Eimreiðin - 01.05.1917, Síða 20

So
vissra flokka og tegunda manna; til hennar teljast, skapgerðar-
fræði (ethology), kvennasálarfræði, barnasálarfræði o. s. frv. Og
hún getur tekið sér takmarkaðri og takmarkaðri svið, unz komið
er að lýsingunni á einstökum mönnum (hin svonefndu psykógrömm).
Pá líkar mér ekki alls kostar það, sem sagt er um teleologíuna
á bls. 95. Pað er naumast réttmætt að þýða orðið með tii-
gangsstarfsemi, því teleologi er þó eiginlega kenningin um
eða trúin á telos, tilganginn eða tilgangsstarfsemina, og væri réttast
að kalia hana tilgangshyggju á íslenzku. Nú skýrir höf. hér
ljómandi vel, hvernig tilgangurinn og tilgangshyggjan eru í heim-
inn komin. En með því er ekki hin eilífa spurning leyst, hvort
maðurinn hafi leyfi til að dæma tilveruheildina eftir sjáifum sér
og leita þar líka að tilgangi. Par er komið inn á svið háspek-
innar og trúarbragðanna, og hvaða svar, sem gefið er, jafnvel það,
sem er í sem allrabeztu samræmi við vísindaþekkingu nútímans,
byggist að mestu leyti á trú og ekki vissu.
Bls. 139 er verkum skift svo með sálarþáttunum: »Vitundin
segir oss jafnan, hvað fram við oss kemur; tiltinningin kennir oss
að meta það; en viljinn segir oss, hvernig vér eigum að svara
því eða andæfa«. »Hvernig« er hér tvírætt, getur átt bæði
við takmarkið og meðölin: Ef á mig er ráðist, segir tilfinningin
mér að andæfa með því að veita viðnám, en skynsemin kennir
mér, hvernig bezt sé að verjast. Petta eru tvö >hvernig« og
hvorugt er viljans. En hvað gerir þá viljinn? Hann ræður því,
h v o r t ég veiti viðnám yfirleitt. Hann er brúin milli tilfinnirlga
minna og hugsana á annan bóginn og verkanna á hinn. Maður
getur verið fullur af þrá og löngun og verið vel ljóst, hvernig
hann ætti að þægja þeim, og samt ekki hafist handa, af því að
viljabrúin er brotin. Eg vildi því fremur orða hina tilfærðu setn-
ingu svo: »en viljinn ræður, hvort vér svörum því eða andæfum*.
Annars finst mér höf. yfirleitt hafa fjallað vel um viljann, en
honum hættir þó við, að gera of mikið úr verksviði hans. Bls.
306 er talað um »markmið og hugsjónir«, er viljinn sjálfur hafi
sett sér. Og á næstu bls. um, að vilji mannsins verði »smám-
saman skynsemi gæddur*. En það eru þó tilfinningarnar og skyn-
semin, sem ráða markmiðum og hugsjónum mannsins, og viljinn
getur ekki kallast skynsemi gæddur, heldur er sálin gædd hvoru-
tveggju, skynsemi og vilja, og því geta þau haldist í hendur.
Á bls. 222 er mér heidur illa við þessa klausu um listina: