Morgunblaðið - 02.04.2000, Síða 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 2. APRÍL 2000 B 7
Ernst Kettler með hæsta fjall Austurríkis, Grossglocknir, í baksýn 1965.
ur maður og samband okkar
er ástúðlegt í dag.“
Blaðamanni leikur forvitni
á að vita hvernig það Austur-
rfld var sem Emst Kettler
ólst upp í.
„Haugsdorf, þorpið mitt,
er 80 kílómetra norðan við
Vínarborg og 6 kflómetra frá
tékknesku landamærunum,“
svarar Ernst. „Ég er raunar
fæddur í Tékkóslóvakíu, það
var styst fyiir móður mína að
fara á sjúkrahús í Zanaim eða
Znomjo eins og það heitir á
máli þarlendra. Sá landa-
mærabær var hertekinn af
Þjóðverjum þegar ég fæddist
þar 23. febrúar 1942 - sama
dag og Stefan Zweig tók líf
sitt landflótta í Brasilíu."
Kveðjubréf sitt til um-
heimsins hefur Zweig skrifað
í sama mund og Ernst Kettl-
er leit fyrst dagsins Ijós. I
bréfi Zweig segir meðal ann-
ars: „Eftir hin löngu ár á
vegalausu flakki eru kraftar
mínir á þrotum. Ég tel því
betra, að Ijúka í tæka tíð og
óbugaður því lífi, sem þekkti
enga óblandnari gleði en and-
legar iðkanir og engin gæði á
jörðu æðri persónulegu
frelsi."
Af bændum kominn
Frelsi og andlegar iðkanir
voru ekki það sem einkenndi
umhverfi Emst Kettler
fyrstu ár ævi hans. „Mitt um-
hverfi í uppvextinum var
samfélag bænda. Afi minni í föðurætt
var beykir og átti tunnuverksmiðju,
líf hans var svolítið laust í reipunum,
hann hafði gaman af að spila. Faðir
mirrn lærði beykiiðn líka en þegar
hann var að koma inn á atvinnumark-
aðinn hafði orðið sú breyting að stóra
víntunnumar sem framleiddar höfðu
verið í verksmiðu afa míns vora að
víkja fyrir stóram stáltunnum. Faðir
minn ákvað því að verða vínyrkju-
bóndi. Afi minn í móðurætt var vín-
yrkjubóndi og ég erfði síðar vínyrkju-
skika hans sem móðir mín gætti fyrir
mig til æviloka eins og fyrr sagði.
Ég ólst upp í mikilli fátækt, það
vora allir mjög fátækir í Austurrfld
eftir stríðið, fólk átti í ítrustu erfið-
leikum með að fæða sig og sína.“ Sá
heimur sem Stefan Zweig lýsir í ævi-
sögu sinni var liðinn undir lok um það
leyti sem Emst Kettler fæddist. Éft-
ir lifði þó stéttaskiptingin. Að sögn
Emst er Austurríki enn miklu stétt-
skiptara þjóðfélaga en ísland. Zweig
tilheyrði yfirstétt sterkefnaðra og
menningarlega sinnaðra Gyðinga
sem almúgi manna bar áður mikla
virðingu fyrh. Eftir að Emst Kettler
hafði búið á íslandi gerði hann tilraun
til að setjast að í Austurrfld með konu
sína og böm. „Ég hefði kannski getað
aðlagast Austuri'íki á ný en konunni
og bömunum leiddist þar ekki minna
en mér leiddist stundum á Islandi.
Það er mjög erfitt að aðlagast nýju
samfélagi. Eg á vissulega mínar ræt-
ur í Austurríki en dvölin á Islandi
hefur breytt mér. Ég er í raun ekki
viss um að ég gæti aðlagast hugsun-
arhættinum í Austurríki á ný. Ég
kann ekki við stéttaskiptinguna.
