Morgunblaðið - 31.08.1997, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNN UDAGUK 31. ÁGÚST 1997 B 7

GREINARHÖFUNDUR í dyragætt annars fjóssins í Görðum.
KLIFRA þurfti 2 mannhæðir niður í bátinn í Itilleq við Eiríksfjörð.
SVONA gæti áveitukerfið í Görðum hafa litið út. Úr bók Knud J.
Krogh „Erik den Rödes Grönland11.
son. Lasse Bjerge, sonur forstöðumannsins,
Danans Poul Bjerge, tók á móti okkur á
bryggjunni. Gekk hann með okkur um svæðið
og upp að gróðurreitunum þar sem Poul beið
okkar. Hélt Poul smátölu og var mjög fróð-
legt að hlusta á hann. Poul er kvæntur græn-
lenskri konu og Lasse, sonur hans, talar góða
íslensku, hefur dvalið á íslandi og heldur
þangað í haust með fjölskylduna, því kona
hans ætlar að leggja stund á nám í Garð-
yi'kjuskólanum í Hveragerði næsta vetur.
Sagði Ingvi okkur að algengt væri að Græn-
lendingar leituðu til íslands til náms en marg-
ir þeirra ættu erfitt með að þrífast fjarri sín-
um heimabyggðum og hefði þurft að senda
nokkra þeirra heim vegna þessa. Poul Bjerge
sagði okkur að undanfarna tæpa 3 sólar-
hringa hefði rignt 1/10 hluta ársúrkomunnar
= llOml = llsm! Ovenjumikið væri um hafís
þetta árið og ætti það sinn þátt í rigningunni.
Svo ekki var undarlegt að okkur þætti nóg
um. En nú var sólin farin að skína og fylgdi
okkur það sem eftir var ferðarinnar.
Frá tilraunastöðinni sigldum við inn Ein-
arsfjörð í yndislegu veðri. Á leiðinni bauð
Ingvi harðfisk, selspik og soðinn lax. Fram að
þessu höfðum við borðað annars konar nesti,
prýðisgott smurt brauð, sem útbúið var fyrir
okkur, en nú slepptum við því. Komið til Qan-
isartur og gengið þar upp á hæð og horft yfir
Vatnahverfið, víðáttumikið og fagurt gróðri
vaxið svæði. Þar settist einn ferðafélaginn úr
eldra genginu upp á fjórhjól fyrir aftan ungan
kunningja Ingva og þeysti síðan miklu lengra
en allir aðrir og sá þar af leiðandi meira en við
í það skiptið. Yndislega fallegt svæði og ótrú-
lega grænt!
Siglt áfram inn Einarsfjörð sem heitir á
grænlensku „Igalikup Kangerdlua".
Feikifallegt, há fjöll, sérstaklega er inn-
ar dró og þó nokkuð um rekís. Nú gátu allir
loks verið úti við og sleikt sólskinið. Hér eru
söguslóðir á hverju strái. Sigldum framhjá
Hafgrímsfirði og inn að Görðum (Igaliku,)
hinu forna biskupssetri Grænlendinga og
þingstað. Mjög fallegt þar, há og tignarleg
fjöll og nokkurt undirlendi. Ljóst er að þarna
hafa frá upphafi verið ein bestu skilyrði til
ræktunar í öllu Grænlandi og eftir að bisk-
upinn settist þarna að 1126 óx vegur staðarins
enn og hann varð í raun höfuðstaður landsins.
Minna er vitað um þinghaldið.
í fornum sögum segir að Freydís, dóttir
Eiríks rauða, hafi búið í Görðum með manni
sínum Þorvarði. í Grænlendingasögu segir að
hún hafi verið svarri mikill, en Þorvarður lítil-
menni og hún gefin mjög til fjár. Margt hefur
verið sagt og skrifað um Freydísi og ekki allt
fallegt. I Eiríks sögu rauða segir frá því er
Skrælingjar leggja á flótta eftir að hafa sótt
að Þorfinni Karlsefni og mönnum hans á Vín-
landi þegar Freydís snýst til varnar vopnuð
sverði, með bert brjóst og væntanlega
þunguð. I Grænlendingasögu segir frá því að
hún hafi staðið fyrir könnunarferð til Vín-
lands sem endaði með ósköpum er hún efndi
til ófriðar milli manna og drap með eigin
hendi fimm konur er menn hennar neituðu að
drepa eftir að þeir höfðu hlýtt skipun hennar
um að drepa allmarga karla.
