Morgunblaðið - 25.08.1998, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 25. ÁGÚST 1998 29
Irfðarannsóknir og gagnagrunnar
Morgunblaðið/Golli
•ihluta á ráðstefnu SUS um erfðarannsóknir og gagnagrunn.
Lsóknafæri
il varúðar
* gagnagrunnar var
tefnu á vegum Sam-
íismanna á laugardag.
ttir hlýddi á frummæl-
a. um vísindasiðfræði-
luvernd, einkaleyfí
í líftækni.
upplýsinga ei’fiðari. Dulkóðun væri
ekki fullkomin og kerfið yrði aldrei
fullkomnai-a en fólkið sem ynni við
gagnagrunninn. Hér á landi væri hægt
að þekkja einstaklinga af lífshlaupi
þeiiTa, þótt upplýsingar væru ekki
nafntengdar og um leið væri hægt að
rekja sig áfram að öðrum á ættar-
trénu.
Þorgeir sagði að nýja frumvarpið
tryggði vernd persónuupplýsinga bet-
ur en fyrra frumvarpið og mikil réttar-
bót væri að því að einstakingar réðu
sjálfir hvort upplýsingar um þá færu í
gagnagrunn. „Frumvarpið lætur því
hins vegar ósvarað hvað eigi að gera
með upplýsingar um látna einstak-
linga og menn þurfa sjálfir að hafa fyr-
ir því að koma neitun sinni um þátt-
töku á framfæri. Það þarf ekki að vera
erfitt að leita eftir skriflegu samþykki
allra landsmanna. Hagstofa Islands
eða landlæknir gæti haldið skrá yfir þá
sem ekki vilja að upplýsingar um þá
fari inn í grunninn. Þetta ætti að vera
einfalt og öruggt í framkvæmd og yrði
mjög til bóta.“
Sérstakt að skoða
þögn sem samþykki
Gylfi Magnússon hagfræðingur
fjallaði um hvenær einkaleyfi ættu rétt
á sér. Hann sagði gagnagrunnsfrum-
varpið flókið, sérstaklega vegna þess
hve margir ættu hagsmuna að gæta og
erfitt væri að meta þá hagsmuni alla
til fjár. Ekki væri hægt að finna lausn
svo öllum líkaði, svo niðurstaða um
hvort einkaleyfi ætti rétt á sér hlyti að
+
byggjast á gildismati, þ.e. hvaða hags-
munir væru öðrum meiri.
Gylfi taldi að sjúklingar og þeir
starfsmenn heilbrigðiskerfisins, sem
skráðu upplýsingar um hagi þeirra,
gætu sameiginlega tekið ákvörðun um
hvort slíkar upplýsingar færu í mið-
lægan gagnagrunn. Hann gagnrýndi
að frumvarpið gerði ráð fyrir að sjúk-
lingar yrðu að fara sérstaklega fram á
að upplýsingar um þá yrðu ekki í
grunninum. „Þögn er skoðuð sem
samþykki, sem er mjög sérstakt, því
yfirleitt þurfa menn ekki að eiga frum-
kvæði að því að taka ekki þátt í ein-
hverju.“
Gylfi sagði lausnina á þessu geta
falist í þvi að leita samþykkis allra
skattgreiðenda, til dæmis með reit á
næsta skattframtali.
Hann rakti rök með og á móti
einkaleyfum. „Einkaleyfi eru tæki
sem stjórnvöld geta notað til að
tryggja skilvirkni markaða, með því
að koma í veg fyrir samkeppni. Þetta
er heldur kúnstug niðurstaða í ljósi
þess að á flestum mörkuðum er sam-
keppni aflvaki framfara og besta
trygging kaupenda fyrir góðum kaup-
um,“ sagði Gylfi, sem benti einnig á að
einkaleyfi tryggðu að einhver sæi sér
hag í að leggja út í áhættusama fjár-
festingu. Gylfi líkti einkaleyfi við höf-
undarrétt og sagði að ef auðvelt væri
að fjölfalda verk væri hætt við að eng-
inn sæi sér hag í að framleiða fyrsta
eintakið.
Gylfi sagði, andstætt Sigurði Guð-
mundssyni, að tólf ár væru óvenju
skammur tími fyrir einkaleyfi, miklu
skemmri en tími höfundarréttar að
hugverkum, en einnig að ekki væri
sjálfgefið að sá sem fyrstur kæmi ætti
að fá einkaleyfið án endurgjalds.