Annar vinur minn sem var með mer á
íslandi og kom líka frá Haugsdorf er
nú prófessor í skóla í fremur litlum
bæ í Austurríki.
Einu sinni þegar ég var í heimsókn
hjá honum á fóram við á krá. Verka-
maður einn var fyrir aftan okkur, ég
og hann rákumst saman og það hellt-
ist úr glasinu mínu. Hann bað mig svo
margfaldlega afsökunar að það hálfa
hefði verið nóg. Mér var nóg boðið, ég
sagði manninum að hann þyrfti ekki
að biðja mig afsökunar, það hefði
kannski alveg eins verið mér að
kenna að helltist úr glasinu. Á eftir
sagði vinur minn prófessorinn við
mig: „Hvemig gastu gert mér þetta?
Hann er bara verkamaður og þú
baðst hann nærri því afsökunar.
Þetta áttir þú ekki að gera - hann
þekkir sitt pláss og ég mitt.“ Svona
hugsunarháttur er orðinn mér full-
komlega framandi eftir langa dvöl á
íslandi."
Kynntist konunni sinni
eftir vikudvöl á Islandi
Ernst er kvikur maður og ákafur í
því sem hann tekur sér fyrir hendur.
Ég á ekki erfitt með að sjá hann fyrir
mér sem kornungan mann nýkominn
til íslands. Hann kom vegna þess að
hann og vinir hans tveir ætluðu að fá
sér vinnu um tíma í Svíþjóð við úlfa-
veiðar sem þeir höfðu fyrir satt að
væri arðvænleg atvinnugrein.
Landakort var á veggnum heima hjá
öðram þeirra og eitt kvöldið þegar
þeir þrír vora að skoða kortið fannst
þeim Island svo skemmtilega af-
skekkt og ákváðu að fara þangað.
Þeir höfðu heyrt að hægt væri að fá
ódýrt far til íslands með fiskibátum í
Grimsby. Emst og annar vinurinn
fóra á undan til Grimsby, svo kom sá
þriðji og fékk lögregluna til þess að
hjálpa sér við að hafa upp á hinum
tveimur. Það tókst á þriðja degi. Is-
lenskur bátur kom skömmu síðar til
Grimsby, þeir leituðu til útgerðar-
mannsins en hann var tregur til að
taka þá með til Islands, kokkurinn
vildi hins vegar endilega fá þá með og
það varð á endanum úr eftir snarpar
umræður útgerðarmanns og kokks.
Til Vestmannaeyja lá leiðin. Ekki
höfðu vinimir verið nema viku í Eyj-
um þegar haldið var ball í samkomu-
húsinu. Emst brá sér þangað og sá
þar unga og glæsilega stúlku sem
hann bauð umsvifalaust í dans. Hún
sagði já takk og þar með hófst sam-
vera þeir Ernst og Ágústu sem hefur
reynst með afbrigðum endingargóð.
„Vinir mínir fóra heim til Austurríkis
en ég ákvað að verða eftir hjá Ágústu,
við eram nú búin að vera saman í 36
ár svo þú sérð að sambúðin hefur
gengið vel,“ segir Emst. „Ekki það
að við séum alltaf sammála, við ól-
umst upp við ólíkar aðstæður og það
hefur stundum komið fram, en við
höfum alltaf getað leyst úr öllum
ágreiningi," bætir hann við. Þótt
margt væri ólíkt á Islandi og Austur-
ríki var samt að hans sögn erfiðast að
venjast hinni ólíku matarhefð hér.
„Mér fannst fiskur hræðilegur og
borðaði hann alls ekki í mörg ár, nú
er ég hins vegar farinn að eta saltfisk
og finnst hann mjög góður. Ég vann í
Ég lofaði föður
mínum fjögra
ára gamall að
hitta ekki
móður mína
framar...
fiski fyrst til að byrja með, síðan vann
ég í gúanóinu og einnig gerðist ég
kokkur um borð í skipi. Eftir að ég
hafði borið á borð steikta fisklifur þá
fékk ég óorð á mig sem kokkur -
menn era enn að vitna í þann rétt,“
segir Emst og hlær.
