Morgunblaðið - 02.02.1997, Síða 8

8 B SUNNUDAGUR 2. FEBRÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Hökt um í haftí
ÉR kann að
virðast 5% at-
vinnuleysi lítið. En
sért þú í hópi þess-
ara fimm prósenta
er atvinnuleysi þitt 100% og
þá skiptir það fjári miklu máli,
er haft eftir Harold Wilson,
fyrrum forsætisráðherra
Breta. Laukrétt. Góð afkoma
þjóðarbúsins, segir nú réttilega
hver um annan. En fyrir gamla
manninn sem kollega Víkvetji
sagði frá að fengi ekki nema
8 þúsund krónur á mánuði af
þeirri óheppni að hafa safnað
í dágóðan lífeyri, sem ríkið nær
af honum í ýmsum myndum
þegar hann lendir
á dvalarheimili,
skipta prósentu-
tölur um góða eða
vonda heildarút-
komu litlu. Skila-
boðin sem „þjóð-
arbúið" sendir út í
þjóðfélagið með
því að hirða í
margvíslegri
mynd allt af þeim
sem reyndu að
tryggja sig sjálfir
í ellinni er auðvit-
að að það þýði ekki
neitt, maður verði
síst betur settur.
Þeir sem yngri eru
nú eigi alls ekki
að spara til elliáranna. Enda
virðist það vera að komast til
skila. Við að hagur Strympu
hefur batnað og ráðstöfunar-
tekjur aukist hefur fólk aukið
skuldir heimilanna enn hraðar.
Og gengið svo vel fram í því
að skuldirnar hafa á sama tíma
aukist um nálægt 15% umfram
ráðstöfunartekjur.
Þeir sem taka ábendingunni
og sjá að þeir geta ekki notið
lífsins og peninganna sinna
öðruvísi en að nota þá jafnóð-
um flýta sér að nýta ábótina.
Og ívið betur með því að gera
allt á sömu 5-10 árunum,
mennta sig, eignast börnin,
byggja og kaupa allt sem þeir
girnast til frambúðar. Með því
má koma sér upp álitlegum
langtímaskuldum til að borga
af næstu 40 árin. Þeirri lífssýn
fylgir auðvitað að setja sig í
haft obbann af ævinni. Með því
t.d. að binda allt upp í 30% af
tekjum sínum í mánuði hveij-
um í húsbréfum af íbúðinni,
eins og félagsmálaráðherra
einn taldi óhætt, hökta menn
í slíku hafti næstu áratugina.
Geta til dæmis varla hætt á
að fara úr leiðu starfi og leita
að öðru, ekki tekið launalaust
ár í endurhæfingu eða til að
sjá sig um í veröldinni, ekki
vera frá vinnu eða atvinnulaus
í stuttan tíma án þess að allt
fari í rúst o.s.frv., því afborg-
unin kemur jafnt og þétt og
óaflátanlega. Það sem obbinn
af því fólki stendur sjálfsagt
andspænis núna er að hafa
ekki með nokkru móti efni á
að fara í verkfall til að bæta
hag sinn. Skuldbindingarnar
stöðvast ekki á meðan. En
þannig kýs obbinn af einstakl-
ingunum að skipuleggja sitt líf,
að eignast allt á fáum árum
upp í skuld og vera út ævina
eða næstu áratugi í hafti af-
borgana. Lítur vart á aðra kosti
við upphaf lífsleiðar.
Verðtryggingin, sem er alls-
ráðandi á Islandi og einsdæmi
í veröldinni, gerir það að verk-
um að fólk getur ekki glöggt
séð út í hvaða skuldbindingar
það er að fara þegar það tekur
lán. Það borgar og borgar og
skuldin bara hækkar. Fer m.a.
eftir því hve mikið hinir bruðla
í utanferðir, áfengiskaup
o.s.frv. og hækka
neysluvísitöluna.
Opinberir sjóðir
geta jafnvel
hækkað vextina
einhliða eftir undirskrift samn-
inga. Haftið er vel reyrt og
losnar ekki.
