Morgunblaðið - 19.11.1995, Page 9

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. NÓVEMBER 1995 B 9
Stefáns Ögmundssonar. Hluti þess
hóps, sem gengið hafði af fundi,
var undir forystu Jóns Rafnssonar,
er hafði rétt til, sem stjórnarmaður
í Alþýðusambandi íslands, að sitja
félagsfundi í Sjómannafélagi
Reykjavíkur.
Þegar við komum út bauð Stefán
Ögmundsson okkur til annars fund-
ar í Prentarahúsinu hinum megin
götunnar. Gengu þeir Jón og Stefán
fyrir sameinuðu liði sínu, innan-
og utanhússmanna, yfir í Prentara-
húsið.
Það skýrðist nú fyrir mér, að
allt hafði það verið með ráðum
gert af hálfu kommanna að hleypa
upp Sjómannafélagsfundinum og
hafa tilbúinn liðsauka utanhúss og
húsnæði nóg til reiðu nýs fundar.
Tilgangur þessa fundar kom
strax fram. Það átti að stofna nýtt
sjómannafélag. Ég snerist öndverð-
ur við þessu ráðabruggi, þegar mér
varð ljós tilgangurinn. Ég sagði það
ekki sjómannasamtökunum til
framdráttar að kljúfa þau í tvö
félög, og væri nær fyrir okkur, sem
andvígir værum stjórn Krata á Sjó-
mannafélagi Reykjavíkur, að berj-
ast þar til áhrifa á lýðræðislegan
hátt, og lauk orðaskiptum svo, að
ég gekk út og með mér flestallir
þeir, sem ekki voru harðir kommún-
istar.
Þetta varð til þess, að ekki varð
af nýrri félagsstofnun kommanna.
Mér þótti launráð þau, sem
kommarnir höfðu bruggað okkur,
sem gengum af fundi einungis í
mótmælaskyni við úrskurðinn í at-
kvæðatalningunni, með þeim hætti,
að mér fannst ég ekki framar geta
unnið með þessum mönnum.
Við Sjálfstæðismenn höfðum
aldrei beitt okkur sem samstilltur
hópur innan Sjómannafélagsins, en
fórum eftir þetta að gerast virkari
sameiginlega innan félagsins, þótt
ekki næðum við þar neinni aðild
að stjórn næstu ár. En það varð
fullur skilnaður með okkur og
kommunum ...“
Fæddur undir Ólafi Thors
„í stjórnmálaflokka skipa menn
sér eftir eðlisfari, ætterni, uppeldi,
aðstæðum og hagsmunum. Auðvit-
að reynist síðan misjöfn dómgreind
manna og mat á þjóðfélagsaðstæð-
um, en dómgreindin verður aldrei
hlutlæg í stjórnmálum, þar sem
ofannefndir þættir verka á hana,
og eftir að menn hafa skipað sér
í flokka er hún tíðast í viðjum
flokkshagsmuna, og ekki sízt reyn-
ist mönnum dómgreindin skeikul,
ef flokksstefnan er rekin sem trúar-
játning.
Pétur fæddist nánast inní Sjálf-
stæðisflokkinn, en það var ári síð-
ar, 1929, sem íhaldsflokkurinn og
Fijálslyndi flokkurinn sameinuðust
í Sjálfstæðisflokkinn. Þessi flokkur
féll bezt að eðli Péturs, ætterni,
uppeldi og aðstæðum, þar sem fað-
ir hans var hart leikinn af andstæð-
ingum þess flokks.
Þá er það svo, að hann lendir,
sem fyrr segir, strax í æsku undir
prédikaranum Ólafi Thors, boðandi
trú á dugnað, framtakssemi og
frelsi manna til athafna.
í stofnsáttmála Sjálfstæðis-
flokksins segir svo:
„Aðalstefnumál flokksins eru
þessi:
1. Að vinna að því og undirbúa
það, að ísland taki að fullu öll sín
mál í sínar eigin hendur og gæði
landsins til afnota fyrir landsmenn
eina, jafnskjótt og tuttugu og fimm
ára samningstímabil sambandslag-
anna er á enda.
