Morgunblaðið - 06.10.1996, Page 8

8 B SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Reiknað menning-
argengi lækkar
MENNING er
það orð sem
gjarnan tútnar út
á þessum árstíma,
enda allir að
eftir Elínu Pálmadóttur
kynna þá menningarrétti sem
framreiða á nýhafínn skamm-
degisvetur. Ekki að furða því
fjölbreytileikinn og magnið er
ótrúlega mikið með vorri þjóð
af því sem nefnist menning.
Auðvitað er af hinu góða að sem
mest sé fram borið, enda haft
fyrir satt að góð list nái ekki
að þróast nema nóg sé af meðal-
mennskunni og áhuga á henni
í áburð til að mynda jarðveg
fyrir það besta að spretta upp
af. Líklega er þetta eitthvað í
áttina við hina umdeildu lúpínu,
sem af dugnaði myndar jarðveg
fyrir viðkvæmari íslenskan
gróður.
Gott svo langt sem það nær.
En varla dugar áburðurinn einn
ef ekki eru neinar rætur. Kemur
í hugann grúkka eftir Piet Hein
(þýdd af ABS):
Sú alfyrsta minning
sem mér hefur geymst
er eitt sem ég mundi
að mér hafði gleymst.
Og hvað kemur það svo menn-
ingunni við? Hlýtur rótfestan
ekki að liggja í menningararf-
inum? í fyrri viku tóku Islend-
ingar í fyrsta sinn þátt í degi
menning-
ararfs Evrópu-
ráðsins, sem æ
fleiri þjóðir
álfunnar gera
að sínum. Og
byrjuðu á rétt-
um stað,
þangað sem
ein styrkasta
rótin hlýtur að
teygja sig,
með ráðstefnu
í Þjóðminja-
safninu til að
skoða varðveislu þjóðminja,
gera upp hvar við erum stödd
í því efni og hvert framhaldið
verður. Eftir allgóða úttekt var
lögð fram stefnumörkun Þjóð-
minjasafns íslands fram yfir
aldamót og að nýju stjórnskipu-
lagi. Blasti við í úttektum dap-
urlega bágborið húsnæði og öll
aðstaða. Augljóst að ekki er
hægt að varðveita og rækta
þjóðminjar með nútímatækni
án verulegra, skjótra umbóta,
hvað þá eftir að tækninni hefur
enn undið fram. Annars mun-
um við geyma það eitt sem
okkur hefur gleymst. Og í
þokkabót varla hægt að finna
það sem þó kann einhvers stað-
ar að vera til.
Ekki er þó gott í efni hjá
fátækum og smáum. Okkur
tókst þó á áratugum að koma
bókmenntaarfinum í brúklegt
horf í Þjóðarbókhlöðu. En ný
tækni til geymslu og aðgengis
þjóðminja bíður bara ekki leng-
ur. Sverrir Kristinsson, for-
maður Minja og sögu, félags
velunnara safnsins, kom inn á
þetta. Sverrir stendur með
báða fætur á jörðinni, er bæði
glúrinn fasteignasali og ódrep-
andi unnandi menningarverð-
mæta okkar. Enda dijúgur
hjálparsveitarmaður í menn-
ingargeiranum, hefur fundið
ráð til að gefa út fallegar mikil-
vægar bækur og til að bjarga
til landsins einstökum fornum
munum. Hann telur safn eins
og Þjóðminjasafn íslands kjöl-
festu í íslensku þjóðlífi og þjóð-
in þurfi nýtt og glæsilegt Þjóð-
minjasafn sem uppfylli nútíma-
þarfir og nútímakröfur.
Útekt hans á
menningarlegu
„gengi“ okkar
þótti mér býsna
forvitnileg, ekki
síst í ljósi þokukennds belgings
þess sem stöðugt hljómar hjá
okkur í hátíðaræðum: Sverrir
sagði: „Á síðustu 10-15 árum
hafa bankar og aðrar lána-
stofnanir í landinu samkvæmt
opinberum upplýsingum tapað
a.m.k. 80 þúsund milljónum
króna vegna ýmiss konar fjár-
festinga. Margar ástæður búa
að baki og hér verður enginn
dómur kveðinn upp í þessum
málum, en nýtt og glæsilegt
þjóðminjasafn hefði sannarlega
verið skynsamleg og góð fjár-
festing og skilað öruggum arði.
