Morgunblaðið - 25.08.1998, Qupperneq 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 25. ÁGÚST 1998
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
KARL
STRAND
+ Karl Strand, yf-
irlæknir geð-
deildar Borgarspít-
alans um árabil,
fæddist á Kálfa-
strönd í Mývatns-
sveit árið 1911.
Hann lést í Reykja-
vík 13. ágúst síðast-
liðinn. Foreldrar
hans voru hjónin
Karl Strand, versl-
unarmaður og síðar
kaupmaður í Nor-
egi, og Kristjana
Jóhanna Jóhannes-
dóttir, hjúkrunar-
og nuddkona á Akureyri.
Karl kvæntist Margréti Sig-
urðardóttur árið 1941. Þeim
varð tveggja barna auðið, Við-
ars Strand læknis og Hildar
Strand stærðfræðings.
Karl lauk stúdentsprófí frá
Menntaskólanum á Akureyri
árið 1934 og embættisprófi
læknadeildar Háskóla Islands
árið 1941. Hann hlaut bráða-
birgðalækningaleyfi í Bretlandi
1942 og almennt lækningaleyfi
þar árið 1948.
Karl starfaði sem aðstoðar-
læknir og síðan geðlæknir við
West Park sjúkrahúsið í London
frá 1943-1948. Hann lagði jafn-
framt stund á nám í geðfræði
við Institute of Psychiatry á
Maudsley-sjúkrahúsinu í
London og í vefrænum tauga-
sjúkdómum á Maida Vale
sjúkrahúsinu í London 1943-
1945. Að námi loknu
sótti hann fjölmörg
framhaldsnámskeið
í sérgrein sinni.
Karl Strand starf-
aði sem geðlæknir á
West Park Hospital
frá 1949-1968 og
starfaði jafnframt
sem geðlæknir við
The Psychiatric
O.P. Clinic á St.
John sjúkrahúsinu í
London 1956-1958
og við Tlie Psychiat-
ric Clinic á Wilson
sjúkrahúsinu í Mitc-
ham 1959-1968.
Karl Strand tók við stöðu yf-
irlæknis geðdeildar Borgarspít-
alans, þegar hún var sett á stofn
árið 1968 og gegndi því starfi til
ársins 1983. Karl vann sem geð-
læknir hjá Tryggingastofnun
ríkisins frá 1983-1990. Karl
flutti vikulega erindi í bresku
útvarpi frá hausti 1942 til
hausts 1943. Hann var kennari
við geðhjúkrunarskólann við
West Park sjúkrahúsið
1947-1950. Karl var kjörinn
heiðursfélagi Félags íslendinga
í London árið 1963 en hann sat í
stjórn þess um árabil. Karl
hlaut fálkaorðuna 17. júní 1953.
Karl Strand skrifaði m.a. bók-
ina „Hugur einn það veit, þættir
um hugsýki og sálkreppur“,
auk greina í innlend tímarit.
Útför Karls fór fram í kyrr-
þey.
Það er ekki ofsagt, að með Karli
Strand hverfur okkur mikill
■t* öðlingsmaður. Líf hans var litríkt
og nær yfir merkilegt skeið í sög-
unni þar sem heimsstyrjöld er skoll-
in á, en hann og kona hans, Mar-
grét, voru í London allan tímann
sem loftárásirnar miklu voi'u gerðar
á borgina. Þau dvöldu líka fjölda ára
í London eftir að styrjöldinni lauk
með yndislegum börnum sínum,
Viðari og Hildi. Karl stundaði fram-
haldsnám í London og að loknu sér-
fræðinámi starfaði hann við margar
sjúkrastofnanir í borginni og
grennd. Mig minnir dvöl þeirra í
London vera hart nær þrem tugum
ára. Kynni okkar Karls hófust á
Akureyri, þegar ég var telpa í
bamaskóla, en hann að ljúka stúd-
,. entsprófi frá MA. Faðir minn bauð
nokkrum vinum sínum og tveim ný-
stúdentum með í ferð til Mývatns
með bekknum mínum og við áttum
líka að fá að fara alla leið í Ásbirgi.