„Þeim mun betri sem staða einkaleyf-
ishafa er eftir að hann fær leyfið, því
betri er staða ríkisvaldsins þegar það
semur um veitingu slíks leyfis. Eðli-
legt er að selja einkaleyfi þeim sem
bjóða hæst eða semja um ágóðahlut
seljandans. Ef aðeins einn vill kaupa
leyfið er álitamál hvort hægt er að
krefjast slíkrar greiðslu."
Gylfi benti á að frumvarpið næði til
miðlægs gagnagi'unns, sem nú væri
Alvarlegar ásakanir
en eiga ekki við nú
FORMAÐUR siðfræðiráðs Lækna-
félags íslands, Tómas Zoega, segir
þau ummæli Davíðs Oddssonar for-
sætisráðherra á ráðstefnu um
erfðafræði og gagnagrunna um
helgina að sjúkrasögur einstak-
Iinga hafi nánast legið á glámbekk
á undanförnum áratugum mjög al-
varlegar ásakanir. Anna Birna
Jensdóttir, settur hjúkrunarfor-
sljóri Sjúkrahúss Reykjavíkur, seg-
ist vel geta trúað því að þessi lýs-
ing forsætisráðherra hafi getað átt
við einhvers staðar áður fyrr en
með tölvuvæðingu sjúkraskráa og
nútímavinnuaðferðum hafi öryggi
persónuupplýsinga aukist til muna.
„Þetta eru mjög alvarlegar
ásakanir sem forsætisráðherra
hefur þama í frammi og að mínu
mati rangar. Reyndar mátti skilja
orð hans þannig að hann væri að
vísa til reynslu sinnar þegar hann
var forstjóri Sjúkrasamlagsins á
sínum tíma,“ segir Tómas.
„Það giida lög og reglur um
sjúkraskrár og á sjúkrahúsunum
eru sérstakar sjúkrahúsnefndir
sem fylgjast með sjúkraskrám og
hvernig upplýsingar eru veittar úr
þeim. En að það séu tugir eða
hundrað einstaklinga sem hafa að-
gang að sjúkraskrám, það er frá-
leitt og beinlínis rangt. Hitt er aft-
ur annað mál að ég hugsa að það
þurfi að selja ítarlegri reglur,
kannski lög, um það þegar sjúkra-
ski-ár eru tölvuvæddar. Það hefur
sýnt sig í nágrannalöndunum, sem
sum hver eru komin lengra en við,
að reglur um aðgang að tölvu-
væddum sjúkraskrám eru ekki
nægilega góðar og það þarf að
vinna þær betur. En ég held að
það hafi nú ekki verið það sem for-
sætisráðherra meinti," segir hann
ennfremur.
Tómas segir það Iiggja í augum
uppi að því verðmætari sem upp-
lýsingarnar séu þeim mun meiri
hætta sé á að þeir sem ekki eigi
aðgang að þeim reyni að komast
yfir þær. „En einstakar sjúkra-
skrár í geymslum spitalanna, á
heilsugæslustöðvum eða lækna-
stofum, hafa í eðli sínu ekki
markaðsvirði," segir hann.
Anna Biraa Jensdóttir er á því
að opin umræða síðustu ára, mikii
skerping á siðareglum heilbrigðis-
stéttanna og betri menntun hafi
ýtt við faghópum og bætt mjög
alla meðferð persónuupplýsinga.
„Það er alveg ljóst að tímarnir eru
breyttir, bæði er aukin vitund
meðal almennings um það hvaða
gögnum er safnað um fólk og með-
al heilbrigðisstarfsmanna og
starfsmanna í félagslegri þjónustu
um hveraig þeim ber að fara með
gögn er varða einkahagi skjól-
stæðinga sinna. Og allt þetta helst
í hendur. En ég held að það þurfi
ekki að fara neitt óskaplega langt
aftur til þess að kannast við eitt-
hvað af því sem Davíð er þarna að
fullyrða," segir Anna Birna og
bætir við að það séu t.d. ekki svo
mörg ár síðan sjúkraskýrslur voru
jafnvel geymdar í ólæstum skjala-
skápum á göngum sjúkrahúsanna.
Nú séu þær hins vegar vandlega
geymdar í læstum hirslum sem fá-
ir hafi aðgang að.
ekki til og ekki hefði staðið til að koma
á áður en Islensk erfðagreining kom
fram á sjónarsviðið. Þá væri tekið
fram í frumvarpinu að það næði ekki
til annarra gagnagrunna, sem þegar
væri búið að vinna. Þetta skipti höfuð-
máli, því í raun ætti þetta ákvæði að
þýða að aðgengi annarra að gögnum
versnaði ekki frá því sem hefði orðið,
ef miðlægi gagnagi-unnurinn hefði
ekki orðið til. Ekki væri loku fyrir það
skotið að öðrum vísindamönnum hefði
síðar dottið í hug að setja saman mið-
lægan grunn, en nú yrði þeim það
óheimilt og einnig væri hugsanlegt að
þau gögn, sem þeir hefðu aðgang að,
yrðu ekki lengur þau bestu fáanlegu.