Lærði kvikmyndatöku
í Munchen
Árið 1966 lá í loftinu að þörf myndi
verða á kvikmyndagerðarmönnum
hér á landi - Sjónvarpið var að taka til
starfa. Ég brá mér til Munchen og
var þar í eitt ár við nám í kvikmynda-
töku. Eftir það tók ég fréttamyndir í
Eyjum fyrir Sjónvarpið og vann í
Ríkinu jafnframt. Árið 1972 fluttum
við Ágústa upp á land, ég vann hjá
Sjónvarpinu - og svo fór að gjósa í
Eyjum. Ég, Ásgeir Long og Páll
Steingrímsson tókum fréttamyndir,
ég fyrir ITN, fyrsta verkefnið mitt
fyrir ITN hafði raunar verið að
mynda Fischer og Spassky þegar
þeir tefldu í Reykjavík 1972. Meðan
gosið í Vestmannaeyjum stóð yfir
datt okkur félögum í hug að búa til
fréttamynd um gosið og fengum með
eftirgangsmunum send skot sem
ekki höfðu verið notuð í fréttapistla.
Þetta ásamt öðra dugði sem efniviður
í myndina Eldeyjan, sem var
framsýnd áður en gosinu lauk og var
sýnd við góðan orðstír víða um heim.
Eftir þetta stofnuðum við þrír saman
fyrirtækið Kvik sf. sem við rákum
saman um skeið. Eftir að
því samstarfi lauk hef ég
unnið sem sjálfstæður
kvikmyndagerðarmaður.
Mér finnst þetta ákaf-
lega skemmtilegt starf og í
tengslum við það hef ég
kynnst mjög mörgum og
ferðast víða.“ Emst tekur
nú að sýna mér myndir frá
ferli sínum í kvikmynda-
gerð. Mesta athygli mína
vekja myndir frá því hann
einna fyrstur manna sté á
land í Surtsey. Við syntum í
land tveir Austurríkis-
menn, það var svo mikið
brim að sá sem stjórnaði
bátnum vildi ekki lenda, ég
skreið upp hraungrýtið og
reif við það buxurnar allar í
tætlur,“ segir Ernst og
sýnir mér mynd þessari
frásögn til sannindamerk-
is.
Hann tók einnig myndir
í þorskastríði íslendinga
við Breta - myndir af því
þegar bresk freigáta sigldi
varðskiptið Ægi næstum
niður. Af þessu atviki
sprattu harðar deilur og
Bretar vildu fá myndimar
sem Emst tók af atburðin-
um. Emst fylgdi myndun-
um til London og átti þar
fund með flotaforingja. Sá
var búinn að stilla upp skip-
um Breta og íslendinga á
eftirlíkingu af íslands-
miðum, Emst tók sig til og
færði skipin til með priki
eins og hann taldi að staðan væri í
raun og vera - flotaforinginn varð
stórmóðgaður.
Varð bakari
og fór í herinn
Víst er gaman að heyra Ernst
segja frá ævintýram sínum á íslands-
grandu, en mun forvitnilegra þykir
mér þó að heyra um æsku hans og
uppvöxt í Austurríki. Hvernig gekk
honum til dæmis að fóta sig í tilver-
unni þegar hann var orðinn eins síns
liðs í Vínarborg 14 ára gamall. „Það
gekk,“ svarar Emst. „Ég lærði
barkariðn og tók sveinspróf eftir
þriggja ára nám í þeirri iðn, svo og
konditorium - en ég hef aldrei notað
þá menntun. Ég hataði þetta nám
sem faðir minn, stjúpmóðir og fleiri í
fjölskyldunni höfðu troðið mér í. Ég
fór í kvöldskóla í Munchen til þess að
mennta mig frekar - langaði að taka
stúdentspróf en lauk því ekki. Svo
kom að því að ég þurfti að fara í her-
inn. Ég var í hemum í níu mánuði.