2. Að vinna í innanlandsmálum
að víðsýnni og þjóðlegri umbóta-
stefnu á grundvelli einstaklings-
frelsis og atvinnufrelsis með hags-
muni allra stétta fyrir augum.“
Betur var ekki hægt að ganga
frá stefnuskrá eins flokks til þess
að hann gæti unnið með hvaða
flokki, sem væri, án þess að bijóta
stefnuskrá sína.
Hann var eins og sniðinn sér-
staklega fyrir Ólaf Thors, þessi
stofnsáttmáli, og getur varla leikið
vafi á að hann hafi ráðið orðalag-
inu, að minnsta kosti síðustu setn-
ingunni: „... með hagsmuni allra
stétta fyrir augum.“
Ólafur Thors varð formaður
flokksins 1934 og var það sam-
fleytt til 1961. Hann gerði Sjálf-
stæðisflokkinn ekki aðeins að
„flokki allra stétta“ heldur ekki
síður að „flokki allra flokka“.
Ólafur myndaði stjórnir eða var
í stjórn með öllum flokkum landsins
á sinni tíð ...
Það virðist ekki hafa skipt Ólaf
ýkja miklu máli, hver stefnuskrá
ríkisstjórna var, t.d. boðaði Ný-
sköpunarstjórn hans hreinan áætl-
unarbúskap. Ólafur sá réttilega,
að það var staðreynd íslenzkra
stjórnmála, að stefnuskrár flokk-
anna höfðu mjög takmarkað gildi
í framkvæmd. Það kom alltaf upp,
að það þurfti að haga seglum eftir
vindinum, - og hver var þá færari
undir stýri en Ólafur Thors?
Ólafur gat leyft sér að sigla
hátt. Hann átti ekki aðeins Pétur
Magnússon og Bjarna Benedikts-
son að kjölfestu, heldur hvern
þungavigtarmanninn öðrum meiri.
Þessir sáu um fræðileg og pappírs-
leg rök fyrir öllum hamskiptum
Ólafs. I ræðufiutningi sá Ólafur
síðan sjálfur um rökin fyrir öllum
sínum veltum með flokkinn...
Bjarni Ben
Pétur sat 28 ár á þingi og segir
ítarlega af þingstörfum hans og
allnokkuð af kynnum hans af þing-
mönnum og stjórnmálaforingjum.
Hér segir hann stuttlega af Bjarna
Benediktssyni:
„Að Ólafi Thors frátöldum, var
Bjarni Benediktsson langmestur
persónuleikinn á þingi.
Bjarni talaði oft við mig og leit-
aði ráða hjá mér í sambandi við
launþegamálin. Mér fannst hann
gera sér far um að taka tillit til
þess, sem ég hafði til málanna að
leggja. Og er þess þá að gæta, að
ég hafði að mörgu leyti sérstöðu
innan þingflokksins vegna mikilla
persónulegra tengsla við alþýðu
manna. Bjarni mun ávallt hafa
stutt mig í öruggt sæti á lista
flokksins í Reykjavík.
Ég þekkti vel til Sigríðar konu
Bjarna, því ég hafði verið heima-
gangur í foreldrahúsum hennar,
hjá Birni í Ananaustum, og Valdi-
mar bróðir hennar var einn minn
bezti vinur.
Þegar ég var byijaður að vinna
fyrir Sjálfstæðisflokkinn af alvöru
var ég stundum kallaður á fund
Bjarna við undirbúning kosninga
og hann' bað mig að gefa sér
skýrslu um álit og horfur. Ég gat
sagt honum hvernig hugsað var
almennt í flotanum, auk þess sem
ég þekkti vel til verkamanna í
bænum, en margir þeirra höfðu
stundað sjómennsku um eitthvert
skeið og þekktu mig. Svo jókst
þetta eftir því sem við bræður,
Guðjón og ég, efldumst innan
verkalýðshreyfíngarinnar.
