Morgunblaðið - 06.10.1995, Blaðsíða 10

10 FÖSTUDAGUR 6. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
FRETTIR
I forsetakosningum 1980 var kosið milli fjögurra þjóðþekktra frambjóðenda
ARIÐ 1980 tókust fjórir frambjóðend-
ur á um embætti forseta Islands.
Úrslit hinna tvísýnu kosninga urðu
ekki ljós fyrr en á sjötta tímanum
að morgni 30. júní þegar atkvæðatölur bárust
úr Austurlandskjördæmi. 90,5% atkvæðis-
bærra manna tóku þátt í kosningunum og
þegar upp var staðið skildu aðeins 1.900 at-
kvæði að Vigdísi Finnbogadóttur og Guðlaug
Þorvaldsson, ríkissáttasemjara.
í febrúar árið 1980 var orðið ljóst milli
hverra baráttan um forsetaembættið ætti eft-
ir að standa. Kristján Eldjárn, sem verið hafði
forseti frá 1968, hafði í áramótaávarpi sínu
til þjóðarinnar staðfest orðróm sem verið hafði
á kreiki um að hann hygðist ekki leita eftir
endurkjöri.
Albert bauð sig fram í ágúst
Áður var þó orðið ljóst að kosið yrði um
embættið því í ágúst 1979 hafði Albert Guð-
mundsson alþingismaður, borgarfulltrúi,
kaupsýslumaður og einn kunnasti íþróttamað-
ur þjóðarinnar, lýst yfir framboði.
Álbert hafði, að sögn Indriða G. Þorsteins-
sonar, sem var kosningastjóri Alberts, ákveðið
að sækjast eftir embættinu án tillits til þess
hvort Kristján yrði í endurkjöri. Indriði kvaðst
telja að Albert hefði tekið þessa ákvörðun
ótilkvaddur, án þess að honum hefðu borist
áskoranir.
Albert Guðmundsson var eins og unnugt
er þjóðkunnur stjórnmálamaður sem notið
hafði mikillar velgengni í prófkjörum sjálf-
stæðismanna í Reykjavík. Hann átti öfluga
fylgismenn sem höfðu sterk ítök víða í þjóðfé-
laginu og beittu sér fyrir hann í kosningabar-
áttunni.
Þar má nefna verkalýðsleiðtogana Guð-
mund J. Guðmundsson og Aðalheiði Bjarn-
freðsdóttur, félaga hans úr íþróttahreyfing-
unni og knattspymufélaginu Val, einnig kaup-
sýslumenn á borð við Magnús Helgason for-
stjóra Hörpu og flesta í þeim hópi þekktra
Reykvíkinga, sem hittust reglulega til skrafs
og ráðagerða í félagsskap sem kenndur var
við hringborðið á Hótel Borg.
í þann hóp sótti Albert meðal annars kosn-
ingastjórann sinn, Indriða G. Þorsteinsson.
Auk þess voru börn Alberts, einkum dóttir
hans, Helena, og Jóhann, sonur hans, í lykil-
hlutverki í kosningabaráttunni og sagt er að
með starfí Helenu að framboðsmálum föður
síns í forsetakosningum hafi verið liður í að
efla þann „hulduher", sem mikið var rætt um
eftir að Albert Guðmundsson sagði sig úr
Sjálfstæðisflokknum 1988 og stofnaði Borg-
araflokkinn.
Á þessum tíma sat við völd í landinu ríkis-
stjóm Gunnars Thoroddsens, sem Albert varði
vantrausti í trássi við meirihluta þingflokks
sjálfstæðismanna. Dr. Gunnar Thoroddsen,
forsætisráðherra og fyrrum forsetaframbjóð-
andi, var meðal yfirlýstra stuðningsmanna
Alberts og hélt m.a. ávarp á tun 15.000 manna
útifundi stuðningsmanna Alberts á Lækjar-
torgi.
Við sama tækifæri lýsti Birgir ísleifur
Gunnarsson, alþingismaður og fyrrverandi
borgarstjóri, yfir stuðningi við framboð Al-
berts og einnig Jóhanna Sigurðardóttir alþing-
ismaður. Af öðrum áberandi stuðningsmönn-
um Alberts má nefna Boga Ingimarsson lög-
fræðing og Ásgeir Hannes Eiríksson fram-
kvæmdastjóra.