Fyrst fór ég í stranga þjálfun. Her-
þjálfun byggist í stuttu máli á því að
þjálfa menn vel líkamlega fyrst með
harðneskjulegum æfingum, „brjóta"
þá síðan niður andlega svo þeir fáist
til að hlýða skilyrðislaust, „byggja
“þá svo upp aftur. Ég fór í gegnum
þetta allt og fékk að lokum undirfor-
ingjatign og fór að taka þátt í að
þjálfa aðra og „brjóta" þá niður. Ef
þetta væri ekki haft svona væri ekki
hægt að hafa her, menn myndu ekki
hlýða. Svo rækilega var ég kominn
inn í þetta líf að mér fannst ég vera
móðurlaus á ný þegar ég hætti í hern-
um og afklæddist einkennisbúningn-
um. Mér fannst ég öryggislaus og
vissi varla hvað ég átti af mér að
gera.“
Við mamma hittumst
of seint aftur
Nú sækir Emst myndir af sér úr
herþjónustunni. Með slæðist bók sem
hefur að geyma fæðingarvottorð
hans. „Þetta fékk ég hjá foður mínum
nokkra áður en hann dó,“ segir hann.
„Hér stendur svart á hvítu hvenær og
hvar ég fæddist. Og í þessari bók sá
ég að ég hafði átt eldri bróður sem dó
rétt eftir fæðinguna. í þessa bók hef-
ur verið margt verið fært - mér
fannst ég skilja tilvera mína betur
eftir að ég fékk hana í hendur. Áður
hafði ég aðeins bréfræfil, eftirrit af
fæðingarvottorði. Svo einkennilega
vildi til að í sömu ferð til Austurríkis
lét móðir mín mig hafa sitt eintak af
fæðingarvottorði mínu. Hún var enn
mjög reið út í fóður minn og reyndi að
fá mig „yfir“ til sín en ég sagði bæði
henni og föður mínum að vera ekki að
togast á um mig. „Þetta er allt búið
og gert og ég á mína fjölskyldu,"
sagði ég. Faðir minn var ekki sáttur
við að ég skyldi hafa heimsótt móður
mína. Hann talaði ekki við mig í heil-
an sólarhring eftir að hann frétti af
heimsókninni, en svo fór hann að tala
við mig aftur. Ég bauð honum að
heimsækja mig til íslands en hann
vildi það ekki. „Hvað ætti ég að gera
þangað," sagði hann. Seinna þegar
hann var orðinn lasinn sá hann eftir
að hafa ekki þegið boð mitt. Amma
mín sem ég hef áður minnst á spurði
mig hvar ég eiginlega byggi. „Fyrst
tekurðu lest, svo aðra lest, svo enn
aðra lest og loks flýgur þú þangað
sem ég bý - til íslands," svaraði ég.
„Þú átt ekki aðskrökva að gamalli
konu,“ svaraði amma og tók í hendina
á mér, hún trúði mér auðsjáanlega
ekki. Foreldrar mínir era bæði dáin
núna. Milli mín og móður minnar
myndaðist ekki náið tilfinningasam-
band, það var of seint fyrir okkur að
hittast þegar það loksins gerðist. Mér
hafði fundist erfitt að kalla stjúpmóð-
ur mína mömmu, það var mér skipað
að gera. Enn erfiðara fannst mér að
kalla móður mína mömmu þegar ég
loks hitti hana á vínakrinum. Stríðið
breytti sannarlega miklu í okkar lífi,“
segir Emst.
