Dagblaðið Vísir - DV - 18.06.1983, Side 10

10
DV. LAUGARDAGUR18. JUNI1983.
Bapkurog hókasöÉ'niin XXIV
Viðeyjar-
prentun
lýkur
láimaliat = itit
6 ii u v ? 2í m t e í n &
■£>«$* H ^3ú" ftjóvnat
g é I a g
ú t ð e f i n
ab pefé tiíí)íufun og d pefS fefiuab.
Syt'fírt btnC>t© fyrri betíb.
— — — neglectis urendu Jilix innascitur agris.
2tfmU»t>í/ fem engin vcefir/ eiur iUgreft/ í elöin íjcefJ
Horatius.
X> i b e y a r ^íaufiri*
*Prcntqt> af SBdfí>n;ffjara úelsa ^eígafjmú
1 8 3 9.
Titilsíða fyrri hluta fyrsta bindis Búnaðarrits suðuramtsins, Viðey 1839.
Þegar síðustu grein lauk voru enn
óupptalin nokkur áhugaverð rit, sem
út komu í Viðey á seinna starfstíma-
bili prentsmiðjunnar, undir stjórn
Olafs Stephensen 1833—1844. A það
er hinsvegar bent, að þau rit, sem
ekki eru nefnd í þessum greinum,
eru að sjálfsögðu í miklum meiri-
hluta, og hlýtur þvi lítið úrtak að
verða háð nokkrum tilviljunum, auk
þess sem smekkur manna er mis-
munandi og áhugaefnin margþætt.
Kaupmannahöfn var
höfuð-miðstöðin
Aður hefur íslenzkra tímarita ver-
ið getið nokkuð jafnóðum, og standa
málin raunar þannig, þegar hér er
komið sögu, að þau, sem prentuð
höfðu verið hér á landi, voru ön út-
gefin af Magnúsi Stephensen, ef frá
eru talin „Islandske Maaneds-
Tidender”, framan af prentuð í
Hrappsey meðan M5t. var enn ung-
ur að árum við nám. Síöari hlutinn
var hinsvegar prentaður í Kaup-
mannahöfn, og þar voru einnig gefin
út „Rit þess konunglega íslenzka
Lærdómslistafélags” i 15 bindum á
árunum 1781—’98, en á bæði hefur
verið minnzt áður.
Verður ekki fram hjá þvi litið, aö
Kaupmannahöfn hafði um aldir ver-
ið í raun höfuðborg Islands og land-
inu þaöan stjórnaö, jafnframt þvi
sem Islendingar sóttu þangað til
mennta og annars frama. Eðlilegt
var því, að íslenzk tímarit og bækur
kæmu þar út í verulegum mæli, enda
varðsúreyndin.
Evangelísk smárit
Þau mál verða hinsvegar ekki
frekar rædd hér að sinni, en geta má
þess þó, aö á árunum 1816—’54 kom
út i Kaupmannahöfn tímarit, er
nefndist „Rit þess íslenzka evangel-
íska smábókafélags”. Var útgefandi
þeirra Jón Jónsson, prestur að
Möðrufelli í Eyjafirði, og komu út
alls 80 rit. Aðeins eitt þeirra var
prentað hér á landi, 55. rit, i Viðey
1840. Þessara smárita er að nokkru
getið í ,3ibliographical notices” VI,
Ithaca, N.Y., 1907, bls. 35. Er þar
sagt, og haft eftir óvildarmönnum
Magnúsar Stephensen, að séra Jón
hafði látiö prenta ritin utanlands til
þess að þurfa ekki aö leggja þau und-
ir ritskoðun hans.
Víðkunnar trúardeilur
Ekki er hægt aö vísa þeirri tilgátu
á bug, þar sem vitað var, að þessir
menn voru mjög á öndverðum meiði
í trúmálum. Stóðu þeir um tíma í
hörðum deilum, sem fram fóru með
bréfaskiptum, og mun upphaflegt til-
efni hafa verið útkoma „Aldamóta-
bókarinnar”, sem svo var nefnd, þ.e.
„Evangelisk-kristileg messu-söngs-
og sálma-bók”, Leirárgörðum 1801,
en síðar „Viðbætir” við þá bók, Við-
ey 1819. Var taliö, að séra Jóni á
Möðrufelli hefði „eins og mörgum
öðrum þótt kristindómurinn birtast i
býsna útþynntri mynd í hinni nýju
sálmabók”. Um þau mál hefur einn-
ig verið rætt áöur (XIX. grein), en
vísa má hér á grein í tímaritinu
„Verði ljós”, 1. árg., Rvík 1896, bls.
195—199, þar sem fram kemur sýnis-
horn af einu bréfa J.J. Um hann er
auk þess grein eftir Bjarna Símonar-
son í 2. árg. sama tímarits, þar sem
þessi mál eru einnig nokkuö rædd.
