Morgunblaðið - 11.06.1995, Qupperneq 31

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ1995 B 31
sigla ljóslaus í hvaða veðri sem
var. Aðrir virtust óhræddir og
stöppuðu í menn stálinu.
Þetta gat verið erfítt fyrir fjöl-
skyldur í landi. Skútan var til dæm-
is eitt sinn hálfan mánuð á leiðinni
milli Fleetwood og Eyja með fullan
farm af salti í bijáluðu veðri.
Fannberg og félagar sáu einu
sinni loftárás á flutningaskip í
írska kanalinum og seinna loftárás
á Fleetwood. Fannberg Jóhannsson
er enn búsettur í Vestmannaeyjum.
27 mönnum bjargað úr
sjávarháska
Helgi Eyleifsson er fæddur
1903. Hann er Miðnesingur frá
Hólakoti, Staðnesi. Hann var á
Arinbimi hersi til 1940 og sigldi
öll stríðsárin á togaranum Agli
Skallagrímssyni frá Reykjavík.
Togarinn var 320 tonna kolaskip.
Helgi sá stundum kafbáta en þeir
létu ekki til skarar skríða. Hann
sigldi til Hull og Grimsby og til
Fleetwood síðustu árin. Hann var
háseti og 1. netamaður.
Helgi segir að þeir hafi einu sinni
komið að 20 þúsund tonha skipi á
útleiðinni og þá var nýbúið að
sprengja það upp og þeir björguðu
af því 27 mönnum bæði úr sjónum
og af björgunarbátum. Þetta voru
menn frá 8 þjóðum.
Helgi segir að hann hafi aldrei
fundið til hræðslu á stríðsárunum
og gat alltaf sofið eins og hrútur.
En það voru menn sem urðu að
hætta því þeir gátu ekki sofið fyr-
ir áhyggjum. Helgi var orðinn fjöl-
skyldumaður á þessum árum en
hann vildi samt ekki sleppa sigling-
unum og vera í landi. Sjómennskan
er ástríða sem erfítt er að vinna
bug á.
Helgi segir að það hafi verið
siglt fast og oftast hafi þeir verið
einsamlir. Skipin áttu að sigla sam-
an í stríðinu en menn stungu hvem
annan af eins og hægt var. Tvær
vélbyssur voru settar á togarann.
Önnur fyrir aftan skorsteininn og
hin á hvalbakinn. Þeir þurftu ekki
að nota þær. Helgi sagðist helst
hafa skotið á tundurdufl en þau
sprungu aldrei. Hann taldi ekki
skynsamlegt að vera að skjóta á
flugvélamar.
Methafinn fór 130 ferðir fram
og til baka yfir hafið
Jóhann Magnússon, skipstjóri á
togaranum Snorra goða;- og Viggó
Guðjónsson sigldu fast á stríðsár-
unum. Jóhann fór um 100 ferðir
fram og til baka milli íslands og
Bretlands og Viggó er að öllum
líkindum methafi stríðsáranna í
siglingum. Hann fór 130 ferðir
meðan stríðið stóð yfir og fann
aldrei til hræðslu þó margir væra
skjálfandi. Viggó sleppti aldrei túr
úr alla sína starfsævi eða frá því
hann byijaði 14 ára gamal. Sum-
arfrí hefur hann aldrei tekið og sér
ekki eftir því.
Jóhann og Viggó segja að stund-
um hafí dufl komið í trollið. Þeir
urðu einnig oft varir við kafbáta.
Jóhann segir að eitt skiptið þegar
þeir vora að koma til Englands
hafi hann séð sjónpípu kafbáts.
Þetta var þýskur kafbátur og fylgdi
hann Snorra goða eftir uns birti
af degi. Jóhann telur að Þjóðverj-
amir hafí verið að nota hann til
að komast nær ströndum Eng-
lands.
Jóhann upplifði það líka að sjá
flugvél skotna niður ekki langt frá
skipinu. Eitt sinn brunaði 30 þús-
und tonna skip á gagnstæðri stefnu
á fullri ferð rétt við síðuna á skip-
inu. Jóhann hafði fylgt leiðbeining-
um Englendinga um skipaleið en
tók lítið mark á þeim eftir þetta!
Hann segist ekki hafa hleypt
hræðslunni að frekar en Viggó.
Það er ekki hægt að útskýra
hræðsluleysið en kannski hafi þeir
verið sterkir fyrir hjartanu.
Sigmundur Guðbjartsson var 1.
vélstjóri á flutningaskipinu
Heklu sem var skotið í kaf 29.
júní 1941. Skipafélagðið Kveld-
úlfur gerði skipið út á striðsár-
unum. Sigmundur er nú 87 ára
gamall og á heima á Hrafnistu
í Reykjavík.
Sigmundur segir að Hekla
hafi verið leigð til Eimskipafé-
lags íslands og átti hún að fara
til Halifax að sækja matvörur.
