Morgunblaðið - 05.09.1999, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Gunnar Skirbekk
Heimspeklsaga eftir Gunnar Skirbekk og
Nils Gilje er mikil að vöxtum, enda segir
hún frá vestrænni heimspeki allt frá tíð
Forngrikkja til samtímans. En í viðtali við
Kristján G. Arngrímsson verður Skirbekk
tíðrætt um mikilvægi þess að segja sögu
án stórra orða, og að hún nái til áheyrand-
ans. Hann nefnir, að kannski séu litlu orðin
einkenni norrænnar heimspeki.
G held að ætli maður að
skrifa bók eins og þessa þá
verði maður að vera kenn-
ari. Maður þarf að vita
hvemig hægt er að ná til fólks. Eg
hóf kennslustörf 1962 og fyrstu at-
riðin voru því skrifuð um það leyti,
en ég var ekki kominn með handrit
fyrr en um 1970,“ segir Skirbekk.
Hann er prófessor í heimspeki við
Háskólann í Bergen í Noregi. Sér-
svið hans eru vísindaheimspeki og
heimspekisaga.
„Hugmyndin að bókinni kviknaði
1967 eða ‘68 þegar ég var í Kaliforn-
íu, þar sem ég var aðstoðarmaður
Herberts Marcuses. Ég hafði notað
kennslubók eftir Arne Næss, fyrr-
verandi kennara minn við Háskól-
ann í Osló. Hann er ákaflega góður
heimspekingur og fimur við að með-
höndla röksemdafærslur. En hann
er ekki alveg eins vel að sér í sögu-
lega þættinum.
Svo kynntist ég Marcuse og
hann var aftur á móti mjög góður í
að setja hugmyndir í sögulegt sam-
hengi, en ekki eins gefinn fyrir
röksemdafærslurnar. Þegar ég
kom heim aftur og var byrjaður að
kenna fékk ég þá hugmynd að
kannski mætti setja þessi tvö við-
horf saman fyrir nemendur mína.
Þá fór ég að skrifa hjá mér ýmis
atriði, en hafði þó ekki fengið þá
hugmynd að skrifa bók, þetta var
bara fyrir kennsluna. Það varð til
handrit, bara fjölrit á A4 blöðum.
Svo fóru aðrir að nota þetta, og þeir
voru að koma með ýmsar tillögur.
Þannig hófst þetta smám saman.
En ég held að meginhugmyndin
hafi verið að tvinna saman rökhugs-
un Næss
Marcuses.“
og söguhugsun
íslenski hátturinn?
„Ég vildi einnig tengja þetta frá-
sagnarlistinni. Kannski er það ís-
lenski hátturinn, að maður eigi að
segja fólki sögur. Maður leitar vin-
sælda í þeim skilningi að maður leit-
ast við að gera sig skiljanlegan öðr-
um með því að leyfa sér að segja
sögur. Gera efnið þannig að fólki
finnist það raunverulegt og nálægt
sér. Síðan fóru menn að koma til
mín og segjast vilja nota bókina og
spyija hvort ég gæti orðið við til-
teknum beiðnum og þannig hefur
hún smám saman breyst.“
- Hafðirðu frásagnarlistina sér-
staklega í huga þegar þú skrifaðir
bókina?
„Já, en þetta varð mér ljósara eftir
því sem árin liðu. Ég vissi af þessum
þætti, en eftir á að hyggja sé ég bet-
ur hvað þetta var jákvæður þáttur."
- Fannst þér þú einhvemtíma
verða að slaka á fræðilegum kröfum
til þess að geta haldið frásögninni
gangandi og vera viss um að lesand-
inn myndi skiija?
„Þetta er ætíð mikið vandamál.
Þetta er svo umfangsmikið að mað-
ur getur ekki verið sérfræðingur á
öllum sviðum og verður að leita
samstarfs við fagsystkin sín. Enda
hef ég nú meðhöfund, fyrrverandi
nemandi minn er nú meðhöfundur.