Á síðustu misserum hefur
verð bóka og listaverka lækkað
og kaupendum góða bóka
fækkað en frá ársbyijun síð-
asta árs og til þessa dags hefur
gengi skráðra hlutabréfa í ís-
lenskum fyrirtækum hækkað
um 50.000.000.000, - ég end-
urtek fimmtíu þúsund milljónir.
E.t.v. er þó að rofa til. Það
þarf a.m.k. að snúa þessari
þróun í þá átt að hið menning-
arlega gengi hækki einnig í
víðtækum skilningi. Við sjáum
nú fram á bjarta daga efna-
hagslífsins en þjóðin verður
samt fátækari ef gengi menn-
ingarinnar lækkar og fellur á
sama tíma.“
En það eru fleiri rótarsprotar
íslenskrar menningar sem ekki
ná festu til að soga upp og veita
til íslenskrar menningar úr
rituðum heimildum. Það er
Þjóðskjalasafnið, sem fékk að
vísu húsnæði í gömlu Mjólkur-
stöðinni, en nær ekkert sem við
á að éta annað en geymslurnar.
Það þarf líka að nútímavæða
til að flæðið geti orðið óhindrað
til íslenskra menningarstrauma.
Þjóðskjalasafnið fékk þó lestr-
arsalinn í gamla Safnahúsinu
eftir að Landsbókasafnið fór í
Þjóðarbókhlöðuna og því mun
skárra að leita þar í gömlum
gögnum. En nú er að sjá af
fréttum að jafnvel það verði af
fræðifólki tekið þar sem gera
eigi gamla Safnahúsið að sýn-
ingarhúsi, sem er góð frétt, ef
það verður ekki á kostnað rann-
sókna á því sem sýna ber. Og
að þjóðararfurinn verður að-
gengilegri almenningi. En eitt
er mér óskiljanlegt ef við erum
að tala um gildi þjóðararfsins.
Því í ósköpunum þarf að taka
nafnið af þessari menningar-
byggingu okkar, einni þeirri
merkustu sem við eigum, og
gefa henni belgingslegra nafn
„þjóðmenningarhús": Af hveiju
má það ekki áfram heita Safna-
húsið, þó svo að í því verði sýn-
ingar á þjóðararfinum úr söfn-
um okkar? Þessi merka bygging
er friðuð. í mínum huga er nafn-
ið Safnahúsið hluti af þeirri frið-
un, engu síður en nöfn stór-
skáida þjóðarinnar utan á bygg-
ingunni. Nafnið ætti engu síður
að varðveita.
MANIMLIFSSTRAUMAR
TÆKNI/Far þab fyrir innsœi eba heppnif
Öld liðin fiú upp-
götrnn geislavirkmnnar
ÁRIÐ 1896 í febrúar uppgötvaði franski eðlisfræðingurinn Antoine-Henri
Becqurel geislavwknina, - að því er virðist fyrir tilviljun. Það er skammt
stórra högga á milli hvað varðar eðlisfræðiuppgötvanir á síðustu árum
aldarinnar sem leið. Árið áður hafði Þjóðveijinn Röntgen fundið dular-
fulla geisla sem smugu í gegnum mannshold og voru er tímar liðu nefnd-
ir eftir honum. Árið 1897 tókst að sýna fram á tilveru rafeindarinnar.
Oll þessi þróun er forsenda þeirra risaframfara er eðlisfræðin tók á fyrstu
áratugum þessarar aldar, sem varð aftur frumforsenda þeirrar tækni er
gerir okkur kleift að lifa á þann veg nú í heiminum sem raun ber vitni:
Um 1902-5 koma Max Planck og Albert Einstein með fyrstu undirstöðu
skammtafræðinnar og Englendingurinn J.J. Thompson skýrði út byggingu
frumeindarinnar skömmu seinna. Þetta er þeim mun eftirtektarverðara
sem það var furðu útbreidd skoðun skömmu fyrr, að allt sem skipti máli
innan eðlisfræðinnar hefði þegar verið uppgötvað. Aflfræði Newtons sem
var orðin alda gömul skýrði allt, og aðeins væri um að ræða að beita henni
á æ flóknari fyrirbrigði. Þannig væru framundan tímar stöðnunar. En
öðru var nær.