Skipið leggur af stað 27. júní á
hádegi. Heklunni var bakkað út
úr höfninni en það er óláns-
merki í augum sjómanna. Hjá-
trúin reyndist rétt, að mati Sig-
mundar.
Skipið átti að sigla i samfloti
við annað skip eins og títt var á
stríðsárunum en ekki var beðið
eftir því og farið einskipa. Stefn-
an var sett á Ameríku en á
sunnudeginum 29. júní á hádegi
kom tundurskeyti í Hekluna að
framan. Sigmundur hafði nýlok-
ið við að borða eftir vakt í vél-
inni. Heklan var tóm og rifnaði
botninn undan henni strax og
annar björgunarbáturinn fór í
mask. Skipið sökk á þremur
mínútum.
Sigmundur snaraði björg-
unarvesti utan um sig og stökk
út í kaldan sjóinn. Það er kaldr-
analegt að kasta sér I Atlants-
hafið og sjá ekkert nema himin
og haf og vita að 50 mílur eru
til lands. Sigmundur vissi af
fleka sem var á skipinu sem átti
að losna og skjótast upp ef skip-
ið sykki. Hann byijaði á því að
synda eins og hann gat burt frá
skipinu til að sogast ekki niður
Á fleka í 1 0
sólarhringa eftir
kafbótaórás
Morgunblaðið/Golli
SIGMUNDUR Guðbjartsson, 1. vélstjóri á Heklu.
Hann var heiðraður af Sjómannadagsráði 1973.
með því. Það myndaðist svelgur
og var eins og foss steyptist nið-
ur í undirdjúpin, skipið sökk svo
hratt. Svo lokaðist yfir það aft-
ur.
Sigmundur sá svo flekann og
komst upp á hann. Hann var sá
þriðji sem komst á hann en fyrst-
ur var 2. loftskeytamaðurinn
Ingi Lövdal. Ingi hafði farið á
kaf með skipinu en losnað og
skotist upp aftur.
Þeir voru sjö sem björguðust
á flekann en 13 fórust með skip-
inu. Flekann rak fyrir straumi
og vindi og voru þeir á honum
í tíu og hálfan sólarhring. Matur
var á flekanum og Sigmundur
hugsar með velþóknun til dósa
af niðursoðnu feitu oggóðu
kindakjöti. Það átti sinn hlut i
að halda lífi í mönnunum.
Þeir gengu vaktir á flekanum
dag og nótt og voru með lýsis-
tíru. Þegar veðrið var vont
bundu þeir sig með böndum.
Eina nóttina er loks kallað til
þeirra utan úr myrkrinu. Neti
var kastað til þeirra og skips-
brotsmennirnir klifruðu upp.
Þetta voru Kanadamenn á her-
skipi. Kyndarinn Karl Guð-
mundsson lést um nóttina.
Kanadamennirnir sigldu með þá
St. Johns á Nýfundnalandi og
komu þeim undir læknishendur.
Þrír þurftu að dvelja um tíma á
spítala og einn kól illa á fótum
og missti allar tærnar.
Þetta var mikil þrekraun. Sig-
mundur var 33 ára gamall þegar
þetta var. Tveir af fiekamönnun-
um lifa enn, Sigmundur og Ingi
Lövdal, loftskeytamaðurinn.
f oss sökkva
Eftir Margréti Þóru Þórsdóttur.
MATTHÍAS Bjömsson loft-
skeytamaður og kennari
er aftur kominn heim.
Hann fæddist í húsinu númer 17
við Aðalstræti, í fjöranni á Akur-
eyri, en fór ungur til sjós. Hann
sigldi um öll heimsins höf og komst
í hann krappan á stríðsáranum.
Eftir ævintýralegan feril á sjónum
skipti hann um starfsvettvang, fór
38 ára gamall í Kennaraskóla ís-
lands og gerðist kennari víða um
land, síðast var hann í Varmahlíð
í Skagafírði en hefur nú á 74. ald-
ursári snúið aftur á æskuslóðirnar.
Hann er að byggja sér hús í
Duggufjöru, rétt við fæðingar-
heimili sitt.
„Ég byrjaði á gömlu síðutog-
urunum árið 1943 og þá um sum-
arið var ég loftskeytamaður á
Skutli ÍS frá ísafirði. Við sigldum
aðallega til Englands, Grimsby og
Hull. Eitt kvöldið erum við þarna
fyrir utan höfnina í Grimsby þar
sem við áttum að landa morguninn
eftir og lentum þá í miklum loftá-
rásum, það logaði allt í landi fram
undir morgun í árásum. Þetta var
ægilegur hávaði. Ein sprengjan
lenti mitt á milli Skutuls og her-
flutningaskips sem var næst við
hlið okkar og við hölluðumst ansi
mikið á aðra hliðina. Þetta her-
flutningaskip var 24 þúsund tonn
að stærð og það losnuðu í því plöt-
ur vegna þrýstings. Þegar ég fór
að athuga loftskeytaklefann eftir
að lætin vora um garð gengin sá
ég brot úr sprengikúlu í kýraug-
anu,“ sagði Matthías um fyrstu
reynslu sína af stríðsátökunum á
sínum sjómannsferli. En hann átti
eftir að reyna meira.