Seinna ræddum við oft mál, sem
Bjarna voru hugleikin og vildi að
næðu fram að ganga. Ennfremur
ræddum við um einstaklinga innan
flokksins og hvernig ætti að skipa
ýmsar trúnaðarstöður innan lians.
Ég var ávallt mjög hreinskilinn, og
Bjarni kunni það vel að meta.
Slíkar viðræður fóru ekki fram
milli mín og annarra forystumanna
flokksins, eins og Gunnars Thor-
oddsens og Jóhanns Hafsteins, þótt
jafnan færi vel á með okkur Jó-
hanni. Og það myndaðist aldrei
slíkt samband milli mín og annarra
formanna flokksins. Til dæmis
ræddumst við Geir Hallgrímsson
aldrei við í sama mæli og við Bjarni,
þótt ég væri dyggur stuðningsmað-
ur hans.
Bjarni var fæddur forystumaður.
Hann sýndi mönnum aldrei yfir-
gang. Ef honum var sýndur mót-
þrói innan þingflokksins, þá barðist
hann fyrir sinni skoðun, ekki með
því að hóta mönnum illu, heldur
með því að beita rökum. Og enginn
var honum skarpari rökfærslumað-
ur. Hann var viljafastur og fylgdi
fast eftir sínum málum, en aldrei
með frekju og yfirgangi.
Bjarni drottnaði ekki yfir þing-
flokknum. Hann tók þátt í umræð-
um, þegar hann taldi þess þörf.
Ef kom til átaka á þingflokksfund-
um voru þau jafnan fremur milli
einstakra þingmanna en milli þeirra
og forystu flokksins.
Bjarni var alltaf fús til að ræða
mál frá ólíkum hliðum og lét þá
röksemdirnar vegast á, og ef hon-
um fannst sín rök veigameiri reyndi
hann að leiða þeim, sem voru á
öndverðum meiði, það fyrir sjónir.
Hann tók stundum þannig til orða:
- Mundi ekki vera betra að hafa
þetta svona heldur en hinsegin?
Mér fannst Bjarni sveigjanlegur
í skoðunum í öllum innanlandsmál-
um, en hinsvegar stundum full stíf-
ur, þegar kom að utanríkismálun-
um. En þegar allt kom til alls vor-
um við Sjálfstæðismenn allir sam-
mála um þá meginstefnu, sem
Bjarni hafði mótað. Mér var þó
alltaf ami að dvöl erlends herliðs í
landinu og fannst oft, að við ættum
sjálfir að taka meiri þátt í vörnum
landsins, t.d. með því að stórefla
landhelgisgæsluna. Kannski hefð-
um við átt að hugleiða fyrr þær
hugmyndir, sem Björn, sonur
Bjarna, hefur nú varpað fram al-
þjóð til umhugsunar...
Gunnar og Geir
I bókinni er lýst innanflokks-
átökum í Sjálfstæðisflokknum og
hér gripið niður þar sem segir af
þeim Gunnari og Geir:
„Það var óskaplegt áfall fyrir
Sjálfstæðisflokkinn, þegar Bjarni
Benediktsson fórst (1970). Þá lá
náttúrlega beint við að Jóhann
Hafstein tæki við, hann var vara-
formaður flokksins og ekki völ á
öðrum frambærilegri manni innan
þingflokksins. Þegar Jóhann missti
heilsuna fannst mér eðlilegt að
Geir Hallgrímsson tæki við. Hann
var búinn að vera í forystusveit
flokksins svo lengi og hafði stjórn-
að borginni með prýði í rúman ára-
tug. Ég hafði setið með honum í
nefndum og ráðum innan flokksins
og fannst afar gott að vinna með
honum. Guðjón, bróðir minn, sem
sat í borgarstjórn, lét afskaplega
vel af Geir.
En ég kynntist Geir aldrei eins
og Bjarna. Ég studdi hann þó í
gegnum þykkt og þunnt. Ef ég
hafði átt þátt í að velja formanninn
fannst mér það skýlaus skylda mín
að styðja hann með ráðum og dáð
til að fylgja því eftir, sem þing-
flokkurinn ákvað, enda þótt ég
væri ekki sammála honum í einu
og öllu.
