Morgunblaðið - 28.11.1999, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1999
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
MÁLVERND í LJÓSIFORTÍÐAR
OG SKUGGA FRAMTÍÐAR
ÍSLENSK tunga hefur aldrei
staðið sterkar sem lifandi þjóð-
tunga en nú undir lok þessarar
aldar sem nefnd hefur verið öld
öfganna og sögð er mesta fram-
faraskeið í sögu mannkyns en
jafnframt skeið mestu grimmdar-
verka sem sögur fara af, öld
glundroða, örbirgðar og siðleysis
en samtímis öld göfugi-a hug-
sjóna, mikilla menningarafreka
og ómældra lífsgæða, svo vitnað
sé til orða breska sagnfræðings-
ins Erics Hobsbawm.
Sterk þjóðtunga
s
)
i
I
1
)

Undanfarna hálfa öld hefur
verið ritað um fleiri þekkingar-
svið á íslensku en áður í sögu
þjóðarinnar. Skáldsagnagerð,
leikritun, ljóðagerð og önnur orð-
list stendur með blóma; skáldum
og rithöfundum hefur verið skip-
að á virðingarbekk í þjóðfélaginu,
enda hafa þeir borið hróður þjóð-
arinnar víða. Vandaðar bækur um
fjölbreytileg efni hafa verið gefn-
ar út alla öldina, ekki síst undan-
farinn aldar-fjórðung. Fleiri njóta
kennslu í íslensku máli, málnotk-
un, bókmenntum og sögu þjóðar-
innar en nokkru sinni og víðtækar
rannsóknir hafa verið gerðar á
máli, málnotkun, bókmenntum,
sagnfræði, félagsvísindum, mann-
fræði pg heimspeki í skjóli Há-
skóla íslands og stofnana hans.
Nýyrðasmíð er meiri en nokkru
sinni og hafa einstaklingar, stofn-
anir og fyrirtæki atvinnulífsins
tekið þátt í því starfi. Fleiri nota
nú ritað mál og talað í daglegu
starfi og tómstundum en áður og
síðast en ekki síst hafa stjórnvöld
og almenningur verið einhuga um
að auka málrækt og málvernd.
Og styrkur tungunnar kemur
víðar fram: í starfi leikhúsa og
leik-ritun, sem aldrei hefur staðið
með meiri blóma en undanfarna
áratugi; í nýmælum í ljóða- og
vísnasöng; í auglýsingagerð í
blöðum, útvarpi og sjónvarpi, þar
sem orðvísi og frumleg hugsun
hafa auðgað tunguna með orða-
leikjum sem áður voru óþekktir í
málinu. Síðustu áratugi hefur
einnig orðið til íslensk fyndni,
gamansögur og orðaleikir sem áð-
ur voru óþekktir í málinu og jafn-
vel lausavísan hefur gengið í end-
urnýjun lífdaga sinna.
Erlend menningaráhrif
Erlend menningaráhrif hafa
auðgað íslenskt málsamfélag og
gert tunguna betur hæfa til þess
að gegna hlutverki sínu sem fé-
lagslegt tjáningartæki í marg-
skiptu þjóðfélagi. Erlend menn-
ingaráhrif þurfa því ekki að vera
skaðleg - þvert á móti. Sá mis-
skilningur hefur hins vegar verið
útbreiddur að með íslenskri mál-
rækt væri lagst gegn erlendum
samskiptum og reynt að sporna
við erlendum menningaráhrifum
og jafnvel verið að kasta rýrð á
tungu og menningu annarra
þjóða. Þetta er ekki rétt, enda eru
málvernd og erlend samskipti
ekki andstæður heldur tvær hlið-
ar á sama máli.