í byijun árs 1944 réðst hann
sem Ioftskeytamaður á ms. Salvat-
or og síðan á ms. Darien, kæliskip
sem flutti matvæli til heija í Norð-
ur-Afríku og víðar. í þriðju ferð
sinni lenti Matthías í innrásinni í
Suður-Frakkland.
„Við lágum úti á ytri höfninni
í Marseille um það leyti sem Þjóð-
veijarnir voru að gefast upp. Það
var þessi ægilegi djöfulgangur alla
nóttina, það linnti ekki skothríðinni
og þegar birti sáum við tvo sundur-
skotna þýska skriðdreka í borg-
MorgunblaOið/Margrét Þóra
Matthías Björnsson
á Akureyri.
inni. Ég var í sambandi við land
alla nóttina, það var verið að láta
okkur á skipunum vita af gangi
mála. Þetta var mikið ævintýri,"
sagði Matthías.
Hann var á Darien þegar Goða-
foss var skotinn niður í nóvember
1944, hann þekkti skipshöfnina
prýðilega, hafði verið henni sam-
skipa milli New York og Reykja-
víkur. „Eftir þetta var ég ákveðinn
í að hætta og fara heim,“ sagði
Matthías. En þegar honum bauðst
pláss á Yemmassee, fínnsku skipi
sem orðið hafði innlyksa í Banda-
ríkjunum á fyrstu árum stríðsins
en Eimskip hafði þá tekið á leigu
sló hann til, hætti við að hætta
eins og hann orðaði það. Skipstjór-
inn á Yemmassee var Kurt Carls-
en, danskur maður sem hafði orðið
frægur um allan heim þegar hann
var skipstjóri á Flying-Enterprise
sem sökk suðvestur af írlandi.
Yemmassee og Dettifoss voru í
sömu skipalest á leið frá New
York til íslands en vegna yfirvof-
andi kafbátahættu í Norður-Atl-
antshafí var gripið til þess ráðs
að sigla suður fyrir írland, upp
írska kanalinn og til Belfast. Detti-
foss, sem var gufuskip fór inn í
höfnina í Belfast til að taka kol,
en díselskipin biðu úti fyrir höfn-
inni. ■*-
„Það var lagt af stað að morgni
og um klukkan hálf níu kvað við
mikil sprenging skammt frá okk-
ur. Það þutu allir upp til handa
og fóta og menn reyndu að ná sér
í björgunarbelti og allt var gert
klárt fyrir björgun. Það kom svo
í ljós að það var Dettifoss sem
hafði orðið fyrir tundurskeyti sem
hæfði skipið á síðuna bakborðs-
megin. Skipstjórinn ætlaði að
stoppa, en þá kom skipun frá hjálp-
arskipi sem með okkur var, og
okkur bannað að stoppa, sagt að
halda okkar striki yfír til Loch Ewe
á Skotlandi. Þetta var virkilega
erfitt, að sjá á eftir fyrrverandi
félögum sínum hverfa í hafið og
mega ekkert aðhafast, það var
mjög sorglegt. Skipið hvarf á ör-
skotsstundu í hafið.“
Fjögur skip vora eftir í lestinni
á leið frá Skotlandi til íslands og
stjórnaði norska skipið Lyra ferð-
inni. Hreppti lestin slæmt veður
yfír Atlantshafíð, en skánaði þegar
Island fór að nálgast. „Þegar við
sigldum rétt sunnan við Stafnes
heyrðum við geysimikla spreng-
ingu. Skipstjórinn og fleiri um borð
héldu að tundurskeyti hefði hæft
okkur og stöðvaði skipið til örygg-
is, en þá kom í ljós að skip sem
var fast við hlið okkar, Alcedo,
hafði verið skotið niður. Við feng- '
um svo morsmerki um að keyra á
fullri ferð til Reykjavíkur og var
það gert og sem betur fer sluppum
við,“ sagði Matthías.
Eftir þessa ferð var Matthías
staðráðinn í að hætta á sjó en eitt-
hvað togaði í og hann réð sig á
Astez þegar hann var í New York.
„Við sigldum yfír til Le Havre á
vesturströnd Frakklands og á leið-
inni þangað yfír tók ég á móti loft-
skeyti sem innihélt þá tilkynningu
að frá og með miðnætti þann dag .
mættu öll skip sigla með fullum
ljósum. Ég fór með það upp til
skipstjórans og þvílíkt ánægjubros
sem breiddist yfír andlit hans. Um
miðnætti bauð hann öllum út á
brúarvæng þar sem hann kveikti
sér í stóram vindli, en allan stríðs-
tímann var stranglega bannað að
kveikja á eldspýtum utandyra,“
sagði Matthías.