Þrátt fyrir að hafa snemma ákveðið að bjóða
sig fram gegn Kristjáni Eldjárn segir Indriði
G. Þorsteinsson að Albert Guðmundsson hafi
ekki sótt fast að hljóta kosningu. Hann hafí
umfram allt lagt áherslu á að kosningabarátt-
an væri heiðarleg og sæmandi og það hafi
gengið eftir, jafnt í herbúðum hans og hinna
frambjóðendanna.
Nokkuð hafi þó hitnað í kolunum síðustu
daga baráttunnar, þegar ljóst þótti að barátt-
an stæði fyrst og fremst milli Vigdísar Finn-
bogadóttur og Guðlaugs Þorvaldssonar, en að
mati Indriða var það vegna þess að stuðnings-
mönnunum en ekki frambjóðendun-
um sjálfum var orðið svo heitt í
hamsi.
í bók Guðjóns Friðrikssonar sagn-
fræðings, Forsetakjör 1980, kemur
fram að 14. janúar 1980 hafi þeir
báðir, Guðlaugur Þorvaldsson, ríkis- “
sáttasemjari og fyrrverandi háskólarektor, og
Pétur J. Thorsteinsson sendiherra lýst yfir
framboði sínu í forsetakosningum.
Óskar V. Friðriksson stýrði kosningabaráttu
Péturs J. Thorsteinssonar en kom að sögn
ekki til skjalanna fyrr en framboði hafði verið
lýst yfír.
í nánasta kjarna stuðningsmanna Péturs
má nefna Gísla Ólafsson, forstjóra Trygging-
amiðstöðvarinnar, Ingvar Vilhjálmsson í Is-
birninum, Svein Valfells og Pál S. Pálsson
hæstaréttarlögmenn. Einnig var Arnór
Hannibalsson prófessor framarlega í flokki
Drengileg barátta
sem var spenn-
andí allt til loka
Næsta sumar munu íslendingar kjósa fímmta forseta
lýðveldisins. Pétur Gunnarsson rífjaði upp kosninga-
baráttuna fyrir forsetakosningamar 1980 þar sem Vig-
dís Finnbogadóttir fór með sigur af hólmi.
Þremur dög-
um fyrir kjör-
dag voru 29%
óákveðin
stuðningsmanna Péturs og fjölmargir aðrir
íslendingar sem kynnst höfðu Pétri og notið
fyrirgreiðslu og haft af honum kynni sem
sendiherra íslands í Moskvu. Tryggvi Emilsson
rithöfundur er Óskari Friðrikssyni eftirminni-
legur í þessum hópi og fleiri sem þekktir voru
að róttækum stjórnmálaskoðunum ekki síður
en hægrisinnaðir embættis- og menntamenn.
Framboð gegn Albert
Óskar sagði greiniiegt að það hefði átt þátt
í ákvörðun Péturs um framboð að hann hefði
viljað vinna gegn því að Albert Guðmundsson
hlyti kosningu.
„Við gerðum okkur það snemma ijóst að
Pétur væri ekki sigurstranglegur," segir Ósk-
ar V. Friðriksson. „Hann var búinn að vera
lengi erlendis og hafði starfað í utanríkisþjón-
ustunni og almenningur þekkti lítið til hans.
Það breyttist hins vegar mjög mikið þegar á
leið því að Pétur var einstakur maður og þeim
fór fjölgandi sem töldu hann hæfasta fram-
bjóðandann. Hann hefði hins vegar þurft
meiri kynningu meðal almennings."
Meðal þeirra sem lýstu opinber-
lega yfír stuðningi við framboð
hans má nefna Hannibal Valdi-
marsson, fyrrverandi ráðherra,
Matthías Bjarnason, fyrrverandi
'**“ ráðherra, Hákon Bjarnason fyrrver-
andi skógræktarstjóra, Davíð Scheving Thor-
steinsson framkvæmdastjóra, Baldvin Hall-
dórsson leikara, Egil Ólafsson, leikara og
söngvara, Guðrúnu Egiison kennara, Björgu
Einarsdóttur rithöfund, Hermann Gunnarsson,
síðar sjónvarpsmann, og Jón Þórarinsson tón-
skáld, að ógleymdum Halldóri Laxness, sem
ritaði grein í Morgunbiaðið þar sem hann lýsti
stuðningi við framboð Péturs J. Thorsteinsson.
