Dagblaðið Vísir - DV - 13.11.1982, Qupperneq 26

26
Bækur og bókasöfnun
DV. LAUGARDAGUR13. NOVEMBER1982.
Shitl ho 11 s bis hup ttr
homa við sögu
Guðbrandur ráðstafar
Hólaprentsmiðju
Áöur hefur komiö fram, að Guö-
brandur biskup Þorláksson varö einn
eigandi Hólaprentsmiðju eigi síöar
en 1594 og haföi því fullan ráöstöfun-
arrétt á henni eftir sinn dag. Meö
hliðsjón af því ánafnaöi hann syni
sínum, Páli Guöbrandssyni, sem þá
var sýslumaöur í Húnavatnsþingi
og klausturhaldari á Þingeyrum,
prentverkiö meö erföaskrá undirrit-
aöri h. 14. desember 1612. Fer hann
um þá ráöstöfun eftirfarandi orð-
um: „Þaö allt prentverki og bók-
bandsverkfærum tilheyrandi vil ég
Páll taki til sín, ef hann hefir vilja og
manndóm því uppi að halda. En sé
það ekki, þá blífi þaö hér vel geymt
og forvaraö, ef ske mætti þeir eftir
mig komi vildu láta nokkuö prenta
Guöi til lofs og góöum mönnum til
gagns.” Til þess kom þó ekki, aö Páll
tæki viö, því aö hann lézt á undan föö-
ursínumáriö 1621.
Þorlákur Skúlason
Viö andlát Guöbrands 1627 geröu
erfingjar hans ekki tilkall til prent-
verksins, munu væntanlega hafa litiö
svo á, að þaö væri áfram í umsjá ætt-
arinnar, er dóttursonur Guðbrands,
Þorlákur Skúlason, settist á biskups-
stól næst á eftir afa sínum. Hinn nýi
biskup mun þó hafa haft áhuga á, aö
prentverkiö yrði endanlega úrskurö-
að eign Hóladómkirkju, og leitaði
hann því staöfestingar konungs á
þann veg. Hún stóöst þó ekki, þegar
tilkali var gert af hálfu erfingja til
prentsmiöjunnar, sem greint veröur
frá síðar. Þoriákur Skúlason gegndi
biskupsembætti á árunum 1628—
1656, og á þeim tíma var prent-’
smiðjan starfrækt á svipaöan hátt og
áður, þó í nokkuð minna mæli. Er tal-
iö, aö um 30 bækur hafi veriö prent-
aðar í biskupstíö hans, allt guösoröa-
bækur, endurprentanir á fyrri bók-
um Guöbrands svo og nýjar guðs-
orðaþýðingar.
Þorláksbiblía
Þekktust bóka Þ.S. er þó útgáfa
hans af biblíunni 1644, sem hann
þýddi sjálfur og jafnan er viö hann
kennd. Stóð prentun hennar yfir í sjö
ár, 1637—44, og hafa verið gerö viö
hana tvö titilblöð, annað meö upp-
hafsárinu 1637, en hitt lokaárinu
1644. Biblía þessi þykir standa mjög
að baki fyrri útgáfu Guöbrands bæði
aö því er varðar þýðinguna svo og
allan frágang. Þorláksbiblía erhins-
vegar af flestum talin mun fágætari,
og kann þaö aö stafa af minna upp-
lagi. Siðast er mér kunnugt um, að
hún hafi verið boðin til sölu í janúar
1981 hjá fyrrnefndu fombókafyrir-
tæki Börsum’s í Osló og var hún þá
seldtil Islands.
Brynjólfur Sveinsson vill
prentsmiðju í Skálholt
Árið 1639 settist Brynjólfur Sveins-
son á biskupsstól í Skálholti. Hann
var mjög lærður maður, m.a. á
gríska tungu, og haföi snúiö Nýja
testamentinu af því máli yfir á
íslenzku, en síöan leitað til Þorláks
biskups á Hólum eftir aö fá ritið
prentaö þar. Því var hinsvegar synj-
að á þeim grundvelli, aö hin nýja
þýöing, væntanlega aö einhverju frá-
brugðin hinni fyrri frá 1609 er getið
var um í síðustu grein, kynni aö reyn-
ast óheppileg einföldum almúgan-
um. Brynjólfur undi illa þessari
ákvörðun embættisbróður síns á Hól-
um, og hófst nú handa við að fá leyfi
til stofnunar prentsmiðju í Skálholti.