Er ferðahópurinn kom til Garða var dótinu
„lempað" í land að venju, þ.e.a.s. töskurnar
voru réttar milli manna og upp úr bátnum.
Þeir fyrirhyggjusömu komu við í versluninni
rétt við hafnarbakkann. Síðan var gengið upp
að farfuglaheimilinu þar sem við áttum að
gista síðustu nóttina okkar á Grænlandi, hjá
Abel Lynge og konu hans. Áttu fjórir að sofa í
hverju herbergi. Hafði Jón Bö haft þann höf-
uðverk að skipa mönnum í herbergi og hafði
af því hinar mestu áhyggjur en allir undu
glaðir við hans úrskurð. Eftir að hafa komið
dótinu fyrir var gengið niður að rústunum og
þar „messaði" Jón yfir söfnuði sínum! Fræddi
okkur um biskupssetrið, þangað sem bisk-
upar sjaldan komu heldur sátu í öðrum lönd-
um og höfðu umboðsmenn til að stjórna fyrir
sig. Ekki var eftirlit kaþólsku kirkjunnar
betra en það, að um 1500 var skipaður biskup
í Görðum en síðustu heimildir um skip frá
Grænlandi eru árið 1410 eins og áður segir.
Dómkii'kjan var helguð heilögum Nikulási,
dýrlingi sjófarenda og hefur hún verið stór,
27 metra löng og 16 m breið. I norðurkapellu
kirkjunnar fannst fyrir nokkrum árum bisk-
upsgröf. Maðurinn hefur verið gi-afinn með
hirðisstafinn í hægri hönd, tákn tignar sinnar
og hring á einum fingi'i sem steinninn hefur
að vísu verið plokkaður úr. Höfuð stafsins er
úr rostungstönn og fagurlega útskorið. Hafa
menn getið sér þess til að þarna hvíli Jón
smyrill Árnason, sem var biskup í Görðum
1188-1209 og sé höfuð stafsins e.t.v. verk ís-
lenskrar konu, Margrétar hinnar högu. Vitað
er að Jón smyrill dvaldi í Skálholti hjá Páli
Jónssyni biskupi 1202 og gaf honum fagra
rostungstönn er Páll lét Margréti skera bisk-
upsbagal úr fyrir erkibiskupinn í Niðarósi.
Eins merkilegt og það kann að hljóma var
vatnsskortur eitt mesta vandamálið við
ræktun er norrænir menn áttu við að
glíma á Grænlandi. Gerðu þeir því áveitukerfi
og eru menjar um það umfangsmesta að finna
í Görðum. Gengum við upp fyrir byggðina og
skoðuðum leifar vatnsrása er þar voru. Dag-
inn eftir var svo haldið hátt upp í fjallið og lit-
ið yfir hvilftir þar sem eitt sinn voru uppi-
stöðulón er síðan var miðlað úr. I Görðum
þurftu menn því ekki að treysta aðeins á ána
til miðlunar á vatni heldur gátu þeir safnað
vatni í uppistöðulónin í fjallinu og miðlað síð-
an úi' þeim eftir þörfum. Húsin í Görðum, að
kirkjunni meðtalinni, virðast hafa myndað vísi
að torgi. Hús biskupsins hefur verið
geysistórt, framhliðin er talin hafa verið 50 m
að lengd og stærsta herbergið, móttökusalur-
inn 8x17 metrar. Eitthvað hefur komist fyrir
af fólki þar! Útihúsin eru mörg og til ýmissa
nota. Tvö fjós hafa fundist, annað fyrir um 40
kýr, hitt fyrir um 60. Ekki er þó talið að þau
hafi endilega verið bæði í notkun í einu. Kýrn-
ai' gáfu af sér ýmsar afurðir en mjólkin var
dýrmætust því úr henni var unnin næringar-
rík fæða sem geymdist vel, s.s. ostur, smjör
og skyr. í bók sinni „Erik den Rödes Grön-
land“ færir Knud J. Krogh nokkuð sannfær-
andi rök fyrir því að unnt hafi verið að afla
vetrarfóðurs fyrir allar þessar kýr með því að
nýta hið hugvitssamlega áveitukerfi yfir sum-
artímann og bera vel á völlinn mykju. Vel má
líka hugsa sér að túnblettir víða í nágrenninu
hafi verið nýttir og bændur jafnvel verið látn-
ir greiða skatta og skyldur í heyfeng. Lítið er
orðið eftir af steinum í rústunum því Norð-
menn sem settust að í Görðum rétt fyrir 1800
nýttu steinana í sín hús og svo hefur verið
gert síðan.