Vandinn er ekki síst sá, að maður
fer að skrifa fyrir fagsystkin sín en
ekki annað fólk. En þessi bók er
ekki fyrir fagsystkinin heldur aðra.
Maður gerir auðvitað tiislakanir og
maður skrifar þetta ekki eins og
maður myndi skrifa doktorsritgerð.
En þama er farinn millivegur, og
í bókinni er mikið af neðanmáls-
greinum og því um líku, og reynt er
að vera eins nákvæmur og hægt er.
Samt verður maður að skrifa á máli
sem nær til fólks. Að finna þennan
meðalveg held ég að sé eitt af því
erfíðasta.“
„Love is all you need“
„Ég held, bæði sem rithöfundur
og kennari, að mestu skipti það sem
segir í laginu, „Love is all you
need,“ maður þarf að kæra sig um
það sem maður er að fjalla um og þá
sem maður talar við eða skrifar fyr-
ir. Ef maður kærir sig ekki um þá
sem maður er að tala við og ef mað-
ur kærir sig ekki um viðfangsefnið
þá held ég að maður ætti að gera
eitthvað annað. En ég kann vel við
þetta, og mér finnst spennandi að
færa fólki þetta og ég held að það sé
einmitt sú spenna sem heldur
manni gangandi. Maður fær svörun.
Það er auðvitað sífelldur vandi að
finna milliveginn milli þess að skrifa
fyrir fagsystkin og almenning.
Þetta verður maður að sætta sig
við, annars ætti maður ekki að
skrifa fyrir almenning heldur halda
sig í háskólanum og skrifa fyrir fag-
bræður sína.
En ég held að heimspeki sé og
eigi að vera hvort tveggja. Ég hef
lært mikið af þessu; af spumingum
sem fólk hefur lagt fram. Þannig
held ég að skiptingin sé ekki alger,
að maður sé annað hvort að skrifa
fyrir akademíuna eða almenning.
Þetta er eiginlega ákveðin bók-
menntategund. Maður sér það hjá
Platóni, maður sér það hjá
Kierkegaard, að hægt er að nota
alls kyns bókmenntalegar aðferðir,
oft með miklum árangri. Með þeim
er hægt að sýna að maður hafi fjar-
lægð frá því sem maður er að tala
um, nota lítil orð til að koma fyrir-
varanum til skila, en ef maður héldi
sig við akademískar aðferðir myndi
maður þurfa langar útskýringar á
fyrirvara hér og þar, röksemda-
færslur með og á móti.“
í leit að spurningum
„Ég held, að þegar maður kannar
verk heimspekinga þá sé alltaf auð-
velt að sjá hvaða svör þeir veita.
Þeir segja þetta og segja hitt. En til
þess að skilja svarið þarf maður að
skilja hver spurningin var. Maður
þarf einnig að skilja hvaða rök-
semdir þessi tiltekni maður notaði.
Og þá kemur svarið í ljós. I fjórða
lagi sést hvaða afleiðingar það hefur
að eitthvað var sagt eða ekki sagt.
Tökum sem dæmi heimspeking-
inn Þales, sem var einn af fyrstu
grísku heimspekingunum. Hann á
að hafa sagt að allt sé vatn. Þetta er
augljóslega firra. Jafnvel þótt það
rigni mikið í Reykjavík og Bergen
þá myndum við ekki samþykkja að
allt sé vatn.
Svo að hann meinti þetta áreiðan-
lega ekki bókstaflega. Því þarf mað-
ur að reyna að komast á snoðir um
hvers konar spurningu hann hafði í
huga, og það er réttmætt að álykta
að hann hafi verið að spyrja um
breytingu - hvað er stöðugt og hvað
breytist?
Líklega setti hann fram þau rök
að vatn geti breyst í ís og gufu og
getur tekið á sig ýmsa lögun. Ef til
vill væri það svona sem allt yrði til,
með umbreytingu, rétt eins og vatn
umbreyttist í ís og gufu og jafnvel
loft gæti allt breyst með umbreyt-
ingu vatnsins.
