Morgunblaðið - 28.11.1999, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Einangrunarstefna eða alþjóðahyggja í stefnu Bandaríkj amanna
A risaveldið að taka
tillit til annarra?
BANDARISKI liðþjálfinn Brian Scamman sparkar í sómalskan dreng í Mogadishu í desember 1992. Dreng-
urinn hafði kastað grjóti að herlögreglumönnum. Misheppnuð afskipti Bandaríkjamanna af átökunum í
landinu urðu til þess að draga úr áhuga margra á því að senda herlið til friðargæslu í öðrum löndum.
Dæmi eru um að banda-
rískir stjórnmálamenn
boði einangrunarhyggju
í alþjóðamálum. En þeir
eru fáir og ágrein-
ingurinn er fremur milli
annars vegar þeirra sem
vilja beita lempni og
samningum og hins veg-
ar manna sem vilja hik-
laust nýta sér yfír-
burðastöðu landsins.
EITT af því sem forsetafram-
bjóðendur í Bandaríkjunum
deila um er utanríkisstefn-
an en því fer samt fjarri að hún sé
ofarlega á forgangslistanum.
Bandarískir kjósendur eru sagðir
afar áhugalitlir um það sem gerist
utan landamæranna, einna helst
getur þátttaka hersins í aðgerðum
eins og í Kosovo vakið umræður.
Samningar um frjáls viðskipti á
vegum Heimsviðskiptastofnunar-
innar, WTO, og skuldir Banda-
ríkjamanna við Sameinuðu þjóðim-
ar eru einnig mikilvæg mál en
snerta síður tilfínningar almenn-
ings.
Það er ekki fyrr en ljóst er að
störfum í vissum atvinnugreinum
landsmanna geti fækkað vegna við-
skiptafrelsis og aukinnar sam-
keppni við erlenda framleiðslu sem
sumir vakna upp við vondan draum.
Þá skiptir umheimurinn allt í einu
máli.
I Evrópuríkjum ráðgera menn
nú að auka þátt sjálfstæðrar sam-
vinnu í öryggis- og varnarmálum
með því að breyta Vestur-Evrópu-
sambandinu í varnartæki Evrópu-
sambandsins.
Eitt af því sem hvetur menn
áfram er að þeir telja sig ekki geta
treyst því að Bandaríkjamenn muni
um alla framtíð verða jafn áhuga-
samir um Evrópu og umheiminn yf-
irleitt. Þeir verði ekki alltaf reiðu-
búnir að koma og leysa málin þegar
beita þarf hervaldi og skera þannig
á hnútinn. Þetta geti t.d. átt við um
mál utan vamarsvæðis Atlants-
hafsbandalagsins þar sem hags-
munir Evrópu eru brýnni en
Bandaríkjanna.
Tilraunabann fellt á þingi
Að undanförnu hefur stjórn Bills
Clintons forseta reynt að hefja
sókn á vettvangi utanríkismálanna
og veifað nýju skammaryrði, ein-
angrunarhyggju. Þingið, þar sem
repúblikanar hafa meirihluta í báð-
um deildum, felldi 13. október
samning um bann við öllum tilraun-
um með kjarnorkuvopn, gegn vilja
forsetans. Öflugustu fjölmiðlar
landsins studdu yfírleitt forsetann í
málinu og bent var á að atkvæðatöl-
umar í öldungadeildinni, 51-48,
sýndu svo að ekki færi milli mála að
um flokkapólitik væri að ræða. Af
þeim sem vildu.samþykkja voru 44
demókratar, hinir voru allir
repúblikanar. Tvo þriðju atkvæða
þurfti til að staðfesta samninginn.
Forsetinn var auðmýktur, mynd-
ugleiki hans til að móta stefnuna í
afvopnunarmálum á alþjóðavett-
vangi skorinn niður við trog. Stór-
blöðin sögðu að búið væri að rjúfa
þá hefð sem ríkt hefði að mestu í
áratugi að láta einvörðungu þjóðar-
hagsmuni ráða þegar um grund-
vallaratriði í öryggis- og varnar-
málastefnunni væri að tefla.
Þingmenn repúblikana töldu
hins vegar að samningurinn væri
afleitur vegna þess að alls ekki væri
tryggt að hægt væri að framfylgja
honum. Gera mætti ráð fyrir því að
írakar, íranar og Norður-Kóreu-
menn myndu ekki hika við að gera
neðanjarðartilraunir í trausti þess
að útilokað yrði að sanna að þeir
hefðu brotið samninginn. Banda-
ríkjamenn yrðu auk þess að geta
sprengt öðru hverju neðanjarðar til
að kanna hvort kjarnorkuvopnin í
búri þeirra væru í lagi.