Við héldum nú upp að þingstaðnum, þ.e.
þeim stað sem gæti hafa þjónað þeim tilgangi
hjá hinum norrænu mönnum. Rifjaði Jón Bö
upp atburði í Fóstbræðrasögu er þar gerðust,
dráp Þorgríms trölla o.fl. Einnig átök vegna
arfs eftir Arnbjörn nokkurn austmann sem
sagt er frá í Grænlendingaþætti. Var áhrifa-
ríkt að standa þarna í brekkunni og horfa yfir
hið stórbrotna umhverfi og reyna að gera sér
í hugarlund hvemig þarna hefur verið um-
horfs, bæði við atburði svipaða og sagt er frá í
áðurgreindum sögum og ekki síður á velmekt-
ardögum biskupsdæmisins. Þarna var ráðum
ráðið og örlög manna ákveðin. Fjármunir
skiptu um hendur og mörg gersemin var flutt
í skip er sigldi til fjarlægra landa.
Um kvöldið var snæddur ágætis kvöld-
verður hjá Lyngehjónunum: steikt hvalbuff
með lauk, kartöflum, rauðkáli o.fl. og kaffi og
rúsínubrauð í eftirrétt. Næst á dagskrá var
kvöldvaka. Las Jón Bö m.a. upp úr ýmsum
heimildum um efni er snerti Garða og Ingvi
sagði frá ýmsu er upp hafði komið í ferðum
hjá honum á þessum stað. Var þetta bæði
fróðlegt og skemmtilegt.
Ýmsir fengu sér göngu að kvöldvökunni
lokinni. Gengið var út að nýju kirkjunni og
hún skoðuð. Síðan var haldið niður að rústum
skemmu frá því um 1000, sem var stutt frá
sjónum. Þrír veggir höfðu verið hlaðnir en sá
fjórði var klettaveggur sem nýttist vel.
Stærstu steinarnir, sem notaðir voru í hleðsl-
una, voru geysistórir, rúm 8 tonn og erfitt að
ímynda sér hvernig hinir norrænu menn fói'u
að því að koma þeim þarna fyrir. Nokkrir af
ferðalöngunum brugðu sér á stangveiðar, en
ílestir komu sér heim í háttinn, enda dagurinn
orðinn langur og strangur.
Fimmtudagurínn 3. 7.
Veðrið var bjart og fagurt. Eftir góðan
morgunverð var pakkað og komið sér í ferða-
stellingar. Hópnum var skipt í tvennt þar sem
báturinn er flytja átti okkur síðasta spölinn
tók ekki nema helminginn. Ganga átti upp í
fjallið og síðan yfir eiðið milli Einarsfjarðar
og Eiríksfjarðar. Fór fyrri gönguhópurinn af
stað um kl. 9.30 og kleif upp að hvilftunum
þar sem uppistöðulónin, sem áður var minnst
á, höfðu verið. Var það nokkuð erfitt, enda
bratt en útsýnið stórkostlegt! Sást þaðan yfir
Einarsfjörð, fjöllin fyrir ofan fjarðarbotninn
og eiðið. Einnig sást vel yfir Eiríksfjörð, bæði
út og inn fjörðinn þ.á m. til Sólarfjalla.
Mjög lágsjávað var og er komið var að
bryggjunni í Itilleq við Eiríksfjörð kom í ljós
að við þurftum að fikra okkur niður tvær
mannhæðir eftir rimlastiga er hékk utan á
bryggjunni niður að litla bátnum er flutti okk-
ur síðasta spölinn inn Eiríksfjörð til Narsar-
suaq. Sem betur fór gekk þetta allt vel, en
ónotalegt var það.