Annar þessara ungu manna var
Karl Strand. Hann varð eftir í Mý-
vatnssveit, en honum var sveitin
mjög kær alla æfi, enda fæddur á
Kálfaströnd við Mývatn og tengdur
sveitinni ásamt móður sinni, Krist-
jönu Jóhannesdóttur Strand. Krist-
jönu nuddkonu á Akureyri þekkti
ég vel. Hún var yndisleg kona, vel
menntuð hjúkrunarkona auk síns
sérsviðs og manngerðin öll ljúf og
kærleiksrík. Hún stundaði móður
mína um tíma og fór vel á með
þeim. Saga Karls Strand verður
ekki skráð hér en aðeins settar á
blað þakkir frá þeirri er hér skrifar
fyrir vináttu hans og tryggð sem
entist allt lífið. Þegar ég hélt til
London í lok desember 1945 hafði
ég að sjálfsögðu meðferðis böggul
frá móður hans og eftir fyrstu heim-
sókn til Karls og Margrétar fann ég
glöggt, að hér átti ég hauk í homi
meðán ég væri í London. Það fór
líka svo og ógerlegt að tíunda alla
vinsemdina og örlætið, sem ég varð
aðnjótandi, þó get ég ekki stillt mig
um að minnast þess þegar ég varð
lasin um sumarið og hjónin, sem ég
bjó hjá, voru ekki í borginni kom
Karl með mat til mín og bækur.
Hann kenndi mér að lesa Tolstoy
enda sjálfur mikill bókamaður og
víðlesinn. Hann unni góðri tónlist
og myndlist; sagðist stundum sjálf-
ur elska fornmuni mest, og þegar
stund gafst var hann stundum á
* rölti í Church Street en þar, meðal
annarra staða í hverfinu, voru
margar forngripaverslanir. Oft hefi
ég undrast, hvemig þessi góðu hjón
með ekki mikil efni gátu gert jafn
mikið fyrir jafn marga, jafnvel
ókunnuga, og þau gerðu, en þeiiTa
fjársjóður var fólginn í kærleiksríku
hugarþeli og örlæti. Karl var afar
góður viðræðumaður, mjög fróður
og gaman að spjalla við hann, hann
var líka spaugsamur og oft var
hlegið dátt í Victoria Grove eða
Grófinni, eins og landar í London
nefndu heimili þeirra í South Kens-
ington. Stundum fannst mér þau
vera eins og sendiherrar landsins
og hygg, að ég hafí ekki verið ein
um þá skoðun.
Fyrsta gamlárskvöld að heiman
var ég í faðmi þessara yndislegu
hjóna. Þau fóm með mig á hverfis-
krána, Harrington, og við skáluðum
fyrir nýju ári, sem var rétt ókomið.
Síðan var haldið heim til þeirra og
beint ofan í kjallara en þar var
píanó og þar bjó frændi minn, Þor-
steinn Hannesson óperusöngvari,
og var við nám. Píanistinn okkar
var Jóhann Tryggvason frá Hvai'fi í
Svarfaðardal og fleiri landar í hópn-
um og var nú sungið af hjartans
lyst. Það líkaði Karli vel. Þegar
klukkan sló tólf stóðum við öll á fæt-
ur og sungum fullum hálsi „Nú árið
er liðið í aldanna skaut“.
Síðan þetta var er fjöldi ára liðinn
„í aldanna skaut“ en minningarnar
um Karl Strand og hans góðu konu
Margréti „munu vaka“ eins og
skáldið segir í áramótaljóðinu.
Eg kveð hann með virðingu og inni-
legri þökk og ástvinum öllum vott-
um við hjónin einlæga samúð.
Anna S. Snorradóttir.
Sá er eftir lifír
deyr þeim sem deyr
en hinn dáni lifír
í hjarta og minni
manna er hans sakna.
Þeir eru himnamir
honum yfir.
(Hannes Pét.)
Fyrir áttatíu árum hittust tveir
mývetnskir drengir í kirkjugarðin-
um á Skútustöðum. Höfðu þeir
læðst út úr kirkjunni í miðju guðs-
orðinu og þama innan um puntustrá,
sóleyjar og legsteina forfeðranna
hófst þeirra ævivinátta sem aldrei
bar skugga á. Sveinamir ungu vora
góðum gáfum gæddir og fetuðu síðar
menntaveginn saman þrátt fyrir bág
kjör mæðra þeirra, sem báðar vora
þá einstæðar. Þessir sjö ára snáðar,
Karl Strand og Eggert Steinþórs-
son, faðir minn, urðu báðir farsælir
læknar er fram liðu stundir.
Hinn 13. ágúst síðastliðinn andað-
ist þessi mikli vinur okkar fjölskyld-
unnar, Karl Strand, tæplega 87 ára
að aldri. Hann var einn af þekkt-
ustu læknum landsins í hálfa öld.
