Morgunblaðið - 31.08.1997, Blaðsíða 28

28 B SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MANIMLÍFSSTRAUMAR
Að hjálpa
erroribus
SVONA geng-
ur það til í
heiminum að
sumir hjálpa err-
oribus í gang og
Gárur
ejtir Elínu Pálmadóttur
aðrir leitast síðan við að útryðja
aftur þeim sömu erroribus. Hafi
svo hvorir tveggja nokkuð að
iðja.“
Þessi sígildu sannindi eru þöfð
eftir handritasafnaranum Árna
Magnússyni. Vitnar Jón Helgason
í Kaupmannahöfn í orð hans í
Skírni 1934. Eltingaleikurinn við
villurnar og fylgjandi viðleitni til
að ryðja þeim burt hefur nú með
fleiri og hraðvirkari þ'ölmiðlun til
að dreifa þeim hert á sér - enda
þurfa æ fleiri að hafa eitthvað að
iðja.
Orðið peysa rifjaði upp þessi
háfleygu sannindi Árna Magnús-
sonar, sem þá þegar hefur vænt-
anlega verið búinn að reyna
hversu treglega verður leiðrétt
það sem einu sinni er sett á flot,
þó svo eitthvað nýtt og sannara
komi á daginn. Eflaust eiga allir
þessir áhugasömu ungu sagn-
fræðingar, sem nú eru að grafa
í okkar sögu, líka eftir að reka
sig á þetta.
Sögusögnin í
þessu tilfelli er
sú að frönsku
fiskimennirnir
hafi kennt ís-
lendingum að
kalla viðkomandi
flík peysu og þá
dregið það af
franska . orðinu
paysan sem
táknar á þeirra
máli bóndi. Ein-
hver hafði til-
tölulega nýlega
fundið þetta upp
og kennt sem
dæmi um áhrif
frönsku fiski-
mannanna á ís-
lenskt mál. Oft
hefí ég undanf-
arinn áratug
reynt að útryðja
þeim erroribus, ósjaldan hjá
frönsku ferðafólki sem hafði með-
tekið blekkinguna. Það gladdi því
mitt hjarta þegar hún Elsa E.
Guðjónsson reyndi af gefnum til-
efnum enn að leiðrétta þetta í
bréfi til Morgunblaðsins. Tilefnið
að nær samtímis er í gagnrýni í
Mbl. bent á þær skondnu upplýs-
ingar á sýningu sunnlenskra
handverkskvenna í Norræna hús-
inu að orðið peysa sé komið frá
frönskum duggusjómönnum og
þýði bóndi, paysan, og um líkt
Ieyti upplýsir íslendingur í
franskri sjónvarpsmynd um
frönsku fiskimennina það sama.
Erroribus hefur því enn fengið
útbreiðslu út fyrir landsteinana.
Þetta kemur heim og saman við
það er ég fyrir meira en áratug
var að reyna að elta uppruna
og/eða sannleika þessa og slóðin
raktist til leiðsögumannaskólans.
Mér þótti þessi skýring með
ólíkindum. í fyrsta lagi hefðu
frönsku fiskimennirnir, sem
bjuggu í þessum einhæfu fiski-
mannaþorpum, aldrei látið sér
detta í hug að kenna sig við bænd-
ur. Þeir voru pecheurs, fiskimenn,
sem er allt annað á þeirra slóðum.
Og þegar leitað var eftir nöfnum
á flíkum þeirra þá reyndist t.d.
yfirhöfn bretónsku fiskimannanna
kölluð vareuse og í fiskiþorpum
þeirra og skrifum um þorskveið-
arnar var enga flík að finna er
tengdist paysan. Gamalt fólk í
íslensku flörðunum kannaðist
heldur ekkert við þessi tengsli.
Semsagt peysa af þessum upp-
runa fyrirfannst engin. Loks leit-
aði ég til lærðs
málfræðings,
sem sagði þetta
orð komið úr
grísku og gengi
í ýmsum útgáfum gegn um flest
mál á meginlandi Evrópu, ekki
þó bretónsku. Lét ég þar með leit-
inni lokið. Nefndi auðvitað ekki
peysuna í bókinni Fransí Biskví
um franska sjómenn. Sýndist öllu
heldur að ef ekkert betra dæmi
fyndist væri það frekar stuðningur
við að íslendingar hefðu ekki lært
mikið í frönsku á þennan hátt -
enda töluðu íslandsfiskimennirnir
fram á þessa öld ekki frönsku
heldur bretónsku og flæmsku. En
svona gengur það til að sumir
hjálpa erroribus í gang - og verð-
ur svo jafnan þrautin þyngri að
lospa við vitleysuna aftur.