Gylfi sagði hægt að hugsa sér að
skattgreiðendur greiddu fyrii- gerð
gagnagi’unnsins, en slíkt væri þó
dæmi um verkefni sem félli sérlega
illa að ríkisrekstri. Kostnaður væri
óviss, sem og tekjur.
Ávinningurinn
erfiðleikanna virði
Kári Stefánsson forstjóri Islenskr-
ar erfðagreiningar lagði áherslu á að
Islendingar yrðu að skapa skilyrði
fyrir vel menntað fólk að snúa aftur
heim frá námi. Hann sagði mannkosti
erfast og því mætti þjóðin ekki við
því að missa allt besta fólk einnar
kynslóðar úr landi. Hugvitsiðnaður
skapaði mestu verðmætin. Hann
benti á að hjá íslenskri erfðagrein-
ingu hefði þegar náðst mikill árangur
í leit að sjúkdómagenum. „Það er
ekki nóg, við þurfum líka að ná ár-
angri í meðferð sjúkdóma og fyrir-
byggingu þeirra. Erfðafræðina er
hægt að þróa sem stýritæki í heil-
brigðisþjónustu.“
Kári sagði að ávinningurinn af mið-
lægum gagnagrunni gæti verið sá, að
unnt yi’ði að smíða líkön í fyrirbyggj-
andi læknisfræði, líkön í kostnaðar-
stjórnun í heilbrigðisþjónustu, skiln-
ingur á flóknustu erfðaþáttum heilsu
og sjúkdóma myndi aukast og stjórn
heilbrigðisþjónustu batna. „Það er
þess virði að setja saman gagna-
grunn, þrátt fyrir erfiðleika sem við
blasa.“
Kári sagði að fyrsta mögulega
vandamálið varðaði persónuvernd.
Upplýsingum þyrfti að safna og
dulkóða þær á þeim stofnunum þar
sem þær yrðu til. Þær færu því
dulkóðaðar inn í grunninn. „Þetta
yi’ðu upplýsingar um sjúkdómsgrein-
ingar, lyf, niðurstöðm’ úr rannsóknum
og svo framvegis, en aldrei upplýsing-
ar um samræður læknis og sjúklings
um önnur viðkvæm persónuleg mál. f
grunninum yrði aftur sett dulkóðun á
upplýsingarnar og lyklar að kóðunum
tveimur yrðu ekki í höndum sama að-
ila. Að auki yrðu notaðar aðgengis-
hindranh’ til að tryggja að aldrei væri
hægt að fá upplýsingar um einstak-
linga, jafnvel þótt einhverjum tækist
að brjótast inn í grunninn, heldur ein-
göngu hægt að fá upplýsingar um hóp
manna. Eg held því fram að með
þessu móti dragi mjög úr aðgengi að
persónuupplýsingum.“
Kári sagði að taka þyrfti á fleíri
vandamálum en persónuvernd, til
dæmis hverjir ættu upplýsingarnar.
„Samkvæmt lögum hafa stofnanir um-
ráðaskyldu og sjúklingum er ekki
heimilt að eyða gögnunum. Ef við lít-
um til hefðarinnar er ljóst að við drög-
um þegar upplýsingar af þessu tagi
saman. Gagnagrunnur bryti því ekki í
bága við hefð í íslensku samfélagi."
Kári sagði að grundvöllur læknis-
fræðinnar væri söfnun upplýsinga um
fólk, hvemig sjúkdómar væru og
hvernig bregðast ætti við þeim.
„Læknisfræðin þróast ekki áfram
nema við leyfum söfnun upplýsinga.
Vestrænai’ þjóðir eiga erfitt með að
fjármagna heilbrigðisþjónustuna og
þar þarf að leita nýrra leiða. Markaðs-
setning heilsufarsupplýsinga er ein
leiðin.“
Kári lagði mikla áherslu á að sér-
leyfi eins fyrirtækis til að gera gagna-
grunn mætti aldrei vega að vinnu ann-
arra vísindamanna. „Sérleyfi er þó
nauðsynlegt. Hugmyndin er sú að
markaðssetja gagnagrunninn til lyfja-
iðnaðarins, sem byggist á einkaleyfum
og höfundarrétti. Kostnaður við að
gera gagnagmnn er mjög hár, ég held
því fram að það kosti um 12 milljarða
króna. Svona vara hefur aldrei verið
seld áður og þótt menn nefni háar töl-
ur hafa þeir engar fyrirmyndir."