Þj óðfélagsbyltingin
og styrkur tungunnar
Á 100 árum hefur íslenskt sam-
félag farið þúsund ár. Fyrir einni
öld var landið dönsk nýlenda;
borgmenning Evrópu hafði ekki
borist hingað og bændasamfélag
fyrri tíðar var enn einrátt; verk-
menning hafði staðið í stað í þús-
und ár; menntun þjóðarinnar var
lítil, skólar fáir og lítils megandi
. og heilsugæsla langt að baki því
sem var í nágrannalöndunum og
einangrun landsins
mikil. Nú er mennt-
unarstig þjóðarinnar
sambærilegt við
menntunarstig ná-
granna-þjóðanna,
verkmenning hefur
gerbreyst og vísinda-
starf og rannsóknir
af ýmsu tagi hafa
stóreflst og verkkun-
nátta á sjó og landi
um sumt framar því
sem þekkist í nágr-
annalöndunum.
Heilsugæsla stendur
ekki að baki heilsu-
gæslu annars staðar í
Evrópu _ og barna-
dauði á Islandi, sem fyrir rúmri
öld var hæstur í Evrópu, er nú
lægstur í heiminum. Á 100 árum
hefur íslenskt þjóðfélag breyst úr
einhæfu og einangruðu bænda-
þjóðfélagi í margskipt þjóðfélag á
íslensk tunga mun
áfram vega þyngst,
segir Tryggvi Gíslason,
í varðveislu sjálfstæðrar
menningar og stjórnar-
farslegs fullveldis
þjóðarinnar.
upplýsingaöld í stöðugum tengsl-
um við umheiminn.
En þótt íslenskt samfélag hafi
breyst meira en önnur samfélög í
Evrópu á þessari „öld öfganna“
hefur íslensk tunga breyst minna
en aðrar þjóðtungur í Evrópu á
þessum tíma. Það sem meðal ann-
ars veldur er gerð tungumálsins
og styrkur þess: gagnsætt beyg-
ingarmál með gamalt ritmál,
sterka bókmenntahefð og
mállýskulaust samfélag frá upp-
hafi þar sem málrækt og mál-
vernd hefur verið stunduð lengur
en víðast annars staðar. Styrkur
íslensks málsamfélags á sér því
djúpar rætur vegna viðhorfs sam-
félagsins til tungumálsins - en
þetta tvennt: staða tungumáls í
samfélaginu og afstaða málsamfé-
lagsis til tungunnar veldur miklu
um styrk tungumáls og málbreyt-
ingar.
Tungumál og menning
á krossgötum
íslendingar, íslenskt mál og ís-
lensk menning standa hins vegar
á krossgötum eins og flest menn-
ingarsvæði heimsins. Samskipti
einstaklinga og þjóða hafa á fáum
árum gerbreyst og eiga enn eftir
að breytast vegna nýrrar tækni
og nýrra viðhorfa enda siglir
heimurinn hraðbyri inn í nýtt
menningartímabil - upplýsinga-
öld þar sem kjörorðið er þekking,
þjónusta og upplýsing.
Þetta nýja tímabil er heillandi
en um leið framandi. Margir
munu eiga erfítt með að samlag-
ast breyttum þjóðfélagsháttum.
Má þar aðeins nefna breytingar
sem þegar eru orðnar á innkaup-
um, verslun og viðskiptum svo
ekki sé talað um breytingar sem
fyrirsjáanlegar eru á skóla-
kennslu og námi þar sem starf og
staða kennara og nemenda á eftir
að gerbreytast með tilkomu nýrr-
ar og síbreytilegrar tækni, s.s.
netsins þar sem allir geta setið
við sama borð. Ljóst er hins veg-
ar að til þess að geta notfært sér
möguleika netsins verða menn að
hafa gott vald á ensku - en á net-
inu er mest á ensku.
Allt getur þetta haft
ófyrirsjáanleg áhrif á
stöðu þjóðtungnanna
- ekki síst þjóðtungur
fámennra málsamfé-
laga.