Geislar Röntgens urðu að
nokkru til að flýta fyrir rann-
sóknum Becquerels. Fyrir áhrif
þeirrar uppgötvunar tók hann að
skoða hvort röntgengeislar gætu
■■■hi komið frá kristöll-
um. Hann mun
þegar hafa haft
einhverja hug-
mynd um sérstaka
útgeislunarhæfi-
leika úransam-
banda, en grunaði
ekki hvers kyns
var, að geislunin
eftir Egil
Egilsson
kæmi frá kjama þess efnis, heldur
tengdi hana efnasambandinu, þ.e.
kristallinum sjálfum. Hann rann-
sakaði fyrirbrigðið eftirljómun (fos-
foresens), setti úrankristalla í sólar-
ljós og athugaði hvort þeir svertu
ljósnæma filmu, sem þeir gerðu
vitaskuld. Heppni vísindanna fólst
í grámyglu miðsvetrarloftslagsins í
París. Eftir allmarga sólarlausa
daga varð hann að skipta um film-
ur, en framkallaði þær af rælni, eða
hvað? Hann varð meira en lítið
undrandi er hann sá að geislun kom
frá úrankristöllum þótt þeir hefðu
ekki verið „örvaðir" með sólarljósi.
Mönnum hefur verið ráðgáta af
hveiju Becquerel framkallaði filmur
sem áttu samkvæmt til-
gátu hans ekki að geta
orðið fyrir geislun.
Hefði hann ekki gert
það, hefði orðið töf á
uppgötvuninni sem
nam árum. Þetta atvik
er eitt hið frægasta í
vísindasögunni, þar
sem lán í óláni virðist
ráða úrslitum. Smám
saman komst Henri að
því að því að geislunin
væri innri eiginleiki
efnisins og óháð örvun
ljóss utan frá, og að hún
væri tengd frumefninu
Úrani, en ekki kristalln-
um sem það myndaði
með öðrum efnum.
Becquerel var þó lengi að átta sig
á að ekki væri um að ræða röntgen-
geisla, heldur annars konar fyrir-
brigði. Það voru landi hans og hálf-
landi, Marie og Pierre Curie, sem
áttu mestan þátt í að komast að því
hvað væri um að ræða, sem sé það
sem við köllum nú alfa-, beta- og
gammageisla. Saman fengu þau
Antoine-Henri
Becquerel
FILMA úr fórum Becquerels.
Sjá má skugga eftir málm-
kross á neðri hlutanum.
þijú Nóbelsverðlaun í
eðlisfræði árið 1903.
Becquerel komst þó
fyrstur manna að því
að þessir geislar væru
skaðvaldur, því að hann
er fyrstur manna í ver-
öldinni til að fá bruna-
sár af völdum geisla-
virkni. Það varð þó ekki
tilefni nægrar varfæmi
meðal vísindamanna,
því að margir hafa látið
lífið af hennar völdum
áður en menn lærðu að
bera næga virðingu
fyrir fyrirbrigðinu.
Framhald þessarar
sögu er mönnum meira
og minna kunnugt. Afleiðingarnar
urðu margvíslegar. Fyrst er kjarn-
orkan, enda þótt fræðilegt framlag
Einsteins og fleiri yrði þar einnig
nauðsynlegt. Notkunarsvið geisla-
virkni er afar vítt og nægir að nefna
læknisfræðina sem dæmi, en stuðst
er við geislavirkni við mælingar í
náttúruvísindum almennt.
ÞIÓDLÍFSÞANKARGVr/// ekki skjólbetri kjólar dugabf
Perhisaumur ogpallíettur
UM DAGINN var ég í kvennahópi þar sem talið barst að barnadansi.