Var oft hræðilega
svangur sem bam
Ég spyr hvort hann hafi í uppvext-
inum orðið var við eitthvað sem
tengdist Hitlerstímabílinu. Hann
neitar því en sýnir mér jafnframt bók
eftir Hitler sem fjallar um „frelsun"
Austurríkis. „Ég fann þessa bók upp
á háalofti í gamla húsinu okkar í
Haugsdorf fyrir nokkram áram og
tók hana með til íslands, faðir minn
átti hana ekki, hann var ekki nasisti,
sennilega átti fóðurbróðir minn
hana,“ segir Emst. Við dveljum
áfram við minningar hans frá upp-
vaxtaráranum. Hann sýnir mér
heimilisbiblíu ömmu sinnar, þar hafði
hún m.a. fært inn óhappadaga í lífi
sínu árið 1894 og er það alllöng rana.
>fAmma var góð við mig og mér veitti
ekki af liðveislu hennar.
Islendingar geta ekki ímyndað sér
hvernig ástandið var í Austum'ki eft-
ir stríðið. Fátæktin var svo hræðileg.
Ég gleymi ekki hve oft ég var svang-
ur þegar ég var strákur - stundum
varð ég að stela mér til matar - ég
fékk refsingu ef upp um mig komst.
Efnahagsástandið í Austurríki fór
ekki að lagast til muna fyrr en Aust-
urríki fékk aftur sjálfstæði árið 1956.
Þá var mynduð stjórn undir forsæti
austurríska íhaldsflokksins með þátt-
töku Krata. Þeir flokkar hafa verið
við stjómvölinn til skiptis síðan og
skipt á milli sín áhrifum og embætt-
um eftir því sem staða þeirra hefur
boðið upp á hveiju sinni. Austurríkis-
menn vora orðnir mjög þreyttir á
þessu ástandi. Jörg Haíder sagði að
hann ætlaði að afnema þetta allt sam-
an - og margt annað sagði hann sem
Austurrfldsmenn vildu heyra. Mér
finnst ekki ástæða til þess að óttast
þennan mann eins og menn í Evrópu
virðast gera. Hann er ekki annar
Hitler, hann er bara venjulegur tæki-
færissinni,“ segir Ernst ákveðinn og
bætir við að hart sé að fjórtán ríki
Evrópubandalagsins úskúfi fimm-
tánda landinu, Austurríki, án þess þó
að reyna að benda á lausn til úrbóta.
Emst segist fylgjast vel með því sem
gerist í Austurríki. „Þetta er mitt föð-
urland þótt ég búi þar ekki meir og
ísland sé orðið mitt land í dag. Ég hef
ekki lengur austurrískt rikisfang, það
er mjög einkennileg tilfinning.
Ágústa konan mín er sú eina af fjöl-
skyldunni sem hefur enn austumskt
ríkisfang ásamt því íslenska. Ég og
bömin okkar þrjú, Erna Ósk, Linda
Karen og Óskar Rudolf, misstum
okkar austurríska vegabréf. Dætur
mínar hafa báðar verið mikið í Aust-
urríki hjá ættingjum mínum, stjúp-
móðir mín „féll“ fyrir Lindu dóttur
minni þegar hún var lítil, þótt hún
væri ekki hrifnari af mér en raun bar
vitni þegar ég var lítill strákur. Hún
var henni góð og gaf henni margt,
þetta gladdi mig þrátt fyrir allt.
Niðurstaða mín eftir allt það sem á
daga mína hefur drifið er sú að ég er
fullkomlega sáttur við hlutskipti mitt.
Ég á góða fjölskyldu hér og hef lifað
hér innihaldsríku lífi við störf sem ég
hef haft ánægju af - hvers er hægt að
óska sér frekar í þessu lífi. Þótt rætur
mínar séu í Austurríki hefur líf mitt
liðið hér. En hvar vill sá maður bera
beinin sem á rætur í einu landi en líf
sitt í öðra? „Það er fljótsagt," svarar
Emst. „Þar sem fjölskylda manns er
þar á hann heima - lífs og liðinn."