Ut frá þessu ályktaði hann um
hvaðeina og þá fer þetta að verða
mun mikilvægara og ein afleiðingin
er sú, að samkvæmt þessu er allt í
heiminum skiljanlegt mönnum, að
því leyti sem menn skilja vatn, því
vatn er samkvæmt þessu undir-
staða alls. Þannig að ef þetta er það
sem Þales meinti með því að segja
að allt sé vatn, þá er það mjög at-
hyglisverð kenning. En svarið eitt
og sér er ekki mjög athyglisvert.
Það er því ekki nóg að segja frá
því að einhver grískur heimspeking-
ur hafi sagt eitthvað; maður verður
að útskýra hvaða spurningu hann
kunni að hafa verið að velta fyrir
sér, hvaða rökum hann kunni að
hafa beitt. Síðan dró hann ályktun
og fann svar.
Ég held að þetta geti gefið allri
nálguninni dýpri merkingu og ef til
vill gert hana áhugaverða, vegna
þess að með þessum hætti kemur í
ljós hvernig maðurinn gat sagt við
sjálfan sig, við getum skilið allt,
vegna þess að við getum skilið vatn.
Líklega er þetta þó oftúlkun á Þa-
lesi. En þetta sýnir hvemig hægt er
að brjótast inn og reyna að koma
auga á röksemdir í tiltekinni af-
stöðu.
Morgunblaðið/Jim Smart
„Á hinn bóginn verður maður að
gera sér grein fyrir því hvernig
grísk heimspeki var tengd grísku
borgríkjum. Tökum annað dæmi, úr
stjómspeki. Grískh- heimspekingar
á borð við Platón og Aristóteles
hugsuðu yfirleitt um manninn sem
mótaðan inni í samfélagi. Hug-
myndin um manninn sem einangr-
aðan frá þessu samfélagi var ekki
þeirra hugmynd. Slíkir menn voru
kallaðir „idjótar" á grísku. Maður
átti að taka þátt í samfélaginu, því
að það var með samfélagsmótun
sem maður gat þroskast og notið
sín til fulls.
Það er mikilvægt að átta sig á því
hvernig borgríkin vom gerð. Þau
vora álíka stór og Reykjavík, allt
var í göngufæri, allir gátu þekkt alla
og stéttaskipting ríkti. En hér þarf
maður að setja hugmyndina í ytra
samhengi; skilja hvernig hugmynd-
in tilheyrði hinu pólitíska umhverfi,
og einnig hvernig þetta breyttist á
endurreisnartímanum þegar til
urðu stæmi stofnanir og fæddist
hugmyndin um manninn sem ein-
stakling, sem finna má í frjáls-
lyndiskenningum, og fram koma
spumingar um sameignarhyggju og
einstaklingshyggju og svo framveg-
is.“
Sögulegt samhengi mikilvægt
„En hjá Grikkjum hékk þetta enn
allt saman, og með því að átta sig á
því hvernig frjálsir, grískir karl-
menn gátu rætt saman á markaðs-
torginu í borgríkinu - hvernig hægt
var að hafa beint lýðræði þar og
hverjar hugmyndir þeirra vora um
samfélagið - getur maður skilið
hvernig þetta hafði áhrif á hug-
myndir Platóns og Ai’istótelesar um
manninn og samfélagið. Að sjá hið
sögulega samhengi er gífurlega
mikilvægt, held ég.“
- Telurðu að það sé svo mikil-
vægt að án þessa sögulega sam-
hengis sé grísk heimspeki merking-
arlaus?
„Það væri of langt gengið. Ég
myndi frekar segja að í ljósi sögu-
legs samhengis verði merking
hennar dýpri. Og þetta er líka
áhugavert á okkar dögum, því ein af
stærstu spurningunum í siðfræðinni
núna er um stöðu mannsins í samfé-
laginu, hvort hann sé órjúfanlega í
samhengi.
Samfélagssinnar (communitari-