í bréfi sínu upplýsir Elsa Guð-
jónsson samkvæmt upplýsingum
frá Orðabók Háskólans að elsta
dæmið á skrá um orð þetta sé
þegar frá árinu 1548, þar sem við
fráfall Gissurar biskups Einars-
sonar séu í reikningum skráðar
með karlmannsfatnaði tvær klæð-
ispeysur. Þetta er þá vel fyrir
daga franskra fiskimanna á ís-
Pápö þarf oi& e/ga. hUJJcc peysu. í.
þcssum tcaJcJa, h/cu-tarcx-. "
landsmiðum. Hún vitnar líka í ís-
lenska orðsifjabók Ásgeirs Blön-
dals Magnússonar. „íslensk peisa
tæpast í ætt við fr. paysan
„bóndi“ ... líkl. to. (tökuorð) og
stytting úr mlþ. (miðlágþýsku) eða
mholl. (miðhollensku) wambeis,
sbr. holl. wambuis, buis „bol-
flík . . .“ Þó svo aðrir leitist síðan
við að útryðja aftur þeim sömu
erroribus, þá mun villan vísast
bólgna út eins og púkinn á fjósbit-
anum meðan leiðsögumenn læra
hana og segja öllum frönskum
ferðamönnum það í bland við fleiri
sögusagnir, hvað þá þegar búið
er að festa þá frásögn á filmu.
Hafa allir svo nokkuð að iðja.
Errare humanum est, það er
mannlegt að skjátlast, var næstum
það eina sem festist í mínu minni
úr menntaskólalatínunni, utan
upphafssetningar allra kafla hjá
Sesari: „Svo tóku þeir upp tjald-
búðirnar og héldu yfir ána,“ sem
ekki hefur gagnast mikið til að slá
um sig í lífinu. Það er orð að sönnu
að mannlegt er að skjátlast. En
þar segir ekkert um að ekki megi
skrúfa fyrir vitleysuna, heldur
halda áfram að útbreiða hana.
Sannleikurinn getur víst verið
býsna varasamur. Elskið sannleik-
ann kallaði Káinn þetta ljóð:
Ef einhver kona elskar mig,
þá ætti hún að vara sig,
að enginn fái um það grun,
því annars bóndinn reiðast mun.
En eitt er, sem ég ekki skil,
að orðið geti hættuspil,
að þó hún eigi mennskan mann,
þá má hún elska sannleikann.
Hagfræói/Afhverjuþetta vebur út af landamœrum?
Smuguveiðar í
bftijafnt og legi
ATVINNULÍF á Akranesi gæti
vart fengið betri gjöf en ef
ákveðið væri að allir sem tækju
sér far með Akraborginni fengju
að kaupa um borð á fríhafnarverði
svo sem einn lítra
af rótsterku
áfengi, annan
lítra af lítið eitt
þynnri veigum og
dálítið af súkku-
laði og tóbaki.
Fráleit hugmynd?
Kannski en þetta
tíðkast um allan
heim á íjölda feija sem sigla mun
skemmri leið. Það væri sennilega
líka hægt að byggja upp umsvifa-
mikinn innanlandsflugvöll hvar
sem er á landinu ef þeir sem lentu
þar mættu kaupa tollfrjálsan varn-
ing í leiðinni. Enn fráleitari hug-
mynd? Vissulega — frá sjónarhóli
þeirra sem telja að ríki heims eigi
að niðurgreiða ferðir yfir landa-
mæri en ekki til dæmis kjördæma-
mörk.
Ástæða þess að ekki er fríhöfn
um borð í Akraborginni, Heijólfi
eða öðrum ferjum sem sigla á milli
áfangastaða á íslandi er vitaskuld
að þær fara ekki á milli landa.