Sunnanpósturinn
Þegar Olafur Stephensen tók við
stjóm prentsmiöjunnar í Viðey hafði
ekkert tímarit verið gefið út hér á
landi í nokkur ár, eða frá því
„Klausturpósturinn” hætti göngu
sinni áriö 1827. A því timabili hafði
„Armann á alþingi” hinsvegar kom-
ið út í Kaupmannahöfn í fjögur ár,
1829—32, sem varð hans æviskeið, en
auk þess „Skímir”, á vegum Hins
islenzka bókmenntafélags, sem út-
gefinn var og prentaður í Kh. fyrstu
63 árin frá 1827—1889. Ur þessu vildu
Bödvar Kvaran
skrifar um
bækur og
bókasöfnun
menn bæta með nýju tímariti, sem
tilkynnt var með boðsriti Áma
Helgasonar stiftprófasts í Görðum
hinn 14. apríl 1834, en það hófst þann-
ig:
Úr boðsritinu
„Síöan hætt var að gefa út
Klausturpóstinn hafa nockrir Lands-
menn látið á sér merkja aö þeir sökn-
uðu þeirrar ’skemtunar og gagns-
muna er hann veitti almenningi.
Þetta kemur nú nockrum meðlimum
Bókmenntafélagsins til áfórms að
taka sig saman um aö útgefa tímarit
nockuö, áþeckt Klausturpóstinum,
sem skíri frá því markverðasta er
við kann að bera árlega utan og inn-
an lands, so sem: fráfalli merkis-
manna, með ágripi af þeirra æfi, ef
verðr; brauða veitingum, prestvigsl-
um, löggjöfum hér á landi gyldandi,
merkilegustu dómum, og öðru þess-
háttar, sem gagnlegt kynni áiítast að
vita eða gaman að heyra. Það skal
innihalda holl ráð við ýmsum mein-
semdum manna og skepna. Enn ecki
getur af þessu áformi orðið nema so
margir kaupendur bjóðist að fyrir-
tækið geti orðið skaölaust þeim er aö
því vinna.”
A þennan veg voru áform aöstand-
enda hins fyrirhugaða tímarits, sem
nefndist „Sunnanpósturinn” og hóf
útkomu í janúar 1835. Varð það ekki
langlíft, alls þrir árgangar, 1835—36
og 1838, 12 hefti hvert ár, og Arni
Helgason jafnan talinn forstööumað-
ur útgáfunnar. Var hann jafnframt
ritstjóri 2.-3. árg., en 1. árg. rit-
stýrði Þórður Sveinbjömsson háyfir-
dómari.
Búnaðarrit Suðuramtsins
Hinn 28. janúar 1837 var stofnað
fyrsta búnaðarfélag á Islandi.Suður-
amtsins húss- og bústjómarfélag,
síðar nefnt búnaöarfélag Suðuramts-
ins. Skyldi það starfa að ýmsum vel-
f erðarmálum bænda á félagssvæðinu
eða að því er greindi í 1. gr. laga
þess frá 1837: „Asetur það sér því
eftir efnum, með ráði og dáö, eða
með ritgerðum, peningastyrk og
verðlaunum að efla og frama
búskap, lagfæra og betra búnaöar-
háttu amtsbúa til sjós og sveita bæöi
hvað jarðyrkju, kvikfjárrækt, fisk-
afla og vatnaveiðar, handiðnir og
góða hússtjórn snertir. En meðan
fjárhagur félagsins er lítt efldur, vill
það einkum efla þúfnasléttun og tún-
girðingar og leiða ritgerðir, sam-
svaranda tilgangi þess, í ljós”. I
þessum anda starfaði félagið siöan
ötuHega, fyrstu 19 árin undir stjórn
aðalhvatamanns að stofnun þess,
fyrmefnds Þórðar Sveinbjörnsson-
ar, en síðar annarra mætra og þjóð-
kunnra manna. Var fljótlega hafizt
handa við útgáfu rits er nefndist
,3únaöarrit Suðuramtsins Húss- og
bústjómarfélags,” en ekki varð það
mflrið að vöxtum, aðeins þrjú hefti,
er skiptust í 1. bindis fyrri og síöari
deild, 1839 og 1843, og 2. bindis fyrri
deild, 1846. Vom hinir tveir fyrstu
hlutar prentaðir í Viðey, en sá síöasti
í Reykjavík, er prentsmiðjan var
flutt þangaö.
Síðar á starfstima félagsins komu
út skýrslur um „aðgjörðir og efna-
hag” þess, hin fyrsta árið 1863 yfir
tímabilið 28/1 1856 til 28/1 1863, en
síðar framan af annað til þriðja
hvert ár þar til þær að lokum komu
út árlega fram til ársins 1900, er
félagið var lagt niður og sameinaö
Búnaöarfélagi Islands. Uröu fyrr-
nefndar skýrslur alls 22, allar prent-
aðaríReykjavík.
Tímarit á
Viðeyjarárunum
Af því, sem þegar hefur verið sagt
um útgáfu og prentun tímarita hér á
landi, má ljóst vera, að einungis f jög-
ur komu frá Viðeyjarprentsmiðju
þau 25 ár, sem hún starfaði, þ.e.