Guðlaugur Þorvaldsson, ríkissáttasemjari
og fyrrverandi háskólarektor, hafði lengið
vei’ið orðaður við embætti forseta Islands.
Þórður Sverrisson, sem var í innsta kjarna
Ljósmynd/Gunnar Elísson úr bókinni Forsetakjör 1980
stuðningsmanna Guðlaugs, telur að það hafí
ráðið úrslitum um framboð Guðlaugs að hann
hafði fundið fyrir miklum stuðningi frá al-
menningi í landinu og honum höfðu borist fjöl-
margar áskoranir víða að um að bjóða sig
fram.
„Guðlaugur á að baki mjög farsælan feril
og að baki framboði hans var mjög breiður
hópur manna úr öllum stéttum og öllum flokk-
um. Hann var fyrrum háskólarektor og ríkis-
sáttasemjari en í það starf hafði hann verið
valinn sem maður sátta og sameiningar."
Landsbyggðarmaður
Þórður segir að framboð Guðlaugs hafi átt
mikinn hljómgrunn meðal almenns launafólks
í landinu, ekki síst fólks úti á landsbyggðinni
en á Guðlaugur rætur í Grindavík þar sem
fjölskylda hans er nátengd sjávarútvegi. „Guð-
laugur þekkti vel til starfa almennings í land-
inu þótt hans störf hefðu verið á sviði opinberr-
ar þjónustu þar sem honum var trúað fyrir
mörgum þýðingarmiklum embættum. Auk
þess átti hann vísan stuðning sinna
samstarfsmanna.“
Meðal annarra í innsta kjarna
stuðningsmanna Guðlaugs voru Ól-
afur Ragnarsson, bókaútgefandi og
þáverandi ritstjóri Vísis, (sem síðar
varð umboðsmaður Vigdísar Finn- ,
bogadóttur í forsetakosningunum 1988),
Gunnar G. Schram prófessor, Steinar Berg
Björnsson iðnrekandi, Óskar Magnússon, nú-
verandi forstjóri Hagkaups og Örn Marínósson
hjá Landsvirkjun.
Að sögn Þórðar Sverrissonar var straumur
fólks sem kom utan af götu og gaf sig fram
til að vinna fyrir Guðlaug jafnt hér í Reykja-
vík og á landsbyggðinni. „Framboð Guðlaugs
var framboð fólksins eins og framboð Vigdís-
ar.“
Meðal þeirra sem opinberlega studdu Guð-
laug Þorvaldsson má nefna Eystein Jónsson,
Grasrótar-
hreyfing hreif
með sér fram-
bjóðandann
fyrrverandi ráðherra, sem mun hafa hvatt
Guðlaug til framboðs, Gísla Jónsson fyrrver-
andi menntaskólakennara, Jón Þorsteinsson
lögfræðing, Sigurð Líndal prófessor, Pál
Skúlason prófessor, Vilhjálm Hjálmarsson
fyrrverandi ráðherra, séra Heimi Steinsson,
séra Ólaf Skúlason, Árna Tryggvason leikara,
Gunnar Eyjólfsson leikara, Guðmund G. Haga-
lín rithöfund og Rúnar Guðjónsson sýslumann.
Rögnvaldur Pálsson málarameistari í Kópa-
vogi lýsti í febrúar 1980 yfír framboði sínu.
Honum tókst hins vegar ekki að afla tilskilins
íjölda meðmælenda áður en framboðsfrestur
rann út.
Vigdís síðust í slaginn
Vigdís Finnbogadóttir, leikhússtjóri Leik-
félags Reykjavíkur, tilkynnti ákvörðun sína
um að bjóða sig fram til forseta síðust fram-
bjóðendanna, 1. febrúar 1980. Að sögn náinna
samstarfsmanna hen,nar hafði nafn hennar
þó um skeið verið ofarlega í umræðunni og
henni höfðu borist fjölmargar áskoranir um
að gefa kost á sér frá fólki víða að á landinu.
Opinberlega var nafn Vigdísar fyrst tengt
forsetaembættinu í lesendabréfí frá Laufeyju
Jakobsdóttur, sem birtist í Dagblaðinu 15.
janúar.