Sem foringi hafði Geir marga
góða kosti, þótt ekki jafnaðist hann
á við þá Ólaf og Bjarna. Þegar frá
líður munu menn meta það við
hann, hvernig hann hélt á málum
á miklum umbrotatímum í sögu
flokksins og tókst að skila honum
heilum til eftirmanns síns.
Geir naut sín vel í fámennum
hópi. Hann átti ákaflega gott með
að tala fólk til, t.d. á þingflokks-
fundum. Hann var mjög laginn að
fá menn til samkomulags við sig.
Mér fannst eins og Geir væri alltaf
að vinna að því að allir gætu orðið
sammála.
Það var mjög gott til hans að
leita. Því kynntist ég í borgarstjóra-
tíð hans. Hann tók nærri sér bág-
indi, sem lýst var fyrir honum, og
það mátti reiða sig á, að hann leit-
aði úrræða.“
Höfundi bókar er kunn saga af
Geir frá borgarstjóraárum hans,
sem lýsir honum. Maður nokkur
kom að máli við hann og vildi fá
að byggja stórt verzlunarhús á til-
teknum stað í bænum. Geir tók
máli mannsins vel, en nefndi ýmsa
vankanta á þessum framkvæmd-
um. Hann aftók þó ekkert um er-
indi mannsins. Þegar maðurinn í
erindislok gekk eftir ákveðnu lof-
orði, fylgdi Geir honum til dyra, tók
hlýlega í höndina á honum og sagði
vingjarnlega:
- Mætti ég minna þig á, að ég
er borgarstjóri allra Reykvíkinga.
„Á stjó'rnmálaferli Geirs urðu ein-
kennilega skörp skil milli velgengni
og ófarsældar. Fram til 1978 má
segja að það hafi allt gengið honum
í haginn, hann naut mikils álits sem
borgarstjóri og vann þennan glæsi-
lega kosningasigur 1974. Eftir
1978, hinsvegar, er saga hans að
mörgu leyti hinn mesti hrakfalla-
bálkur.
Ég var alltaf þeirrar skoðunar,
að Geir hefði átt að efna til kosn-
inga strax eftir „sólstöðusamning-
ana“ 1977. Þeir samningar voru
glórulausir verðbólgusamningar.
Geir tók hinsvegar til bragðs að
setja febrúarlögin svokölluðu
(1978), sem námu samningana úr
gildi að hluta. Verkalýðsforystan
brást ókvæða við og raunar allur
landslýður. Þegar svo Geir reyndi
að klóra í bakkann með því að
milda febrúarlögin, gerði það illt
verra. í því fólst viðurkenning á
mistökum.
í lok maí tapaði Sjálfstæðisflokk-
urinn borginni í fyrsta sinn, fyrst
og fremst vegna óvinsælda ríkis-
stjórnarinnar. Um sumarið guldu
svo ríkisstjórnarflokkarnir mikið
afhroð í þingkosningum.
Geir reiknaði svo aftur skakkt,
þegar hann gerði Benedikt Gröndal
að forsætisráðherra sem undanfara
nýrrar Viðreisnar haustið 1979.
Flestir töldu að Sjálfstæðisflokkur-
inn ætti sigur vísan í desember-
kosningunum 1979 ófarir vinstri
stjórnarinnar 1978-1979, en þá
voru Jónas Haralz og ftjálshyggju-
drengirnir látnir semja róttæka
kosningastefnuskrá, sem þeir köll-
uðu „Leiftursókn gegn verðbógu“,
og var hið mesta axarskaft. Komm-
arnir sneru þessu slagorði uppí
„Leiftursókn gegn lífskjörum", og
Sjálfstæðisflokkurinn tapaði þess-
um kosningum. Þegar svo kom að
stjórnarmyndunarviðræðum stóð
Geir höllum fæti. Og það nýtti
Gunnar Thoroddsen sér.