Þetta kemur nú að litlu
gagni aldraða fólkinu, sem hélt
annað vænlegt áður en þessi
boð voru send út í samfélagið,
þ.e. að halda í við sig og þræla
til að eigast skuldlaust og jafn-
vel neita sér um eitthvað til
að koma sér upp varasjóði -
kannski tilneytt af því að ekki
var þá svona greiður aðgangur
að lánum. Það er óöruggt, veit
ekki hvað kemur næst. Yfirvöld
virðast þó farin að átta sig á
þessu. Forsætisráðherra sendi
út þau skilaboð um helgina á
fundi og í viðtali að einna brýn-
ast sé að lagfæra jaðarskatta
og bótatengingu, sem einmitt
leikur fólk eins og gamla
manninn hér að ofan svona illa.
Nú síðast komu þau skilaboð
að til að komast aldraður á
hjúkrunarheimili verði fólk
helst að vera flutt fárveikt á
slysavarðstofuna og lagt þá
leið inn á sjúkrahús, þaðan sem
það svo neitar að fara heim til
sín. Ekkert er skiljanlegra en
að samfélagslega sé óbrúklegt
að nota dýrustu rúmin í há-
tæknispítulum sem hjúkrunar-
heimili, en er von til að létti
af þeim ef nær allir aldraðir
þurfa fyrst að fara þar í gegn
þegar þeir af heilsufarsástæð-
um geta ekki lengur verið
heima hjá sér. Hjúkrunarheim-
ilin eru auðvitað ekki geymslu-
staður til að parkera öldruðum
og Iosa nánasta umhverfi við
umstangið, en jafnsjálfsögð
úrræði þegar þörf krefur. En
hver er víst sjálfum sér næst-
ur, spítalamir jafnt sem heimil-
in og ekki einfalt úr að leysa.
Hvílík raunarolla! Svona fer
þegar maður dettur í fjármálin,
sem útlendingar segja gjarnan
að sé uppáhaldsumræðuefni
okkar íslendinga. Afsökunin
er að skattskýrslan hefur dott-
ið inn um bréfalúguna og neyð-
ir nú hvem mann til að líta á
tekjur, inneign og skuldir. Á
spariféð í bönkum og annars
staðar, þar sem vextir verða
nú skattlagðir og á húsnæðis-
skuldirnar, sem borga verður
af vexti til ríkisins án þess að
þá megi draga frá á móti. Oll
þessi misvísandi skilaboð blasa
við þessa dagana.
Kannski við flokkum þetta
bara eins og hann Káinn undir
„Grátlegt hlátursefni":
Það sepr einn, að svart sé hvítt,
og sannað getur það,
og alltaf kemur eitthvað nýtt
og annars fyllir stað.
En eitt er það, sem oft ég sá
og að því stundum hló,
að þar sem vitið vantar, þá
af vitleysunni er nóg.
C árur
eftir Elínu Pálmadóttur
MANNLÍFSSTRAUMAR
MÍSVHDl/EilíJt lífl
Klukkan ígenunum
LÍFSÞRÁIN er sterk og frá upp-
hafí hefur menn dreymt um langlífí
og eilífa æsku. Vissulega hafa ævi-
líkur og lífsgæði fólks í velferðar-
samfélögum stóraukist á undan-
förnum áratugum, fyrst og fremst
vegna bættra lífsskilyrða, aukins
hreinlætis og framfara á sviði
læknavísinda. Margir hafa því velt
því fyrir sér hvortkynslóðir framtíð-
arinnar geti vænst lengra lífs en í
dag og hvort slíkri framlengingu
séu endanleg takmörk sett sem
engin vísindi eða breyttar lífsvenjur
fá nokkru um breytt. Nýlega hafa
vísindamenn við Háskólann í Mon-
treal í Kanada uppgötvað að
ákveðnar breytingar á erfðaefni
þráðorma geta framlengt líf þeirra
all verulega. Þessari lífslengingu
fylgja ýmsir ókostir og vafasamt
er að þetta stökkbreytta afbrigði
ormanna mundi lifa af undir nátt-
úrulegum kringumstæðum.
VÍSINDAMENNIRNIR í Mon-
treal hafa um margra ára skeið
gert tilraunir á erfðaefni þráðorma
með það í huga að lengja líf þeirra.
Með því að framkvæma erfðabreyt-
ingar, sem leiða til
nýs afbrigðis
þráðorma, hefur
þeim tekist að
lengja líf þeirra
allt að því sexfalt
og er það mesta
lífslenging sem
vísindamönnum
hefur tekist að
framkvæma hjá nokkurri lífveru.