Karl Strand var um margt
óvenjulegur maður. Hann var mikl-
um og fjölskrúðugum gáfum gædd-
ur, víðlesinn og bókhneigður og lét
sér fátt óviðkomandi. Enginn þurfti
að fara í grafgötur um meiningar
hans, hann var hreinn og beinn í
öllu. Lundin var stór og ör og hann
var ákaflega hjartahlýr og gæddur
1010(1 kímnigáfu - alþjóðaborgari en
þó meiri Islendingur en flestir, þrátt
fyrir 27 ára vera í London. Því betur
sem við kynntumst Karli þeim mun
vænna þótti okkur um hann.
Hugur hans stóð mjög til fagur-
fræði og var hann einkar vel ritfær
eins og bók hans „Hugur einn það
veit“ ber vitni um. Auk þess þýddi
hann bækur og greinar og skrifaði
um bókmenntir í tímarit.
Ekki er hægt að tala um Karl án
þess að Margrét, hans vitra og góða
kona, komi upp í hugann. Samstillt-
ari hjón er varla hægt að hugsa sér.
Þau áttu afar vel skap saman og
varð þessi glæsilega kona hans
hamingjudís. Gestrisnari hjón en
Karl og Margréti er ekki hægt að
hugsa sér og vora þau hverjum
manni glaðari á góðri stund.
Yfir minningu Karls ríkir heið-
ríkja og gleði frá ótal ánægjustund-
um á Fróni og í Englandi; ferðalög;
veiðiferðir, heimsóknir og boð. I
London var heimili þeirra eins og
við þjóðbraut. Þeir voru ófáir ís-
lendingamir sem Karl og Margrét
tóku á móti í 22 Victoria Grove og
greiddu götu meðan á Lundúnadvöl
stóð. Þau voru þar, allt í senn, góðir
vinir og sálusorgarar, þar sem þau
bjuggu yfir djúpri lífsvisku og
hjartahlýju.
Vitur maður sagði: „Lífið heimtar
börn, áhugamál og störf.“ Allt þetta
hlotnaðist Karli og Margréti. Mesta
gæfa þein-a í lífinu voru þeirra góðu
börn, Viðar, læknir í Svíþjóð, og
Hildur, stærðfræðingur í Englandi,
og fjölskyldur þeirra.
Nú er komið að leiðarlokum.
Langri og gifturíkri ævi Karls
Strand vinar okkar er lokið. Hann
verður ógleymanlegur öllum sem
kynntust honum, þar sem hann „eitt
sinn gekk, en framar ei og virðist þó
nýgenginn hjá“.
Við fjölskyldan öll sendum Mar-
gréti, Hildi og Viðari innilegar sam-
úðarkveðjur.
Megi hin eilífa nvíld verða honum
góð.
Guðrún Eggertsdóttir.
Með Karii Strand, fyrrverandi yf-
irlækni á geðdeild Borgarspítalans,
er hoifinn af sjónarsviðinu svipmik-
ill íslendingur, sem lengi verður
minnst fyrir mikilvæg störf sín hér á
landi og erlendis. Meðal þeirra, sem
kynntust honum, lifir minningin um
mannkosti hans, skapfestu, trygg-
lyndi og fórnfúsan stuðning við vini
sína og alla þá, sem til hans leituðu.
Fundum okkar Karls bar fyrst
saman daginn, sem ég kom til náms
í London síðla hausts árið 1943, en
Karl hafði komið þangað til fram-
haldsnáms í læknisfræði tveimur
árum fyrr. Margrét Sigurðardóttir
kona hans hafði fylgt honum til
Englands nokkra síðar. Höfðu þau
búið sér hlýlegt heimili í gömlu húsi
nr. 22 við Victoria Grove í Kens-
ington, sem stóð þeim ungu Islend-
ingum, sem sótt höfðu til náms í
Englandi, ætíð opið sem þeirra eig-
ið. Var þar sannkölluð íslensk vin í
hinni stríðshrjáðu borg.
Eg var frá fyrsta degi heima-
gangur í Grófinni, eins og heimili
þeirra var venjulega kallað, og þótt
ég byggi þar aldrei nema skamman
tíma í senn, var það athvarf mitt og
annað heimili öll námsár mín í
Englandi. Og þegar Dóra, sem síðar
varð kona mín, kom til náms í borg-
inni varð hún ekki síður handgengin
þeim hjónum. Þannig hófst sú vin-
átta milli fjölskyldna okkar, sem
aldrei hefur síðan borið skugga á.