Það var óbragð að stjórnmála-
baráttunni þessa mánuði. Innan
flokkanna allra átti sér stað harð-
vítug valdabarátta. Vilmundur og
Jón Baldvin voru að klífa upp stig-
ann í Alþýðuflokknum, Steingrímur
var að búa í haginn fyrir sig í Fram-
sóknarflokknum, og Svavar og Ól-
afur Ragnar voru að bralla innan
Alþýðubandalagsins. Það var ekki
mikið drenglyndi sýnt þessa daga
í pólitíkinni.
Gunnar sá sér þarna færi til að
komast þangað, sem hann hafði
alltaf stefnt. En það hefði ekki tek-
izt fyrir honum, ef hann hefði ver-
ið hreinskiptinn við Geir. Hann
varð að brugga honum launráð.
Bæði kommar og Framsóknarmenn
hafa síðar viðurkennt, að það sem
vakti fyrst og fremst fyrir þeim
með þessu samkrulli við Gunnar
var að reyna að kljúfa Sjálfstæðis-
flokkinn.
Þetta voru ógeðfelldir mánuðir
og Matthías Johannessen hitti nagl-
ann á höfuðið í hnitmiðaðri grein í
Morgunblaðinu, sem hann kallaði
„Býsnavetur í íslenzkri pólitík" ...
Ég var harður andstæðingur
ríkisstjórnar Gunnars Thoroddsens,
enda reyndust henni um flest mis-
lagðar hendur og hún missti verð-
bólguna uppí 80% og safnaði skuld-
um. En ég er ekki viss um, nema
við hefðum átt að taka boði Gunn-
ars á sínum tíma um að tilnefna
menn með honum í viðræðunefnd
við hina flokkana; þá hefði ýmis-
legt getað snúizt á annan veg.
Gunnar spurði mig hver væri
afstaða mín og ég sagði honum
það, og svo náði það ekki lengra.
Eins og ég hef áður sagt mat ég
Gunnar mikils. Hann var á margan
hátt mikilhæfur maður. Skoðanir
hans á utanríkismálum fundust
mér alltaf athyglisverðar og stund-
um ekki síðri en skoðanir Bjarna.
Þeir Bjarni voru alla tíð keppi-
nautar, og ég er ekki frá því, að
það hafi rist dýpra. Mér fannst
Bjarni vera hreinlyndari maður en
Gunnar og hollusta mín við Bjarna
fór aldrei á milli mála.
Ég var síður en svo andvígur
því, að Gunnar tæki á ný sæti á
framboðslistanum í Reykjavík. Það
var vitað mál, að Gunnar átti mik-
ið fylgi, og eftir þetta mikla áfall,
þegar Bjarni fórst, var flokknum
fengur að því að fá Gunnar í for-
ystusveit sína, og ég studdi hann.
En hann átti aldrei raunhæfa
möguleika á því að verða formaður
flokksins úr því sem komið var, til
þess var Geir orðinn of sterkur.
Það breyttist andrúmsloftið inn-
au þingflokksins þegar Gunnar
sneri aftur. Það verður að segjast
eins og er, að það gætti töluverðr-
ar stífni gagnvart Gunnari hjá
ýmsum, svo sem vinum mínum,
þeim Matthíasi Bjarnasyni og
Sverri Hermannssyni. Ekki varð
ég var við, að Gunnar reyndi að
grafa undan Geir, en hann reyndi
hinsvegar að styrkja stöðu sína
með ýmsu móti. j
Margir vildu kalla /Gunnar ref,
en það orð nær ekki til svo gáfaðs
manns sem Gunnar Thoroddsen
var. En hann var viðsjárverður í
pólitíkinni og miklu klókari maður
en Geir. Hann naut þess að leggja
á ráðin við kjör í stjórnir og ráð
innan flokksins - og þá til að koma
sínum mönnum að ...“
• Pétur sjómaður eftir Asgeir Jak-
obsson. Útgefandi er Setberg. Bókin
er 300 bls. Verð 3.420. kv.
PÉTUR fyrir framan „kraftaverkið" sitt, Hrafnistu í Hafnarfirði.