Skuggar framtíðar
En tungumál fá-
mennra málsamfé-
laga standa einnig í
skugga peninga-
hyggju samtímans
þar sem arður af fjár-
magni ræður afstöðu
til grundvallaratriða
er varða líf, heilsu og
mannréttindi sem
geta ekki lotið lögmálum markað-
arins. Sem dæmi má taka grunn-
menntun, heilsugæslu, listir og
menningarstarf og málvernd og
málrækt - svo ekki sé talað um
löggæslu og dómstóla - en þessir
þættir allir geta ekki lotið lögmál-
um markaðarins því að arður af
fjármagni, sem í þessa þætti fer,
getur aldrei orðið jafnmikill og
við framleiðslu vöru sem unnt er
að verðleggja í samræmi við
framleiðslukostnað og eftirspurn.
Krafa um arðsemi af fjármagni
getur því haft áhrif á málþróun og
stöðu tungunnar, enda sums stað-
ar farið að ræða um að hagkvæm-
ara sé fámennum málsamfélögum
að taka upp ensku sem opinbert
mál.
Lýðræði, alþjóðastarf
og þjóðleg verðmæti
Bandaríski stjórnmálafræðing-
urinn John Naisbitt hefur á und-
anförnum áratugum skrifað bæk-
ur um þróun þjóðmála og
stjórnmála, nú síðast bókina High
Tech - High Touch, „Hátækni -
aukin tengsl“, þar sem hann fjall-
ar um áhrif tækni á líf, viðhorf og
gildismat. I bók sinni Global
Paradox, „Þversagnir í alþjóða-
samskiptum", sem út kom árið
1994, ræðir hann um samvinnu
þjóða á sviði viðskipta og pen-
ingamála, þjóðernisvitund, tung-
umál og styrk þjóðríkja. Þar held-
ur hann því fram að með
víðtækari samvinnu á sviði við-
skipta og peningamála verði hver
einstaklingur mikilsverðari og að
á næstu öld fjölgi sjálfstæðum
þjóðríkjum stórlega því að sam-
vinnu og samruna fyrirtækja fylgi
aukið sjálfstæði þjóða og einstakl-
inga. Rafræn upplýsingatækni
komi í stað alþjóðlegra gjaldmiðla
- og alþjóðatungumála þegar far-
ið verði að nota þýðingarvélar í
samskiptum þjóða. John Naisbitt
segir einnig að með auknu al-
þjóðastarfi verði sífellt fleira í
umhverfi okkar alþjóðlegt, eins
og gefur að skilja. Það sem eftir
standi af þjóðlegum gildum verði
þeim mun öflugra og mikilsverð-
ara. Því alþjóðlegri sem við verð-
um í starfí okkar þeim mun þjóð-
legri verðum við í hugsun. Og
hann segir. „Lítil málsamfélög í
Evrópu hafa fengið aukinn styrk
vegna þess að fólk leggur meiri
rækt við menningarlega arfleifð
sína til mótvægis við sameiginleg-
an markað Evrópusambandsins."
Tungutækni
Komin er fram ný grein sam-
skipta- og upplýsingatækni sem á
íslensku hefur verið nefnd tungu-
tækni (e human language techno-
logy, n sprákteknologi) og fjallar
um notkun og meðferð tungumála
í tölvum, tölvuhugbúnaði og sam-
skiptatækjum af ýmsu tagi. Er
tungutækni sambland af málvís-
indum og tækni. Talið er að upp-
lýsingatækni sé orðin svo veiga-
mikill þáttur í atvinnulífi og
samskiptum einstaklinga, fyrir-
tækja og þjóða að nauðsynlegt
verði að nota þjóðtungurnar -
eins og íslensku - í öllum algeng-
um hugbúnaði. Að öðrum kosti
veiklist þær og geti liðið undir lok
en með veiklun þjóðtungnanna
versni samkeppnisaðstaða þjóða,
a.m.k. um tíma. Samkeppnisað-
stöðu fyrirtækja megi að vísu
bæta með því að taka upp alþjóð-
legt mál í samskiptum - en um
slíkt alþjóðlegt mál verði seint
samstaða. Talað hefur verið um
að taka upp ensku sem annað op-
inbert mál í einstaka þjóðlandi
eins og Danmörku en á því eru
miklir vankantar enda tæki slíkt
langan tíma - marga áratugi. Þá
sé eina leiðin rafræn upplýsinga-
tækni - þýðingarvélar - enda eru
einfaldar þýðingarvélar þegar í
notkun, s.s. í bönkum, talhólfum
og klukkusímum, og stöðugt unn-
ið að endurbótum á þeim.