Um nær allan heim tíðkast sérstak-
ar reglur um fólk sem fer yfir
landamæri, það getur keypt vörur
í sérstökum verslunum þar sem
ríkið leggur minni álögur á vörur
en ella. Ferðamenn geta jafnvel á
stundum fengið endurgreiddar
álögur af vörum sem þeir kaupa í
venjulegum verslunum. Á milli
landa eru þannig búnar til smug-
ur, griðastaðir fyrir skattgreiðend-
ur. Til að koma í veg fyrir ofveiði
í smugunum eru þó settir kvótar
og veiðin mæld í lítrum, kílóum
og krónum.
Fríhafnir eru skiljanleg fyrir-
brigði í ljósi þess að réttur ríkja
til skattheimtu nær ekki langt út
fyrir landsteinanna. Þegar siglt eða
flogið er yfir reginhaf eru menn
því í mörgum tilfellum um tíma
utan lögsögu nokkurs ríkis, á svæði
þar sem enginn hefur leyfi til skatt-
heimtu. Það er hins vegar ekki
sjálfgefið að ekki þurfi að greiða
gjöld af þessum vörum þegar
ferðamenn færa þær heim með
sér. Með öðrum orðum, það er
ekki augljóst að umbuna eigi
mönnum á þennan hátt fyrir að
flækjast út fyrir landsteinana.
Kvótarnir eru verðmætir og eðli-
lega sækjast menn eftir þeim. Víða
um heim má sjá fólk á ferðalögum
sem virðast hafa þann tilgang ein-
an að leyfa ferðalöngunum að fá
kvótann sinn. Á Eystrasalti er
krökkt af ferjum með fríhöfnum
um borð og farþegum sem hafa
ekki einu sinni fyrir því að stíga á
land á áfangastað, fara jafnharðan
til baka aftur. Vélar Átlanta og
Flugleiða fljúga létthlaðnar til
Bretlandseyja en koma þaðan
drekkhlaðnar af varningi í ferða-
töskum.
Óháð því hvað mönnum finnst
um álögur ríkisins á vörur þá er
þetta undarleg leið til að lækka
þær. Það er ekki skilvirkasta leiðin
til að klæða landann að senda þús-
undir íslendinga í kapphlaup milli
verslana í Skotlandi eða írlandi og
flytja svo fenginn heim með flug-
vélum. Af sömu ástæðu er það
ekki skilvirkasta leiðin til að dreifa
tóbaki í Danmörku og Svíþjóð að
senda Dani með ferjum til Svíþjóð-
ar og Svía með feijum til Dan-
merkur og selja þeim tóbakið um
borð.
Margar ástæður eru fyrir því að
íslendingar eða aðrar þjóðir kaupa
vörur í smásölu utan heimalands
síns, meira eða a.m.k. annað vöru-
úrval og mismunandi vömverð á
milli landa þýðir að alltaf verða ein-
hver viðskipti, jafnvel þótt ferða-
menn fái ekki undanþágur frá virð-
isaukaskatti eða öðrum álögum rík-
isins. Slík samkeppni getur verið
af hinu góða, kaupmenn í mörgum
geirum á íslandi verða ekki bara
að vera samkeppnisfærir hver við
annan heldur líka við verslanir í
nágrannalöndunum. Samkeppni frá
útlöndum getur þannig jafnvel
komið þeim til góða sem heima
sitja.
Samkeppnin verður þó óheil-
brigð ef fólk skiptir við erlendar
verslanir til þess eins að losna við
eða lækka álagningu hins opin-
bera. Ein af ástæðum þess að ís-
lendingar flykkjast til Dublin er
að þeir fá virðisaukaskatt að mestu
felldan niður af innkaupum sínum
þar. Það fá írar ekki — nema þeir
fljúgi til dæmis til íslands.
Sú stefna íra að fella niður
virðisaukaskatt af innkaupum
ferðamanna er rökrétt fyrir þá,
þeir fá fólk til að skipta við sig
sem ella hefði setið heima. Ávinn-
ingurinn er íra og ferðamannanna.
Kostnaðurinn er meiri en ávinning-
urinn, einkum vegna óþarfa fólks-
flutninga á milli landa, en hann
er að stórum hluta greiddur af
skattgreiðendum í löndum þeirra
sem fara til írlands að kaupa inn.
Það er þó erfitt að gagnrýna íra
fyrir smugugerðina, flest lönd, þar
á meðal Island, eru við sama hey-
garðshornið. Niðurgreiðsla á
virðisaukaskatti til ferðamanna er
dæmi um stefnu sem borgar sig
fyrir sérhvert land frá sjónarhóli
þess en er þó slæm fyrir heildina.