Viðbrögð Clintons og liðsmanna
hans voru hörð. Forsetinn sagði að
í röðum repúblikana væru „ný-ein-
angrunarsinnar“. Sandy Berger,
öiyggismálaráðgjafi hans, flutti
síðan ræðu 21. október um utanrík-
isstefnu Bandaríkjanna og var
harðorður. Samstöðunni um að
þjóðin skyldi fylgja stefnu virkrar
þátttöku í alþjóðlegu samstarfi
væri nú ógnað af „nýrri einangrun-
arhyggju sem einkum á sér málsv-
ara í þinginu". Hann sagði að ein-
angrunarsinnaðir hægrimenn
tryðu á stefnu sem byggðist á því
einu að komast af. Þeir vildu reisa
öfluga ívamargirðingu umhverfis
Bandah'kin „og höifa inn fyrir
hana“.
Síðar hefur Berger dregið í land
og viðurkennt að hann hafi kveðið
of fast að orði. Ekki hefði verið
reynt til hlítar að ná samkomulagi
um málamiðlun við repúblikana.
En Berger hefur sætt ámæli fyr-
ir að reyna að stimpla repúblikana
sem einangrunarsinna vegna máls-
ins. Um mikla einföldun sé að ræða
vegna þess að miklu fremur sé um
að ræða ólíkar áherslur afla sem
séu sammála um að framfylgja
áfram virkri utanríkisstefnu, að-
eins örfáir stjórnmálaleiðtogar
reyni að höfða til tortryggni gagn-
vart öllu erlendu og mæli með því
að þjóðin reyni að draga sig inn í
skel. Reyndin sé að sæmileg eining
ríki um að að Bandaríkin skuli
áfram vera forysturíki heimsins.
Annars vegar séu þeir sem vilji
ekki einhliða aðgerðir heldur sam-
starf, að Bandaríkin séu fremst
meðal jafningja. Þá geti þau orðið
að sætta sig við að taka þátt í að-
gerðum sem ekki virðist í fljótu
bragði snerta hagsmuni þeirra og
stundum slaka á ýtrustu kröfum til
að aðrar þjóðir sameinist ekki gegn
þeim af ótta við ofurvald eins ríkis.
Meðal repúblikana sé hins vegar
hópur áhrifamanna sem vilji nýta
sér yfirburðastöðu Bandaríkjanna
á nánast öllum sviðum og knýja
fram stefnu þeirra með valdi. Þeir
vilji ekkert síður en Clinton að
Bandaríkin fylgi hagsmunum sín-
um eftir með markvissri og at-
hafnasamri stefnu en ekkert geri til
þótt aðrar þjóðir mögli. Ef þær vilji
ekki hlíta bandarískri forystu sé
það verst fyrir þær. Oft fylgir þessu
viðhorfí tortryggni í garð alþjóðast-
ofnana eins og SÞ. Og þeim finnst
að Bandaríkjamenn eigi ekki held-
ur að láta af hendi of mikil völd í
stofnunum eins og Atlantshafs-
bandalaginu til samstarfsþjóðanna
þar, þeir eigi að ráða því sem máli
skiptir.
Fótfesta í
báðum flokkum
Flestir eru þó miklu hófsamari
en svo að þeir vilji annaðhvort
fórna öllu sjálfræði í utanríkismál-
um eða sleppa því að hirða nokkuð
um sjónarmið annarra þjóða.
Stefna þeirra er einhvers staðar á
milli þessara öfga. Einangrunar-
stefna á ákveðnum sviðum er einn-
ig marghöfða þurs sem hvorugur
flokkanna er laus við eða getur
hrósað sér af, eftir því hvert við-
horfið er. Þetta birtist glögglega í
meðferð á frumvarpi um tollalækk-
un, sem loks var samþykkt 3. nó-
vember, vegna innflutnings frá Af-
ríku og löndum Karíbahafsins.
Demókrataþingmenn í fulltrúa-
deildinni þybbuðust við vegna þess
að þeir töldu störf í kjördæmum
sínum í vefjariðnaði vera í hættu.
Repúblikanar skelltu þá umsvifa-
laust á þá skammaryrðinu „ein-
angrunarsinnar".
Bent er á að í hópi þeirra sem
felldu samninginn um tilraunabann
séu þingmenn á borð við Richard
Lugar og John McCain, hvort-
tveggja menn sem fjarstæða sé að
kenna við einangrunarstefnu.
Og þótt stórblöðin ávíti þingið
taki sumir af reyndustu sérfræð-
ingum landsins í öryggis- og varn-
armálum, menn eins og Henry
Kissinger, fynverandi utanríkis-
ráðherra, Brent Scowcroft, er var
öryggisráðgjafi George Bush for-
seta, og James Schlesinger, áður
yfirmaður leyniþjónustunnar CIA
og varnarmálaráðherra í stjórn
Jimmy Carters, undir með þinginu;
samningurinn þjóni ekki hagsmun-
um þjóðarinnar.
I ræðu væntanlegs forsetafram-
bjóðanda repúblikana, George W.