Flestar voru konurnar sammála um að það væri bæði skemmtilegt og
gagnlegt fyrir börn að læra að dansa en sumar settu spurningarmerki
við vissa þætti sem snerta keppnisdansa. Ekki síst var klæðaburður ungra
telpna sem æfa og keppa í samkvæmisdönsum óspart gagnrýndur. „Mér
fínnst óviðkunnanlegt að sjá litlar stelpur klæddar upp eins og vafasamar
konur á kjötkveðjuhátíð í Rio de Janero," sagði ein. Önnur sagði: „Ég
er sammála, böm eiga að fá að vera börn, það á ekki að láta litlar stúlk-
ur klæðast kjólum, flegnum í bak og fyrir með klaufum upp í nára, og
jafnvel meira og minna úr gagnsæum efnum, þetta er óviðfelldið, ekki síst
á tímum þegar sífellt er verið að brýna fyrir fólki að gæta barna sinna
fyrir hvers kyns öfuguggum, við lítum ekki á börn sem kynverur og það
ætti ekki að klæða þau upp sem slíkar."
Nokkru seinna sá ég sjónvarps-
þátt um keppni í samkvæm-
isdönsum barna og rifjuðust upp
fyrir mér ummæli þessara kvenna,
og þau voru hreint ekki út í hött.
Þarna liðu litlar
telpur um gólfið í
kjólum sem full-
orðnar konur gætu
varla látið sjá sig
í á almanna færi
ef þær vilja halda
sig innan velsæm-
ismarka. Þarf
þetta að vera
svona? Ég hugsaði í það minnsta
með mér að fyrr mætti nú aldeilis
gagn gera. Ætli það komi niður á
dansleikninni ef stelpurnar eru í
einhveiju skjólbetra? Látleysi er líka
stundum áhrifameira en skrautið.
Mér varð hugsað til orða einnar
konunnar úr kvennahópnum sem
n
eftir Guórúnu
Guðlougsdótfur
vitnað var til fyrr. „Þrátt fyrir að
kjólarnir séu svona efnislitlir þá eru
þeir hroðalega dýrir, enda allir í
perlusaumi og pallíettum og Guð
má vita hvað. Eg heyrði um kjól
sem kostaði notaður yfir hundrað
þúsund krónur og mamman sem
keypti hann fyrir ellefu ára dóttur
sína þóttist hafa verið mjög heppin.
Það eru nefnilega mömmurnar sem
standa fyrir þessu, ég skil ekki
svona konur.“
Ég skil hins vegar vel „svona
konur“, að því leyti að þær vilja
gera vel við sínar dætur, það er hins
vegar umhugsunarefni hvort þetta
er að „gera vel“ við litla stúlku. Það
er nú ekki bara það að það sé sum-
um þymir í augum að klæða telpur
upp eins og fullorðnar konur af vafa-
samara tagi, heldur er hitt að það
er ekki gott að ýta undir það við-
horf að útlitið skipti megin máli.
Líklega væri affarasælast að leggja
höfuðáhersluna á að viðkomandi
stúlkur dansi af sem mestri list, en
„skrautið" mæti afgangi. Nógu lengi
voru konur aldar upp í þeirri trú að
mestu máli skipti að líta vel út, þá
kæmi allt annað af sjálfu sér. Þetta
er ekki svo. Það skiptir mestu máli
fyrir konur að fá menntun svo þær
geti unnið vel fyrir sér og sínum.
Mjög margar konur þurfa einhvem
tíma á lífsleiðinni að beijast einar
áfram og þá er menntun, mannkost-
ir og sjálfsagi betra veganesti en
ofuráhersla á ytra útlit.
Ér er ekki að segja að konur eigi
ekki að hugsa um útlit sitt, ég er
að segja að sú umhugsun eigi ekki
að skipa fyrsta sæti. Hin ytri feg-
urð fölnar oft fljótt og svo þver-
sagnakennt sem það hljómar þá
endist hún líklega betur ef lögð er
megináhersla á að fegra sinn innri
mann, það er stundum sagt að feg-
urðin komi innan frá. Við þekkjum
öll að þeir em fallegir í okkar aug-
um sem okkur þykir vænt um.
Mannkostir em líklegri en annað
til að vekja kærleika. Konur sem
mér þótti vænt um þegar ég var
lítil stúlka sýndu þetta í verki og
sögðu mér það sumar líka. Ég hef
hvorki gleymt orðum þeirra né
gjörðum og er með þessum skrifum
að reyna að koma á framfæri þeirra
skoðunum, sem ég hef ítrekað sann-
reynt að standa vel fyrir sínu.