Þetta er til dæmis forsvarsmönnum
Evrópubandalagsins vel ljóst og
því fá íbúar þess ekki endurgreidd-
an virðisaukaskatt af vörum sem
þeir kaupa í öðrum ríkjum banda-
lagsins.
Hart hefur verið deilt um eign
ýmissa kvóta hérlendis en furðu-
hljótt hefur verið um úthlutun
þessara réttinda til undanþágu frá
skattgreiðslum. Þó eru vandfundin
í frumskógi íslenskra laga og
reglugerða önnur ákvæði sem nýt-
ast jafnvel tekjuháum og jafnilla
tekjulágum. Þótt ferðalög til út-
landa séu sem betur fer ekki bara
á færi tekjuhárra þá ferðast þeir
alla jafna mun oftar en þeir tekju-
lægstu. Fáir ferðast þó oftar en
alþingismenn. Varla ýtir það undir
að smugunum verði lokað?
eftir Gylfa
Magnússon
LÆKNISFRÆÐI///cv/t) er til rába vib þessum algenga og
alvarlega sjúkdómi?
Bdnþynning
BEINÞYNNING er sjúkdómur sem einkum htjáir konur (um 80% eru
konur). Beinmassi kvenna nær hámarki nálægt 30-35 ára aidri, fer
hægt minnkandi eftir það en nálægt tíðahvörfum verður hreinlega hrun
á beinum sumra kvenna sem geta tapað 20-30% beinmassans á örfáum
árum. Þetta getur haft mjög alvarlegar afleiðingar í för með sér með
beinbrotum og miklum veikindum. Hér er því mikið í húfi og á undanförn-
um árum hefur talsvert áunnist við að finna aðferðir til lækninga, til að
fyrirbyggja sjúkdóminn og ekki síst að finna fyrirfram þær konur sem eru
í mestri hættu að fá beinþynningu.
Beinin eru mynduð úr flóknum
saltkristöllum af kalsíum
(kalki) sem raða sér upp í
misþykka þræði og mynda eins
konar net. Þetta net er mjög þétt
og þannig upp-
byggt að það gefi
beininu sem mest-
an styrk og til þess
að það gerist á
eðlilegan hátt þarf
hæfilega áreynslu.
Beinin eru stöðugt
eftir Magnús að eyðast og
Jóhannsson myndast; í beinun-
um eru beineyðandi frumur (osteo-
klastar) og beinmyndandi frumur
(osteoblastar) sem sinna sínu hlut-
verki alla ævi. Stóran hluta ævinn-
ar er þessi starfsemi, og þar með
beinmassinn, í jafnvægi þannig að
beineyðing og beinmyndun verða
með sama hraða. Eftir 30-35 ára
aldur fara beineyðandi frumurnar
að hafa heldur betur og beinmass-
inn fer hægt minnkandi. Vegna
hormónabreytinganna við 45-60
ára aldur eykst hraði beineyðingar
verulega hjá sumum einstaklingum.
Það er kaliað beinþynning (osteo-
porosis; stundum nefnt úrkölkun
beina) þegar beinin hafa veikst
verulega. Þeim sem eru með mikla
beinþynningu er hættara við bein-
brotum en öðrum og það er þess
vegna sem beinþynning er óæskileg
og jafnvel hættuleg. Beinþynning
eykur einkum hættu á þremur teg-
undum beinbrota, úlnliðsbrotum,
mjaðmarbrotum og samfalli hrygg-
jarliða. Fólk getur þó að sjálfsögðu
brotnað á þessum stöðum án þess
að um beinþynningu sé að ræða.
Ulnliðsbrot verða einkum þegar fólk
dettur og ber fyrir sig hendina,
þetta eru í sjálfu sér ekki hættuleg
brot en margir verða aldrei jafngóð-
ir. Hjá þeim sem hafa beinþynningu
geta hryggjarliðir fallið saman við
lítið álag, stundum þarf ekki annað
en snögga hreyfingu. Þessi brot eru
oft mjög sársaukafull og valda
verkjum svo vikum eða mánuðum
skiptir. Við samfall hryggjarliða
minnkar líkamshæð og ef þetta