöldunum og öðrum verkum.
Það rennur svo oft upp fyrir manni
að það að horfa er að taka þátt, og
þó ... Varðandi kristindóminn er það
vissulega athyglisvert hvernig þessi
höfundur af gyðinglegu ætterni nýt-
ir sér kristilegt myndmál — og sögu-
hetjan K., jafnt í Réttarhöldunum
sem í skáldsögunni Höllinni, hefur
verið túlkaður sem kristgervingur. Á
hinn bóginn tel ég vonlítið að lesa
einhlítan trúarlegan boðskap út úr
verkum Kafka, en að ýmsu leyti eru
þau þó trúarleg, og má þar m.a.
nefna dæmisögur Kafka, en hann
vann á nútímalegan hátt úr þeirri
fornu trúarlegu frásagnargrein.
Samt tel ég líka villandi eða of ein-
falt að lesa t.d. Réttarhöldin öðru
fremur sem dæmisögulega útlistun
á gyðingnum gangandi, eins og bor-
ið hefur við.“
Eysteinn: „Það má benda á að
Guð er hvergi nefndur í sögunni.
Engu að síður hafa sumir fræðingar
sett fram trúarbragðalega túlkun á
henni og þá t.d. jafnað saman dóm-
stólnum og Guði. Slíkar túlkanir eru
líttsannfærandi."
Áttu þessi réttarhöld sér stað
innra með Kafka?
Ástráður: „Þetta er væntanlega
spurning um afstöðu höfundarins
sjálfs sem einstaklings til verksins.
Vissulega hafa menn túlkað þetta
sem innri réttarhöld hans yfir sér,
einkum vegna sambands hans og
sambandsslita við Felice Bauer, heit-
konu hans. Kannski er heilmikið til
í því, en verkið tapar engu af krafti
sínum þótt lesandi hafí ekki minnstu
upplýsingar um það samband.“
Því hefur verið slegið fram að í
Réttarhöldunum hugsi Jósef K. bara
um réttarhöldin. Felst í því einhver
þröng heimspekileg eða súrrealísk
afstaða höfundarins til óskynsemi
tilverunnar?
Ástráður: „Réttarhöldin breiða úr
sér. Það sem kemur Jósef K. á óvart
— ekki síður en hin upphaflega
fræga handtaka — er að réttarhöld-
in eiga sér engin skýr mörk. Líklega
þekkja ýmsir þetta, úr sakamálum,
ástamálum, valdabaráttu; átökin
læsa sig um allt lífíð. Þess vegna
er eðlilegt að Jósef K. hugsi stöðugt
um réttarhöld sín. Vissulega má sjá
hér ákveðin súrrealísk einkenni, en
Kafka er líka mjög raunsær höfund-
ur.“
Eysteinn: „Jósef K. hugsar ekki
eingöngu um réttarhöldin. Hann
hugsar t.d. mjög mikið um starfs-
frama sinn. í verkum Kafka má á
nokkrum stöðum fínna skyldleika
við súrrealisma en í heild er grund-
vallarmunur á þeim og súrrealisma.“
Ef maður gefur sér að Jósef K.
sé bæði saklaus og sekur hefði þá
verið óeðlilegt að hann ynni sitt
endatafl?
Eysteinn: „Já, það væri óeðlilegt
að Jósef K. hrósaði sigri vegna þess
hvernig „réttarhöldin" þróast. Þau
sýna þróun sektarkenndar sem leiðir
til dauða. Jósef K. er sjálfhverfur,
sjálfbirgingslegur og vill fá hjálp
annarra til að snúa réttarhöldunum
sér í hag. En hann gerir enga til-