Kári benti á að samkvæmt frum-
varpinu gætu vísindamenn fengið að-
gang að gagnagrunninum, að fengnu
samþykki þriggja manna nefndar,
sem væri skipuð fulltrúa Háskóla ís-
lands, heilbrigðisráðuneytis og sér-
leyfishafa, svo þai’ væri sérleyfishaf-
inn í minnihluta. „Sérleyfi yrði bara til
uppbyggingar og rekstrar á grannin-
um, en ekki til að halda öðrum frá
rannsóknum."
Greiðslur fyrir
lífsýni í einn sjdð
Bemharð Pálsson prófessor og
stjórnarformaður líftæknifyrii’tækis-
ins Urðar, Verðandi, Skuldar, flutti
erindi um tækifæri í þróun líftækni á
íslandi. Bernharð rakti þróun sam-
eindalíffræði og sagði að áætlað væri
að lokið yrði við að raðgreina litninga í
mönnum snemma á næstu öld. Um
leið gæfist tækifæri til að finna erfða-
fræðilegan grunn sjúkdóma. Vandinn
væri sá, að flestar þjóðir væru mjög
blandaðar og gífurlegan fjölda erfða-
mengja þyrfti til að ákvarða lítinn
genamismun. Sjúkdómar þróuðust
einnig á mjög löngum tíma og erfitt að
finna hvaða sjúkdómar framkölluðust
síðar. Því væri ákjósanlegt. að geta lit-
ið aftur í tímann, eins og hægt væri að
gera hér, hjá einsleitri þjóð, með ná-
kvæmar ættarskrár, aðgangur að líf-
sýnum væri auðveldur, heilsufarsupp-
lýsingar góðar og nægur sýnafjöldi.
Bernharð sagði að framundan væri
vinna við að greina litningai’öð, finna
gen á litningaröðum, hvernig þau
væru tjáð og hvernig þau tengdust í
starfsemi. Á öllum þessum sviðum
væru tækifæri á Islandi. „Við höfum
núna góð tækifæri til að finna mein-
gen á íslandi, en eftii’ 10-15 ár verða
greiningaraðferðir orðnar svo hraðar
að forskot okkar verður ekki eins mik-
ið.“
Bernharð lýsti hugmyndum sínum
um hvernig mætti nýta sérstöðu Is-
lands. „Hérna er hægt að setja saman
gagnagrunna, einn eða fleiri. Þá starf-
semi væri hægt að fjármagna með
ýmsum hætti, til dæmis af erlendum
stofnunum. Úr slíkum gi-unni er hægt
að búa til upplýsingaveitu, ýmist með
því að veita aðgang að hluta grunnsins
eða honum öllum. Eitt fyrirtæki gæti
leitað að meingenum, annað einbeitt
sér að þvi að skoða tjáningu gena, hið
þriðja gæti byggt líkön um starfsemi
frumanna og loks þarf svo að leita
lyfja. Fyrh’tækin yrðu því ekki öll
tengd erfðafi’æði, heldur einnig lyfja-
fræði, efnafræði, stærðfræði og tölvu-
fræði.“
Bernhai’ð sagði að erlendis tíðkaðist
að greiða fyrir lífsýni, 100 til 120 doll-
ara fyrir hvert [7.000 til 8.400 krónur].
„Hér era lífsýnin enn verðmætari. Ég
hef gert tillögu um að stofnaður verði
sjóður, sem greiðslur fyrir lífsýni
rynnu í. Þessi sjóður gæti svo skilað
arði inn í mennta- og heilbrigðiskerf-
ið.“
Löggjafinn má
ekki hefta þróun
Björn Bjarnason menntamálaráð-
herra sagði í samantekt sinni á efni
ráðstefnunnar að löggjafinn mætti
ekki hefta þróun í líftækni með
skammsýni.
Hann sagði, vegna umræðu um líf-
sýni úr látnu fólki, að hann tryði ekki
öðru en hefðir hefðu skapast um slíkt
innan læknisfræðinnar og þær ætti
að skoða. Með frumvarpi um miðlæg-
an gagnagrunn væri ekki verið að
einoka rannsóknir, heldur bæta
heilsufar og afla tekna með sölu upp-
lýsinga og skýrari markmiðum í
stjórnun heilbrigðismála. „Við verð-
um að taka á málinu og skapa fyrir-
tækjum, sem telja íslendinga gott
rannsóknarandlag, grundvöll til þess
að starfa hér.“