Bush, um utanríkisstefnu á dögun-
um fordæmdi hann einangrunar-
stefnu þótt hann hafi verið sam-
mála niðurstöðunni á þingi
varðandi tilraunabannið. Bush boð-
ar einnig frelsi í alþjóðaviðskiptum
eins og McCain, hið sama gera
keppinautamir meðal demókrata,
A1 Gore og Bill Bradley.
Fréttaskýrendur segja því að
mjög sé orðum aukið að tala um að
einangrunarstefna sé að ryðja sér
til rúms á ný. Fremur megi tala um
að ekki hafi tekist vel að skilgreina
hverjir séu helstu hagsmunir þjóð-
arinnar í utanríkismálum eftir
kalda stríðið. Sumir vilji einnig fara
varlega í að takast á hendur miklar
skuldbindingar víða um heim af
ótta við að þjóðin rísi ekki undir
þeim, risaveldið reisi sér kannski-
hurðarás um öxl. Ekki sé heldur
ráðlegt að þröngva ávallt gildismati
Bandaríkjamanna upp á aðrar
þjóðir.
Hugtakið einangmnarhyggja er
að sjálfsögðu ekki nýtt í Bandaríkj-
unum. Þáttaskil urðu 1917 er
Bandaríkjamenn hófu þátttöku í
heimsstyrjöldinni fyrri, þá stigu
þeir fyrir alvöru fram á sjónarsvið-
ið sem nýtt stórveldi. Undii- lok
fjórða áratugarins varð uppgangur
einræðisaflanna í Evrópu og hern-
aðarhyggju í Japan til þess að
spurningin um einangrun eða af-
skipti varð brennandi. Þorri fólks
vildi ekki að landið lenti í stríði þótt
ríkjandi væri samúð með lýðræðis-
öflunum. Franklin Roosevelt for-
seti fetaði sig af mikilli varkárni inn
á þá braut að veita lýðræðisríkjun-
um liðsinni gegn Hitler og herskör-
um hans en Japanir auðvelduðu
honum síðan leikinn með árásinni á
Pearl Harbour 1941. Þá hljóðnuðu
raddir einangranarsinna, að því er
virtist endanlega.
Við lok seinni heimsstyrjaldar
vora Bandaríkin orðin langöflug-
asta stórveldið. Þótt alltaf hafi
heyrst raddir í báðum flokkum sem
hvöttu til þess að þjóðin léti nægja
að búa við sitt var nær einróma
samstaða um að baráttan við alræði
kommúnismans væri verkefni sem
Bandaríkin ættu að hafa forystu
fyrir. En er kalda stríðinu lauk um
1990 fannst hins vegar sumum að
ástæða væri til að endurskoða mál-
in.
Perot og Buchanan
En þrátt íyrir að hugmyndast-
ríðinu við kommúnismann lyki með
sigri og víða um heim færu menn að
vænta þess að hvarvetna yrði frið-
samlegra fengu skoðanir þeirra
sem vildu hætta að skipta sér af
umheiminum engan verulegan byr í
seglin. Helsti talsmaður þessara
skoðana er Pat Buchanan,
repúblikani þar til í haust en nú í
slagtogi með mönnum eins og Ross
Perot. Árið 1992 hlaut Perot 19%
atkvæða í forsetakosningum og
boðaði ákafa einangrunarstefnu á
afmörkuðu sviði, nefnilega í við-
skiptum. Hann barðist gegn Frí-
verslunarsamtökum Norður-Am-
eríkuríkja, NAFTA, á þeim
forsendum að með frjálsu við-
skiptaflæði myndu Bandaríkja-
menn missa aragi’úa starfa suður
yfir landamærin til Mexíkó vegna
lægri launa þar í landi. Markað-
sfrelsið yrði þjóðinni því dýrkeypt.
En þótt margir hafi óttast um
störf sín er augljóst að um frávik
var að ræða, Perot er nú utangátta i
stjórnmálum landsins eftir
skammvinna frægð fyrir sjö árum.
Buchanan hampar mjög kristinni
trú sinni og gildum og baráttu gegn
hnignandi siðferði en hefur eins og
Perot aðallega reynt að vinna fylgi
með því að segjast vera fulltrúi hins
sanna Bandaríkjamanns gegn
spilltu valdinu í Washington. Þar
sitji menn á svikráðum og vilji selja
landið í hendur yfirþjóðlegu valdi
hjá Sameinuðu þjóðunum.
Dæmi eru um mjög öfgafulla
andúð á öllu erlendu í áróðri hans
og æstra stuðningsmanna. Er eitt
af þekktustu dæmunum sögusagnir
um að brynvagnar og flugvélar með
merki Sameinuðu þjóðanna hafi
sést í borgum landsins, verið sé að
undirbúa hernám Bandaríkjanna.
Buchanan gaf nýlega út bók þar
sem hann rakti söguskoðun sína.
Segir þar að þátttaka Bandaríkja-
manna í heimsstyrjöldum aldarinn-
ar hafi verið reginmistök. Þeim
hefði til dæmis verið nær að semja
við Hitler í stað þess að berjast með
gömlum nýlenduherrum Banda-