Haföi hann jafnframt í huga að hefja
prentun á ýmsum fomritum og
gömlum sögum, sem til þess tíma
höfðu lítið komið fyrir almennings
sjónir á islenzku. Þorlákur biskup
brást þá hart viö til vamar þeim
rétti, er hann taldi sig einan hafa til
starfrækslu prentsmiöju á Islandi.
Veröur þessi máiarekstur ekki frek-
ar rakinn hér, en vísað til ítarlegrar
greinargeröar um hann í Prentlistar-
sögu Klemensar Jónssonar(bls. 42—
45).
Óheppileg málalok
Þannig fór hinsvegar, aö Brynjólf-
ur Sveinsson fékk ekki prentsmiöju-
leyfið og var Hólaprentsmiðja því
áfram ein um þá starfsemi. Hafa
mörgum fallið illa þau málalok og
þótt framkoma Þorláks ódrengileg,
þar sem hvorki hann né fyrirrennar-
ar hans háfi haft einkaleyfi til prent-
unar hér á landi. Hitt var miklu
miöur, að komiö var í veg fyrir aö ís-
lenzk bókaútgáfa, sem fram til þessa
haföi nær eingöngu veriö takmörkuð
viö trúmálarit, tækist á hendur ver-
aldlegri viöfangsefni, og það því
fremur, sem taliö var, aö Brynjólfur
Sveinsson heföi haft undir höndum
ýmis merk handrit, sem sum eru nú
glötuð.
Gísli Þorláksson
Eftir lát Þorláks Skúlasonar tók
sonur hans Gísli Þorláksson við bisk-
upsembætti á Hólum árið 1657 og
gegndi hann því allt til dauðadags
1684. Ekki er hann talinn hafa verið
mikill skörungur á biskupsstóli, en
þó starfaði prentsmiðjan um hans
daga á sama hátt og áður. Er talið,
að hann hafi gefiö út um 45 bækur, en
þar af mikið uppprentanir eldri
guösorðabóka.
Passíusálmarnir
koma út
Þó mun Gísla jafnan veröa minnzt
fyrir fyrstu útgáfu Passíusálma
Hallgríms Péturssonar árið 1666, en
þar voru þeir prentaðir aftan við sjö
píslarsálma eftir Guömund Erlends-
son í Felli. Næstu tvær útkomur
Passíusálmanna eru einnig í tíð
G.Þ., önnur í sálmabók, er biskup
gaf út 1671, en hin, 1682, endurprent-
un á útgáfunni frá 1666. Passíusálm-
amir koma hinsvegar ekki út sem
sjálfstæð bók fyrr en meö 4. útg., í
Skálholti 1690.
Gísla postilla
Af öömm. umtalsveröum útgáfum
Gísla biskups má nefna „Hússpost-
illu” þá, er hann samdi eöa tók
saman úr erlendum ritum, en hún
kom út í tveim bindum 1667 og 1670
og aftur í 2. útg. 1685. Var þetta aðal-
húslestrarbók Islendinga þartilpost-
illa Jóns Vídalíns kom fyrst út í
tveim bindum á Hólum 1718—20:
Gísla rím
Ekki er rétt aö ljúka þessum kafla
um Gísla biskup Þoriáksson án þess
aö nefna rímtal þaö, sem við hann
hefur verið kennt. Þessu áhugaveröa
máli geröi Þorsteinn Jósepsson góð
skil í grein sinni „Islenzkar rímbæk-
ur”, í fyrmefndri bók hans „Gamlar
bækur og bókamenn”, Rvík 1963, og
fer því vel á aö taka hér upp eftirfar-
andi kafla: „Rímtöl vom meðal
fyrstu prentaöra bóka á Islandi, en
rímtöl vom jafnframt fyrstu alman-
ökin. Taliö er að Jón biskup Arason
hafi látið prenta rimtöl í messubók-
um og breviaría, og sumir rímflokk-
anna hafa varöveitzt, enda þótt bæk-
urnar sjálfar hafi með öllu glatazt.