Ormarnir sem vísindamennirnir
notuðu voru af tegundinni Caenor-
habditis elegans sem venjulega lifa
í u.þ.b. tíu daga. Þessir ormar eru
eftir Sverri
Olafsson

í JS JS|
HVER vill langt líf ef tilþrifin og lífsgleðin hverfa?
vinsælt viðfangsefni erfðafræðinga
og þangað til nýlega hafði þeim
tekist að framleiða afbrigði sem
lifði í mesta lagi í 20 til 30 daga.
Nýja afbrigði ormsins, sem vísinda-
mennirnir í Montreal rannsökuðu,
lifír hinsvegar í allt að því 70 daga
og u.þ.b. helmingurinn í rétt rúm-
lega 50 daga.
Vísindamennirnir, Lakowski og
Hekimi notuðust við orma sem
höfðu orðið fyrir erfðabreytingum
fyrir tilstuðlan útfjólublás ljóss eða
efna sem valdið geta skemmdum
á DNA strengjum. Þeir nefna
stökkbreyttu genin, sem virðast
stýra líflengd ormanna, „klukku-
gen“. Aðrir vísindamenn höfðu
framleitt langlífa orma með því
að valda stökkbreytingum á þeim
genum sem stýra þróun ormanna
á lirfustigi. Það var með því að
kynblanda þessum tveimur af-
brigðum þráðormanna sem vís-
indamönnunum tókst að lengja líf
þeirra jafn mikið og raun ber vitni.
Þótt lengi hafí verið ljóst að
erfðaefni hefur sterk áhrif á ævi-
lengd veit enginn með vissu hvaða
lífefnaferlar það eru nákvæmlega
sem stýra aldursþróun orma og líf-
vera almennt. Vitanlega er dauði
einstakra lífvera forsenda þróunar
og framkomu nýrra lífvera. En
ekki eru allir sammála um það
hvort öldrun og dauði séu óhjá-
kvæmileg útfrá grundvallarlögmál-
um eðlis- og efnafræði. Trúlegt er
að svo sé, þótt fáir efíst um það
að mögulegt sé að framlengja líf
orma (og annarra lífvera) um all-
langan tíma. En hvaða afleiðingar
hefur slík framlenging lífsins fyrir
þá sem njóta hennar?
Líf- og hátterni langlífu ormanna
er allt annað en skammlífari af-
brigðanna. Efnaskiptin eru langt-
um hægari og eins er öll hreyfing
ormanna minni en óbreytta af-
brigðisins. Trúlegt er að lykillinn
TÆKNlÆr veruletki vísindamannsins hugarsmíbf
Trú á vísindi, trú og vísindi
TRÚARBRÖGÐ Vesturlandabúans eru raunvísindi en ekki kristni. Þetta
er að vissu leyti skiljanlegt. Þau hafa gert miklu fleiri okkur kleift að lifa
hér á jörð en ella hefði verið, og það þægilegra lífí en lifað var í samfé-
lögum í Evrópu miðalda. Trúin á raunvísindin er takmarkalaus. Ef Jón
Jónsson biður Guð að hjálpa sér um bíl, verður hann ekki var við bæn-
heyrslu, nema eftir mjög fijálslega túlkun á veruleikanum. Þeir sem hafa
hjálpað honum í raun og veru um bílinn eru varmaeðlisfræðingar fortíðar-
innar, vélaverkfræðingar og efnisfræðingar, jarðfræðingar sem hafa þró-
að aðferð til að fínna olíu, efnafræðingar sem fínna út meðhöndlun henn-
ar, raffræðingar á borð við H.C. Örsted, Volta, Faraday, Tesla, Ampere,
og marga aðra sem lögðu til skilning á raffyrirbærunum sem stjórna bíln-
um og gera hann starfhæfan. í fjölmiðlum er ýkjulítið haldið fram þeirri
mýnd að vísindin ráði við allt. Sjáið uppskriftina að þætti undir einhvers
konar titli um vísindi: 0) Allir eru hamingjusamir. 1) Vandamáli er lýst.
2) Hræðilegum afleiðingum þess er lýst, ef það fær að breiðast út. 3)
Góður vísindamaður studdur góðu fyrirtæki eða góðri ríksisstjórn greinir
vandamálið. 4) Sami góði maður studdur hjálparmönnum leysir vandann.