Eftir að styrjöldinni lauk fjölgaði
brátt þeim Islendingum, sem sóttu
England heim, og um leið nutu æ
fleiri gestrisni og margvíslegrar að-
stoðar Karls og Margrétar. Meðal
annars fór það nú mjög að tíðkast
að fólk kæmi af Islandi til að leita
sér lækninga í London, og kom það
þá oftast í hlut Karls að greiða götu
þess bæði gagnvart sjúkrahúsum og
á annan hátt. Hlóðust af þessum
sökum oft miklar annir á Karl til
viðbótar fullu starfi hans sem spít-
alalæknis. Er ekki ofsagt, að Karl
og Margrét hafi á þessum árum
rekið á eigin vegum nokkurs konar
félagsmálastofnun fyrir Islendinga í
London, svo að notað sé nútímalegt
orðalag. Efnahagur almennings í
Bretlandi var lengi erfiður eftir
styrjöldina, og ungir læknar bjuggu
yfirleitt við frekar þröngan kost.
Þetta hefði því vafalaust orðið þeim
hjónum ofviða, ef ekki hefði komið
til samheldni þeirra og sú gestrisni
og hjálpsemi, sem tíðkast hafði í ís-
lenskum sveitum í uppvexti þeirra
og þeim var báðum í blóð borin.
Karl og Margrét kunnu vel við sig
í London og með tímanum fór hagur
þeirra þar batnandi. Það var þó ætíð
ætlun þeirra og draumur að snúa
aftur heim til Islands. Gott tækifæri
til þess bauðst, þegar Karli var boð-
in staða yfirlæknis geðdeildar við
hinn nýstofnaða Borgarspítala. Tók
hann við því starfi vorið 1968, og þá
fluttu þau Margrét loks heim eftir
rámlega aldarfjórðungs dvöl erlend-
is. Við Borgarspítalann fékk Karl
það mikilvæga hlutverk að byggja
upp og stjórna geðdeild hins nýja
spítala, og því starfi gegndi hann,
það sem eftir var reglulegrar
starfsævi sinnar.
Karl Strand var ekki borinn til
veraldarauðs frekar en margir aðr-
ir, sem ruddu Islendingum brautina
á fyrra helmingi aldarinnar. For-
eldrar hans giftust ekki og norskum
fóður sínum kynntist hann aldrei.
Aðeins fáiTa daga gamall var hann
tekinn í fóstur á fátæku sveitaheim-
ili, Syðri Neslöndum við Mývatn,
þar sem hann ólst upp við gott at-
læti og trausta menningu sveitar-
innar. Og þegar hann ákvað fyrir
áeggjan sóknarprestsins að reyna
að brjótast til mennta af eigin
rammleik, því að efni vora engin,
kom brátt í ljós, hve drjúgt vega-
nesti menningar og mannúðar hann
hafði með sér frá uppeldisárunum.
Þótt Karl hyrfi ungur úr sveitinni
til langskólanáms og aldarfjórð-
ungsdvalar erlendis var málfar hans
og tungutak alltaf jafn þingeyskt og
þvi fylgdi einlæg ást á íslenskum
bókmenntum og menningararfí. Á
yngri áram fékkst Karl nokkuð við
ritstörf og þýðingar og síðar á æv-
inni ritaði hann ýmislegt einkum
um fræði sín, enda ágætlega ritfær.
Þekktust er bók hans Hugur einn
það veit. Þættir um hugsýki og sál-
kreppur, sem út kom 1960 og vakti
mikla athygli. Karl byrjaði snemma
að safna bókum og eignaðist með
tímanum mjög gott bókasafn, enda
var hann víðlesinn og margfróður,
einkum um íslenskar bókmenntir.
Hin breiðu húmanisku áhugamál
hans ásamt þekkingu og reynslu
geðlæknisins gerðu Karl að glögg-
um mannþekkjara og vitmanni, sem
hafði mikið að miðla vinum sínum
og samferðamönnum.
Að leiðarlokum þökkum við Dóra
allt sem Karl hefur verið okkur og
fjölskyldu okkar og vottum Mar-
gréti og afkomendum þeirra inni-
lega samúð.
Jóhannes Nordal.
Karl Strand var einstakur maður;
skarpgáfaður, hreinskiptinn og
fylginn sér. Þó hann væri mikill vin-
ur vina sinna, var hann framar öllu
mannvinur, sem kom gjörla fram í
öllu því _sem hann tók sér fyrir
hendur. Eg tel það hafa verið mikil
forréttindi að fá tækifæri til að
kynnast honum svo náið, því að
hann var alls ekki allra, og fáir vissu
í raun hve fjölgáfaðan mann hann
hafði að geyma. Karl var alla tíð
órofa hluti fjölskyldu foreldra
minna. Hann tók þátt í gleði hennar
og styrkti hana á erfiðum stundum.
Hann var sannur vinur okkar allra.
Það fannst alltaf skjól, góð ráð og
styrkur hjá Karli.
Megi guð styrkja Margréti, sem
alltaf stóð sem klettur bak við Karl,
og börn hans, Hildi og Viðar.