Þegar Vigdís kynnti ákvörðun sína hálfum
mánuði síðar sagði hún að sér hefðu borist
fjölmargar áskoranir frá fólki sem hún ýmist
þekkti eða þekkti ekki, körlum sem konum,
víðsvegar að af landinu. Hún sagði meðal
annars að skeyti frá skipverjum á togaranum
Guðbjarti frá ísafirði hefði haft djúp áhrif á
sig.
Náinn samstarfsmaður Vigdísar í kosninga-
baráttunni, sem ekki vill iáta vitna til nafns
síns, sagði að hreyfingin um framboð hennar
hefði frá fyrsta degi verið grasrótarhreyfíng
sem fyrst hefði hrifíð með sér frambjóðandann
og síðan þjóðina.
Ljóst var að Vigdís Finnbogadóttir átti
mikinn stuðning meðal ýmissa menntamanna
og listamanna en einnig meðal bænda, sjó-
manna og fiskvinnslufólks. Fyrrnefndur sam-
starfsmaður segir að sér hafi virst að hún
sækti einkum stuðning til yngstu og elstu
kjósendanna en síður jafnaldra sinna, sem
margir virtust hafa viljað að hjón settust að
á Bessastöðum.
Nánasta samstarfsfólk Vigdísar í kosninga-
baráttunni kom annars vegar einkum úr hópi
fólks sem lítið þekkti hana fyrir en hafði átt
þátt í að skora á hana til framboðs. I þann
hóp sótti hún m.a. kosningastjóra sinn, Svan-
hildi Halldórsdóttur. Á hinn bóginn voru sam-
starfsmenn hennar og vinir úr menningargeir-
anum áberandi, þ.á m. Tómas Zoéga, fram-
kvæmdastjóri Leikfélags Reykjavíkur, sem var
fjármálastjóri kosningabaráttunnar.
Af öðrum nánum samstarfsmönnum má
nefna Svölu Thorlacius, hæstaréttarlögmann,
Björn- Þorsteinsson, sagnfræðing, Ólaf Ás-
geirsson þjóðskjalavörð, Jónas Jónasson bún-
aðai-málastjóra, Þór Magnússon, þjóðminja-
vörð og Sigríði Erlendsdóttur sagnfræðing.
Meðal þeirra sem lýstu yfir stuðningi við
Vigdísi voru Hringur Jóhannesson listmálari
og Hafsteinn Austmann listmálari, sem gáfu
verk í fjáröflunarhappdrætti hennar, Grétar
Þorsteinsson, formaður Trésmiðafélags
Reykjavíkur, Adda Bára Sigfúsdóttir, borgar-
fulltrúi, Kristján Thorlacius, formaður BSRB,
Svavar Gestsson, þáverandi ráðherra, Guðrún
Erlendsdóttir, nú hæstaréttardómari, Sigríður
Hagalín leikkona og Páll Pétursson, núverandi
félagsmálaráðherra.
Skoðanakannanir
Fylgi við frambjóðendur var óspart mælt í
skoðanakönnunum Dagblaðsins og Vísis, sem
allt frá því um miðjan maí gáfu til kynna að
baráttan mundi standa á milli Guðlaugs og
Vigdísar. Þremur dögum fyrir kjördag voru
29% kjósenda enn óákveðnir eða neituðu að
svara. 24,2% hugðust kjósa Vigdísi, 34% Guð-
laug, 14,3% Albert og 9,5% Pétur J. Thor-
steinsson.
Þegar fyrstu tölur bárust frá
Reykjavík að kvöldi kjördagsins 29.
júní, höfðu Vigdís og Guðlaugur
jafna atkvæðatölu og sú staða var
alieinkennandi framan af kosninga-
nóttinni. Þegar langt var liðið á taln-
ingu munaði aðeins á þeim 94 atkvæðum,
Vigdísi í vil. Úrslit réðust svo á sjötta tímanum
um morguninn þegar tölur úr Austurlandskjör-
dæmi bárust.
Þar hlaut Vigdís um 900 atkvæði umfram
Guðlaug og jafnframt varð Ijóst að hún var
réttkjörin forseti íslands til næstu fjögurra
ára.
Vigdís Finnbogadóttir'hlaut alls 43.611
atkvæði, 33,8%, Guðlaugur Þorvaldsson
41.700 atkvæði, 32,3%, Albert Guðmundsson
25.599 atkvæði, 19,8%, ogPétur J. Thorsteins-
son 18.139 atkvæði, 14,1%.