Markmið íslenskrar
málræktar
Islensk málrækt á sér langa
sögu og hefur frá upphafi verið í
því fólgin að halda gerð tungu-
málsins óbreyttri og raska ekki
merkingu orða og orðasambanda
en jafnframt efla málið sem fé-
lagslegt tjáningartæki með því að
auka orðaforða þess og fjöl-
breytni í orðalagi. Markmiðið hef-
ur verið að styrkja málsamfélagið
og stuðla að því að málnotendur
nái sem bestu valdi á máli sínu og
efla trú manna á gildi tungunnar
og varðveita samhengið í máli og
bókmenntum þannig að Islend-
ingar yrðu áfram læsir á íslenskt
mál allra alda. Því má segja að
markmið íslenskrar málræktar
hafi verið þríþætt: félagslegt,
menningarlegt - og pólitískt.
Gagnrýnisraddir hafa heyrst á
hreintungu- og málverndarstefnu
íslendinga. Erlendir málfræðing-
ar hafa bent á að tungumálum sé
eðlilegt að breytast og hafa undr-
ast þá málstefnu að gera ný orð
um hvaðeina og talið eðlilegra að
taka upp alþjóðleg orð um nýmæli
sem auðveldaði Islendingum sam-
skipti við aðrar þjóðir. Hér heima
hefur málverndarstefnan verið
nefnd málveirufræði íslenskra
málfræðinga og vondri málfræði
þeirra og öfgum kennt um ýmis-
legt sem aflaga hefur farið í máli
og málnotkun. Margt í þessum
ábendingum er vafalaust rétt og
athygli vakin á þáttum málvernd-
arstarfs sem menn höfðu ekki
komið auga á áður og í sumu hef-
ur vafalítið verið gengið of langt í
málhreinsun. Hins vegar ber að
geta þess að mállýskulaust land -
og málsamfélag, þar sem sem lítill
munur er á máli stétta, er líklegra
til þess að geta þróað með sér lýð-
ræði og jafnrétti en málsamfélög
þar sem miklar mállýskur eru.
Einnig hefur það margsvíslegt
menningarlegt og þjóðfélagslegt
gildi að mál breytist hægt og
samhengi sé í máli.
Málfar fjölmiðla
Áhrif fjölmiðla á viðhorf manna
og málfar eru mikil, eins og al-
kunna er, og meiri en nokkru
sinni. Sérstaklega eru áhrif
myndmiðla mikil og móta þeir
málfar, málhegðan og viðhorf
fólks frá blautu barnsbeini til elli-
daga. Sjónvarp og myndbönd eru
orðin sterkur þáttur í máluppeldi
barna en talið er að börn á vestur-
löndum eyði jafnmiklum tíma
fram til 15 ára aldurs fyrir fram-
an sjónvarp og í skóla. Kannanir
Tryggvi Gíslason
benda og til að ólæsi aukist í
Evrópu, og er sjónvarpi og öðrum
myndmiðlum kennt um, og benda
rannsóknir á Islandi til hins
sama.
Áhrif fjölmiðla á mál geta eins
og gefur að skilja bæði verið góð
og slæm, allt eftir því hver áhugi
og skilningur fjölmiðla er á máli
og málrækt. Víða í íslenskum
fjölmiðlum er lítið vandað til
málfars og ranglega farið með
beygingar, orðatiltæki og orðtök
- og þess mörg dæmi að merk-
ingu algengra orða og orðtaka sé
brenglað. Þá má ætla að ný við-
ræðutækni í útvarpi og sjónvarpi
sé ekki líkleg til að aga mál
manna og óundirbúið tal og óhefð-
bundið orðalag með erlendum
slettum, sem notað er við kynn-
ingar á síbyljutónlist fyrir ungt
fólk, ýtir slíkt undir málhroða og
málfátækt.