.dClausturpósturinn” og „Útvaldar
smásögur” í tíð Magnúsar
Stephensen, auk þeirra tveggja, sem
gerð hafa verið að umtalsefni í þess-
ari grein. Áður höföu íjögur slík rit
komið út hérlendis aö nokkm eða öllu
leyti, þar af þrjú á vegum MJSt., og
sýnir það ljóslega hið mikla framtak
hans, sem seint verður við jafnað.
Mestu umsvifin í þessum efnum voru
hinsvegar enn í Kaupmannahöfn,
þótt um þau verði ekki rætt að sinni,
en minna má á auk áður nefndra rita
„Islenzk sagnablöð” 1816—26.
„Fjölni” 1835—47 og ekki sízt ,jNý
félagsrit ”, sem nú höföu nýlega hafið
göngu sína, en af þeim komu út í
Kaupmannahöfn 30 árgangar, 1841—
73.
Erlendar fornritaútgáfur
yfirgnæfandi
Sömu sögu er að sjálfsögðu að
segja um ýmsa aðra bókaflokka,
sem lítið var sinnt hér á landi, en
gerð vom oft veruleg skil erlendis,
fyrst og fremst í Kaupmannahöfn.
Þarf þó engan að undra, svo mjög
sem allar aðstæður ytra vora hag-
stæðari, en auk þess fátækt ríkjandi
heima með almennu úrræðaleysi af
þeim sökum. Skýrasta dæmið í
þessum efnum er um eftirlætisefni
landsmanna, fomsögumar, sem
heita má að hafi í upphafi allar verið
útgefnar erlendis, oft í veglegum
búningi, og ólíklega lagt leið sína
hingað til lands að ráði fyrr en löngu
síðar. Hefur áður komið fram, að í
Skálholti voru prentuö fimm rit um
fornsöguleg efni, á Hólum tvö og eitt
í Hrappsey. Ekkert rættist úr í
Leirárgörðum, þar var aöeins
prentað upphaf „Heimskringlu”
Snorra Sturlusonar og á Beitistöðum
ekkert um slík efni.
Viðeyjar Njála
Er liðið var að lokum prentunar í
Viðey, 1844, kom þar út ,,Sagan af
Njáli Þorgeirssyni og sonum hans
&c.”, á titilblaði sögð prentuð eftir
útgáfunni í Kaupmannahöfn 1772.
Var hin síðar nefnda fyrsta prentun
af Njáls sögu, útgefin af Olafi
Olavíus, stofnanda Hrappseyjar-
prentsmiðju (sbr. XIV. grein). Enn
var þetta rit gefið út á latínu árið
1809 í umsjá stofnunarÁmaMagnús-
sonar, en upphaflega hafði prentun
verið hafin árið 1791 á kostnað P.F.
Suhm (1728—98), dansksfræðimanns
og mikils áhugamanns um íslenzk
fornrit, sem sérstaklega er þó þekkt-
ur fyrir rit sín um danska og aðra
norræna sagnfræöi. Fyrmefnd Við-
eyjarútgáfa var önnur í rööinni á
íslenzku og þarf ekki að draga i efa,
að henni hefur verið vel tekið af
heimamönnum, sem nú f engu I hend-
ur fyrstu Islendingasöguna full-
gerða í látlausum búningi og því
væntanlega á hóflegu verði hérlend-
um kaupendum.
Uppskriftir vinsælla
rita
Enn var þess þó langt að bíða að
verulega rættist úr í þessum efnum,
og urðu menn því að svala fróðleiks-
þorsta sínum áfram á annan hátt.
Má í því sambandi minna á hinn
mikla fjölda handrita, sem bámst
um landið bæ frá bæ í sífellt nýjum
afritum heimamönnum til ánægju og
afþreyingar við langar vinnustundir.
Voru þar að sjálfsögðu hverskyns
fomsögur í hávegum hafðar, en einn-
ig ljóð og rímur, sem þjóðin hafði un-
að við um aldir.
Hillir undir
bjartari tíma
Ekki verður lengur fram haldið við
frásögn af Viðeyjarprenti, enda þótt
af ýmsu fleira áhugaverðu væri að
taka. Þótt svo mætti virðast af því,
sem sagt hefur verið um bókaútgáfu
á Islandi til þessa, að hún hafi verið
fremur dapurleg, ef frá eru talin
nokkur eftirtektarverð rit og jafnvel
örfá stórvirki, þá má einnig líta á
málin í öðm ljósi. Ef hafðar era í
huga þær erfiöu aðstæður, sem
landsmenn áttu viö að búa um aldir
og keyrðu svo úr hófi, þegar verst lét
af völdum harðinda, náttúmham-
fara og annars mótlætis, að olli
örbirgð, mannfelli og vemlegum
landflótta þessarar fámennu þjóöar,
verður frekar athyglisverð seigla
þeirra, sem ekki gáfust upp við bóka-
útgáfu og prentun fyrr en alla kosti
þraut, en jafnvel þá vom aðrir til-
búnir að halda merkinu á lofti. Þess-
ir tímar voru hinsvegar nú að baki og
nýir bjartari framundan, þótt enn
væri nokkuö í land að um munaði.
Böðvar Kvaran