Bryggjan í Narsarsuaq er þannig úr garði
gerð að þar gátum við gengið á land eftir
landgöngubrú en slíkt er síður en svo sjálf-
sagt mál á Grænlandi eins og við höfðum
áþreifanlega kynnst.
Farangrinum var „lempað" í land, haldið á
flugvöllinn og dótið skilið þar eftir. Hópurinn
hélt síðan til Hótel Narsarsuaq og fékk sér
léttan hádegisverð. Sumir leigðu herbergi í
nokkra klukkutíma og lögðu sig. Um klukkan
18 héldum við hress út á fiugvöll.
Um klukkutíma seinkun var á vélinni en
við vorum þó svo heppin að nú var flogið með
lítilli þotu (frá færeysku flugfélagi), sem var
mun fljótari í ferðum en vélin sem við komum
með. Hittum við síðasta ferðahópinn sem var
að fara á söguslóðirnar. Seinna heyrðum við
að hann hafi verið mun heppnari með veður
en við, en lent í enn meiri ís og verið fluttur
með þyrlum frá Qaqortoq til Garða.
Lítið sem ekkert skyggni var á heimleiðinn
og lent í Reykjavík rétt eftir miðnætti. Var nú
kvaðst með virktum allir sælir og glaðir að
vera komnir heilu og höldnu heim eftir vel-
heppnað ferðalag.
Eftir svona ferð situr í manni spurningin
- hvað varð um norræna fólkið í Græn-
landi? Tilgáturnar era margar, en ör-
ugg svörin engin. Víst er að eftir að Græn-
lendingar játuðust undir veldi Noregskon-
unga voru lagðar hömlur á verslun við landið.
Þurftu menn konunglegt leyfisbréf til að
mega stunda þar verslun. Viðurlög við brot-
um voru þung. Segir í fornum heimildum frá
mönnum er hrakti til Grænlands og munaði
minnstu að þeir yrðu líflátnir er þeir komu
þaðan þar sem yfirvöld héldu því fram að þeir
hefðu stundað kaupskap á Grænlandi. Dró
því verulega úr siglingum. Vitað er að veður-
far kólnaði og ýmsar plágur gengu yfir Evr-
ópu á árunum 1300-1500 s.s. Svarti dauði og
gætu þær vel hafa borist til Grænlands. Þá
eru ýmsar sagnir um átök við inúíta sem
Grænlendingarnir norrænu kölluðu Skræl-
ingja. Heimildir eru fyrir því að um 1350 hafi
ívar Bárðarson, prestur og ráðsmaður í
Görðum, farið í leiðangur til Vestribyggðar
eftir fregnir um árásir eskimóa og komist að
raun um að byggðin var komin í eyði. ívar
þessi er væntanlega Ivar sá er Hákon biskup
í Björgvin sendi til Grænlands „í sínum og
kirkjunnar erindum“ eins og segir í bréfi
dagsettu 8. ágúst 1341. Þá eru sagnir um
árásir og mannrán sjóræningja. Hafa jafnvel
komið fram tilgátur um að Grænlendingarnir
hafi verið fluttir nauðugir eða viljugir til suð-
rænni slóða.
í kirkjugarðinum í Herjólfsnesi, syðst á
Grænlandi, hafa verið gi'afnar upp líkamsleif-
ar og töluvert af fatnaði hefur varðveist þar
vel. Ekki eru menn á eitt sáttir um hvaða
ályktanir megi draga varðandi heilsufar
Grænlendinganna, en fatnaðurinn þykir
merkilegur og segir Knud J. Krogh að þar
hafi fundist svokölluð „búrgundarhúfa" er
ekki hafi verið farið að nota í Evrópu fyrr en
rétt fyrir 1500. Ef svo er hefur komið skip til
Grænlands um 1500 og einhver verið grafinn í
vígðri mold í Herjólfsnesi.
Svör við öllum þeim spurningum sem í
hugann koma fáum við aldrei en e.t.v. við
nokkrum þeirra við auknar rannsóknir á forn-
minjum á Grænlandi.