Málstefna framtíðarinnar
Þótt íslenska standi sterkar en
nokkru sinni eru blikur á lofti.
Fámenn þjóð verður því að huga
að tungu sinni og menningu í
þessu umróti og þótt mikið hafi
áunnist í málræktarstarfi á Is-
landi er þörf á umræðu um mál-
vernd og málrækt og að mínum
dómi þarf að setja lög um íslenska
málstefnu, lög sem samkomulag
yrði um og margir tækju þátt í að
móta: rithöfundar og skáld, kenn-
arar og skólayfirvöld, málvísinda-
menn og sagnfræðingar, uppeld-
isfræðingar og foreldrar - og
fulltrúar atvinnulífsins, enda hafa
mörg fyrirtæki og stofnanir sýnt
málrækt áhuga og skilning, en op-
inber málstefna varðar alla þætti
þjóðlífsins.
Islensk tunga mun áfram vega
þyngst í varðveislu sjálfstæðrar
menningar og stjórnarfarslegs
fullveldis þjóðarinnar. Landfræði-
leg og menningarleg einangrun
dugar ekki lengur til þess að
vernda tunguna. Islenskt þjóðfé-
lag hefur ekki sömu sérstöðu og
áður pg alþjóðahyggja mótar við-
horf Islendinga, eins og eðlilegt
er, ekki síst viðhorf ungs fólks
sem eru óbundnara heimahögum
en fyrri kynslóðir, enda stundum
talað um „hinn nýja Islending
sem láti sér í léttu rúmi liggja
hvar hann býr og hvaða mál hann
talar - ef hann hefur starf við
hæfi, laun að þörfum og geti lifað
lífi sem hann kýs.“
íslensk málstefna þarf að taka
til fimm frumatriða. I fyrsta lagi
þarf að leggja meiri áherslu á
fjölþætta og markvissa móður-
málskennslu í skólum og efla ís-
lenska námsgagnagerð, eins og
stefnt er að með nýjum lögum um
leikskóla, grunnskóla og fram-
haldsskóla og nýrri námskrá í ís-
lensku sem menntamálaráðherra
hefur gefið út. í öðru lagi þarf að
setja fjölmiðlum reglur um mál og
málnotkun á sama hátt og Ríkis-
útvarpið hefur gert - þar á meðal
reglur um íslenskan framburð. í
þriðja lagi þarf að auka þýðingar
úr erlendum málum og koma á fót
íslenskri þýðingarmiðstöð sem
annist þýðingar erlendra texta
sem varða daglegt líf almennings.
í fjórða lagi þarf að endurskoða
kennslu í erlendum tungumálum
frá grunni. I fimmta lagi ber að
koma á fót íslenskri akademíu
sem hefði fastar tekjur og_ væri
óháð framkvæmdavaldinu. I aka-
demíunni sætu fulltrúar rithöf-
unda, skálda og listamanna, kenn-
ara og málvísindamanna - og
fulltrúar atvinnulífsins. Undir
stjórn akademíunnar og í sam-
vinnu við Orðabók Háskóla Is-
lands og íslenska málstöð yrði
gerð tölvutæk orðabók sem hefði
að geyma allt ritað mál frá upp-
hafi. Áuk þess sæi akademían um
gerð annarra hugbúnaðartækja
fyrir íslensku og íslenska tungu-
tækni s.s. stafsetningarorðabók
og íslenska þýðingarvél. Þetta er
verðugt verkefni fyrir íslenska
þjóð á nýrri öld alþjóðlegra sam-
skipta og þjóðlegra verðmæta.
Höfundur er skólameistari
Menntaskólans á Akureyri.