Bera Nordal.
Það er í sjálfu sér merkilegur
þáttur i sögu þjóðarinnar milli
heimsstyrjalda hversu margir ungir
menn brutust til framhaldsnáms og
mennta víðs vegar að af landinu.
Þeir komu úr einangrun drjúpra
dala og annesja með áhugann og
stefnufestina eina í farteskinu en lít-
inn stuðning fjölskyldna og ætt-
menna. En þeir brutust leiðina sem
gat tekið áratugi og urðu þjóð sinni
hollir embættismenn og framkvöðlar
á mörgum sviðum. Þótt „suma skorti
verjur og vopn að hæfi“ risu kolbít-
arnir upp úr öskustó og bratust sína
óskaleið. Oft varð þetta engin óska-
braut því að þjóðinni hefur aldrei
verið fyllilega ljóst hvað venjulegt
langskólanám krefst mikils af ein-
staklingnum ef vel á að vera.
Atvikin hafa hagað því svo að ég
hef á lífsleiðinni kynnst við allmarga
menn sem fæddir voru í byrjun ann-
ars áratugar aldarinnar og lentu í
framhaldsnámi á kreppuáranum.
Margir þeirra urðu að sækja annan
hvorn framhaldsskólann um langan
veg og dveljast síðan við kröpp kjör
og fábreyttan kost í Reykjavík á há-
skólaárunum. Sumir unnu fyiir mat
sínum með heimiliskennslu, aðrir
þurftu að njóta náðar vina eða vel-
vildarmanna eða leita til ættingja
sem bjuggu í bænum. Sumarvinna
var stopul og slitrótt. Flestir höfðu
úr litlu að spila og þurftu að spara í
einu og öllu.
Einn þessara kolbíta er nú allur,
Karl Strand læknir, sem lést 13.
þ.m., á áttugasta og sjöunda ald-
ursári.
Karl Strand var fæddur og uppal-
inn í Mývatnssveit. Hann fór til
náms í Menntaskólanum á Akureyri
og lauk þaðan stúdentsprófi vorið
1934 en skólinn varð menntaskóli
árið 2930.
Strax um haustið 1934 fór Karl til
Reykjavíkur og innritaðist í læknis-
fræði í háskólanum. Hann þurfti að
leita allra ráða til að kljúfa háskóla-
árin. Einn þáttur í þeim átökum var
ritstörf. Á þessum árum gaf Vigfús
Guðmundsson, kenndur við Hreða-
vatnsskála, út mánaðarritið Dvöl af
miklum áhuga og dugnaði. Hann
fékk í lið með sér nokkra unga
námsmenn sem þýddu í ritið og
skrifuðu þætti og frásagnir. Tveir
þessara ungu manna voru lækna-
nemarnir Karl Strand og Þórarinn
Guðnason, báðir ritfærir bókamenn
sem urðu góðir félagar. Þeir unnu
mikið fyrir Dvöl og Vigfús og þó að
ritið væri síður en svo neitt gróða-
fyrirtæki hefur Vigfús vafalaust
greitt þeim fyrir vinnuna eins og
frekast var unnt. Þeir voru miklir
vinir hans til dauðadags.
Þeir félagar, Karl og Þórarinn,
þýddu saman og gáfu út merka bók
árið 1939, Baráttuna gegn dauðan-
um eftir Paul de Kruif. Þórarinn
varð seinna merkur þýðandi og út-
varpsupplesari og Karl gaf út fræði-
rit fyrir almenning í sérgrein sinni
árið 1960 sem hann nefndi Hugur
einn það veifyþættir um hugsýki og
sálkreppur. Á háskólaárunum var
hann einnig ritstjóri félagsrita.
Karl Strand lauk læknisprófi árið
1941 og sigldi um haustið til London
til framhaldsnáms í geðlækningum.
Áður hafði hann kvænst unnustu
sinni Margréti Sigurðardóttur frá
Gljúfri í Olfusi. Fylgdi hún brátt
manni sínum þegar hann hafði kom-
ið sér fyrir í heimsborginni.
Vafalaust hefur það verið ætlun
Karls að ljúka sérnámi sínu í
London og halda síðan heim. En
þetta snerist á annan veg. Þau hjón
bjuggu í London í meira en aldar-
fjórðung. Karl lauk sínu sérnámi og
kynnti sér ýmsar greinar geðlækn-
inga en varð síðan fastráðinn læknir
við geðsjúkrahúsið í West Park
skammt frá London.
Þegar þau hjón reistu bú í
London árið 1942 var heimsstyrj-
öldin í algleymingi og ekki vistlegt