Morgunblaðið - 10.10.1999, Qupperneq 36

> 36 SUNNUDAGUR 10. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Eisenhower var injög farsæll forseti (1952-1960) og treysti Truman-
kenninguna í sessi með sinum harðsækna utanríkisráðherra, John
Foster Dulles. Eisenhower lauk Kóreu-stríðinu í forsetatíð sinni og
beitti sér fyrir afvopnun, þótt hann stæði jafnframt fast gegn út-
þenslustefnu Sovétríkjanna.
Roosevelt forseti (1934-1945) og Truman varaforseti nokkru fyrir andlát forsetans. Roosevelt barðist gegn
einangrunarhyggju landa sinna og leiddi Bandaríkin til sigurs í síðari heimsstyrjöldinni. En Roosevelt áttaði
sig ekki á Stalín fremur en ýmsir helstu samstarfsmenn hans í ríkisstjórninni. Einn af þeim var Henry A.
Wallace, viðskiptaráðherra, sem er á myndinni með Roosevelt og Truman. Truman gerði sér á hinn bóginn
strax ljóst hvað Stalín ætlaði sér og snerist hart gegn útþenslustefnu Sovétríkjanna eftir að hann varð for-
seti. Wallace gagnrýndi hann þá óspart og var rekinn úr stjórninni í september 1946. Ásamt utanríkisráð-
herrum sínum, Marshall hershöfðingja og Dean Acheson, lagði Truman (forseti á árunum 1945-1952) grund-
völlinn að utanríkisstefnu Bandaríkjanna á eftirstríðsárunum.
Utanríkisstefna
á traustum grunni
Frá því í síðari heimsstyrjöldinni hafa
Bandaríkin gegnt lykilhlutverki á alþjóða-
vettvangi. Utanríkisstefna Bandaríkjanna
á eftirstríðsárunum hefur byggst á svokall-
aðri Truman-kenningu, en í aldarlok er
ýmsum spurn hvort sú kenning sé í fullu
gildi. Hefur jafnvel verið haft á orði að
Truman-kenningin hafí vikið fyrir annarri,
kenndri við Clinton. Jakob F. Asgeirsson
segir frá stærstu dráttunum í utanríkis-
stefnu Bandaríkjanna á eftirstríðsárunum.
HEIMSSTYRJÖLDIN síð-
ari og Truman-kenningin
frá 1947 markaði þáttaskil
í sögu bandarískra utan-
ríkismála. Fram að þeim
tíma einkenndist bandarísk utan-
ríkisstefna af einangrunarhyggju
gagnvart því sem gerðist utan
heimshluta Bandaríkjanna. í fyrstu
var einangrunarhyggjan raunar al-
ger, samanber fræg ummæli Geor-
ge Washingtons um að það gæti
leitt til endaloka Bandaríkjanna ef
þau létu ginnast til bandalags með
öðrum ríkjum. En 1823 var Mon-
roe-kenningin sett fram til að
tryggja forræði Bandaríkjanna á
vesturhveli jarðar, þ.e. í norður-,
riiið- og suður-Ameríku. Allt fram
að síðari heimsstyrjöldinni var það
því í stuttu máli stefna Bandaríkj-
anna í utanríkismálum að hafa nær
engin afskipti af málefnum ríkja ut-
an vesturhvelsins.
Það kostaði mikil átök í banda-
rískum stjórnmálum þegar Banda-
ríkin ákváðu á endanum að taka
þátt í heimsstyijöldinni síðari.
Strax að lokinni styijöldinni af-
vopnuðust Bandai-íkin, eins og
kunnugt er, og þótt þau hefðu að
líkindum aldrei horfíð að einangr-
unarstefnu fyrirstríðsáranna, vegna
breytts valdahlutfalls stórveldanna
og stofnunar Sameinuðu þjóðanna,
var það stefnan að draga stórlega
úr umsvifum Bandaríkjanna er-
lendis. En þegai- Stalín fór sínu
fram í Austur-Evrópu og hunsaði
samþykktir leiðtogafundanna í
Potsdam og Yalta, var ljóst að
Bandaríkin gætu ekki dregið sig
inn í sína skel. Evrópuveldin voru í
sárum eftir styrjöldina og höfðu
ekki bolmagn til að rísa upp gegn
útþenslu Sovétríkjanna.
En þótt ráðamenn Bandaríkj-
anna á þessum árum gerðu sér
grein fyrir nauðsyn þess að Banda-
ríkin sýndu mátt sinn á alþjóðavett-
vangi til varnar hinum frjálsa heimi
vestrænna lýðræðisríkja, var það
alls ekki ætlan þeirra að Bandaríkin
yrðu einskonar heimslögregla.
Truman-kenningin var í raun sett
fram fyrst og fremst til að auka
fylgi í þinginu í Washington við
beiðni um sérstakan stuðning
Nixon forseti (1968-1974) og Kissinger öryggismálaráðgjafi (síðar utanríkisráðherra) á fundi í Hvíta húsinu í
desember 1970 með gömlum kempum úr hópi þeirra sem mótuðu utanríkisstefnu Bandaríkjanna á eftir-
stríðsárunum. Á myndinni eru frá vinstri: Lucius Clay, hershöfðingi, Thomas E. Dewey, fyrrv. forsetafram-
bjóðandi, Dean Acheson, fyrrv. utanríkisráðherra, Nixon, John J. McCloy, aðstoðar-hernaðarmálaráðherra í
seinni heimsstyijöldinni, og Kissinger. Kissinger sótti þá Acheson og McCloy mjög að ráðum. Nixon og Kiss-
inger bundu enda á Víetnam-stríðið, tóku upp samband við Rauða-Ki'na og stuðluðu að þíðu í samskiptum
austurs og vesturs.
Bandaríkjanna við Grikkland og
Tyrkland. Borgarastyrjöld blasti
við í báðum ríkjum, valdarán
kommúnista vofði yfir og Bretar
voru ófærir um að bregðast við til
hjálpar á hefðbundnu áhrífasvæði
sínu. Truman forseti vissi að hann
fengi ekki stuðning fyrir afskiptum
Bandaríkjanna í öðrum löndum á
„friðar“-tímum ef ástandið í Grikk-
landi og Tyrklandi væri ekki sett í
víðara samhengi. Af þeim sökum
komst forsetinn svo að orði:
„Það hlýtur að vera stefna
Bandaríkjanna að styðja frjálst fólk
sem stendur frammi fyrir valdaráni
vopnaðs minnihluta eða utanaðkom-
andi þrýstingi." Með þessum orðum
var Truman í raun að gefa loforð
um að allir sem væru órétti beittir
mættu búast við hjálp frá Banda-
ríkjunum!
Samkvæmt Truman-kenningunni
varð það þungamiðjan í utanríkis-
stefnu Bandaríkjanna að byggja
upp herveldi sem væri þess um-
komið að halda Sovétríkjunum í
skefjum, styðja við bakið á ríkjum
sem töldust í hættu fyrir valdaráni
kommúnista og koma í veg fyrir að
Sovétríkin gætu hreiðrað um sig á
svæðum sem voru þýðingarmikil
fyrir öryggishagsmuni Bandaríkj-
anna. En jafnframt varð það mark-
miðið að sýna Sovétmönnum fram á
að friðsamleg sambúð kommún-
ískra og kapítalískra ríkja væri
möguleg og telja þá á að taka þátt í
alþjóðastarfi á forsendum sáttmála
Sameinuðu þjóðanna. Það var því
innbyggður sveigjanleiki í Truman-
kenningunni sem skýrir lífsmátt