5) Allir eru hamingjusamir á ný.
EKKI er nema von að svona
gangi þegar megnið af þeim
sem meðhöndla þau flóknu fræði í
fjölmiðlum er ómenntað í þeim. í
íslenskum fjölmiðlum eru því lítil
takmörk sett hvað lesendum er
boðið upp á. Með-
höndlun raunvís-
inda ætti ekki að
vera í fjölmiðlum í
höndum annarra
en menntaðra
raunvísinda-
manna, vegna
þess hvað illt er
að sjá í gegnum
hina afskræmdu mynd. Dæmi um
afskræminguna er t.d. það að
ímynda mætti sér af meðhöndlun
fjölmiðla að mikill meirhluti sjúk-
dóma sem herja á mannkynið sé
læknanlegur. Það er ekki rétt. En
náttúruvísindaguðinn er óskiljan-
legur og fjarlægur manninum á
götunni, rétt eins og sá Guð sem
hann sór trú á fermingardaginn.
En náttúruvísindaguðinn virðist
gefa miklu meira í aðra hönd, meiri
efnisleg gæði og sparar vinnu.
Trúna sterku á þennan guð má
m.a. sjá af því að á Vesturlöndum
(að e.t.v. íslandi undanskildu) er
það trú manna að peningum til
raunvísindarannsókna sé vel varið,
þó svo að Jón á götunni hafí ekki
minnstu tök á að skilja hvað þær
snúast um. Sem hliðstæðu má
nefna að sami Jón myndi snúast
öndverður gegn opinberri styrk-
veitingu til málara nútímalistar
sem hann skilur álíka ekkert í og
í vísindarannsókninni. Hann heldur
að raunvísindamaðurinn fjalli um
áþreifalega mælanlega hluti, sem
allir geti verið sammála um hveijir
séu, sé þeim aðeins gefin sú ofur-
gáfa að skilja þá. Þessi mynd vís-
indamanna og vísinda er ekki rétt.
Vísindin eru miklu mannlegri,
skeikulli og ímyndunarkenndari en
gefið er til kynna. Ekki aðeins er
svo, eins og réttilega er kennt í
skólum, að t.d. eðlisfræðin sé ein-
faldað líkan hins óendanlega flókna
raunveruleika, heldur er langt í frá
að hugtök smíðuð af eðlisfræðing-
um hafí alltaf skýra merkingu né
ákveðna samsvörun í hinum efnis-
lega veruleika. Ekki aðeins að vís-
indamenn Sovétrússlands yrðu
frægir fyrir að byggja kenningak-
astala án samsvörunar við efnis-
heiminn, heldur mega Vesturlanda-
vísindamenn gá að sér einnig (N.
Bohr: „Það er ekki til neinn
skammtafræðilegur raunveru-
leiki.“). (Þetta er líklega þó öllu
heldur merki um að Bohr gerði sér
grein fýrir vöntun vísindanna á
hlutlægni.) Eða: (R. Oppenheimer
við stjórnun á gerð fýrstu kjarn-
orkusprengjunnar: „Hlífið mér við
samviskubiti ykkar. En - Guð minn
almáttugur hvað þetta eru fallegar
kenningar."). Varla fékk þó nokkur
meira samviskubit yfír gerðum sín-
um en Oppenheimer. Tilsvarið ber
keim af því sem ekki fer hátt í
heimi eðlisfræðinnar: Kenning er
smíðuð, kenningarinnar vegna. Það
er íjármagnað og rökstutt með að
frumrannsóknir búi til heildarmynd
efnisfyrirbrigða, en hver og einn
þáttur þeirra hafí þó ekki fyrirsjá-
anlegt efnahagsgildi, en heildar-
myndin hafí það, og það sjáist ekki
fyrr en eftirá. Skammtafræðin,
megingrein nútímaeðlisfræði felur
ekki aðeins í sér óútreiknanleik, sem
allir viðurkenna, svo að ekki er
hægt að segja fyrir um rás at-
burða, en hún felur í sér fyrir-
brigði, kallað 'F, sem er ógerlegt
að mæla með nokkrum tækjum og
er stranglega til tekið aðeins til í
hugum eðlisfræðinga og á sér enga
beina samsvörun í efnisheiminum.
eftir Egil
Egilsson