Elzta prentað rím á Islandi, sem vit-
að er um meö vissu, er prentaö í
bænabók Guðbrands Þorlákssonar
1576. Aöeins eitt eintak hefur varö-
veitzt af þeirri bók svo vitað sé, og
hefur það veriö í vörzlu háskólabóka-
safnsins í Hamborg. Næsta rímbók,
sem vitað er um aö hafi verið prent-
uð á Islandi, var kallaö Gíslarím
eftir Gísla biskupi Þorlákssyni, en
hún var prentuð á Hólum í biskupstíð
hans, eöa 1671. Höfundur bókarinnar
mun þó ekki hafa verið Gísli biskup
heldur Þóröur bróðir hans. Hún er
sniðin eftir samtíma rímtölum er-
lendum, þar sem ekki var aðeins
mánaöa- og dagatal, heldur og spá-
dómar um veðráttufar samkvæmt
stöðu jaröstjamanna „item um böö,
Böðvar Kvaran
skrlfar
umbækur
og bökasöfnun
lækningar og blóðtökur eftir því sem
lærðir menn hafa af náttúrlegum or-
sökum observerað.” Taliö er að
þama sé í fyrsta skipti getið um
lækningar í prentaöri bók á Islandi.
„Bókin, sem hér hefur veriö nefnd er
talin hafa veriö hin eina veraldlegs
efnis prentuö á Hólum í biskupstíð
þeirra feðga, Þorláks Skúlasonar og
Gísla Þorlákssonar. Á þessu varð
hinsvegar brátt nokkur breyting, en
jafnframt tímamót í íslenzkri prent-
smiðjusögu.
Þórður Þorláksson
Eftir lát Brynjólfs biskups Sveins-
sonar í Skálholti 1674 settist þar á
biskupsstól Þóröur Þorláksson, bróð-
ir Gísla biskups á Hólum. Við fráfall
hanstíu ámmsíðar, 1684, geröi Þórö-
ur tilkall til prentsmiðjunnar sem
eignar ættar hans, en haföi þá þegar
keypt hluti meðarfa sinna. Leitaöi
hann samkvæmt því eftir leyfi kon-
ungs til yfirtöku prentsmiöjunnar og
flutnings á henni til Skálholts. Var sú
umsókn samþykkt og staðfest meö
konunglegu leyfisbréfi dags. 14.
febrúar 1685. Var prentsmiðjan flutt
frá Hólum þá um sumariö.
Prentun í Skálholti
Ekki eru tök á aö geta nema ör-
fárra af ritum þeim, sem prentuð
vom í Skálholti, en telja verður, aö
Þóröur biskup hafi verið allathafna-
samur með útgáfu um 60 rita á þeim
11 árum, sem hann haföi yfir prent-
verkinu að ráöa eða þar til hann lézt
áriö 1697. Sem vænta mátti vom
guðsorðabækumar í miklum meiri-
hluta eöa um 50 talsins, en nú voru
einnig í fyrsta skipti mddar nýjar
brautir í íslenzkri bókaútgáfu, þótt
ekki yröi framhald á fyrr en löngu
síðar. Meö konungsbréfi 7. apríl 1688
fékk Þórður biskup einkaleyfi til
prentunar fomsagna, sem til þess
tíma höfðu áöur einungis veriö gefnar
út erlendis og síðar verður getið.
Vom fjögur slík rit gefin út þegar
sama ár, Landnáma, Kristni saga,
fslendingabók Ara fróöa svo og
Grænlandssaga, samin af Amgrími
Jónssyni læröa á latínu, en nú þýdd á
íslenzku af Einari Eyjólfssyni sýslu-
manni. Aö lokum kom Olafs saga
Tryggvasonar út í tveim bindum á
ámnum 1689—90, en fleiri uröu rit af
þessu tagi ekki aö sinni. Þá er einnig
frásagnarvert, að hafin var í Skál-
holti prentun svonefndra Alþingis-
bóka, síðar Lögþings bóka, sem
greindu frá störfum Alþingis. Voru
hihar fyrstu tvær prentaðar þar árin
1696—97, en síðan nokkuð samfellt á
Hólum, í Hrappsey og Leirárgörðum
til ársins 1800, er Alþingi var lagt
niður um sinn. Urðu bækur þessar
alls 83.
Böðvar Kvaran
Titilsíða afKristni sögu, Skálholti 1688.
Titill bókarinnar er:
Christendoms Saga Hliodande um þad hvornenn Christen Tru kom fyrst a Island, at
forlage þess haloflega Herra, Olafs Tryggvasonar Noregs Kongs.