Dagblaðið Vísir - DV - 10.05.1984, Blaðsíða 15

DV. FIMMTUDAGUR10. MAl 1984.
Menning Menning Menning Menning
Nýttum
Laxness
Ámi Sigurjónsson:
Den politiske Laxness.
Den ideologiske och estetiske bakgrunden till
Salka Valka och Fria mön.
Stockholm, 1984.
Þetta doktorsrit Arna Sigurjóns-
sonar er aö ýmsu leyti brautryðj-
andaverk. Þaö skýrir margt í ferli og
skáldsögum Laxness á fýrri Wuta
aldarinnar, og eins hefur Arni safnaö
saman afar miklum fróðleik um and-
legar hræringar hér á millistríðs-
árunum svo úr verður vísir að hug-
myndasögu sem hann ritar vonandi
fyrr en síðar.
Ámi tekur sér fyrir hendur að
bregöa ljósi á Sölku Völku og Sjálf-
stætt fólk, þær skáldsögur Laxness
sem einna helst má kenna við félags-
legt raunsæi — hann er að draga
fram bakgrunn þeirra, en ekki að
greina þær sjálfar og þeirra innri
lögmál. Slíkt hefur áður verið gert og
má í þvi sambandi minna á rit
Peters Hallberg og kver Vésteins
Olasonar um Sjálfstætt fólk. Arni
reynir því að tíunda flesta þá ytri
þætti sem máli skipta hér: stjórn-
málaþróun, efnahagsástand, umræð-
ur menntamanna í blöðum, hug-
myndir Halldórs sjálfs um listir og
stjómmál, pólitík hans.
„Sjá, hin ungborna tíð..."
Þetta er heillandi og undarlegt
timabil sem Arni fæst við. Þetta eru
timar sóttheitrar ættjarðarástar, ís-
lensku glimunnar, háleitra heit-
strenginga, kröfugerðar um yfirráð
yfir Græniandi, en jafnframt þegar
líða tekur á, stéttaátaka og kreppu.
Ámi rekur í fyrsta kaflanum efna-
hags- og stjómmálaþróunina og
hvernig staðnaður landbúnaður er á
góðri leiö með að verða sá allsherjar
vandræöagangur sem síðar varð og
hvernig sá óæðri atvinnuvegurinn,
fiskvinnslan, stendur undir þjóðfé-
laginu að miklum hluta — hvort
tveggja skiptir máli til skilnings á
skáldsögunum tveimur; og í næsta
kafla sjáum við hvemig þjóðfélags-
hræringarnar — flóttinn úr sveitun-
um — endurspeglast í umræðum há-
skólaborgaranna í Reykjavík.
Á þriðja áratugnum fer mest fyrir
íhaldsmönnum sem lásu Hamsun og
bentu þjóðinni á fordæmi Isaks —
„fjör kenni oss eldurinn, frostið oss
herði”. Þeir höfðu andúð á kapítal-
ismanum og nýtísku í listum og vildu
varðveita fomar dyggöir: þjóðbún-
inginn, þjóðlegar fléttur í hári, þjóð-
lega húsagerð, þjóðlega myndlist,
þjóðlegar bókmenntir.
Þetta breyttist svo þegar fasism-
inn tók að fara með eldi um löndin,
þá klofnar þessi fylking. Hinir frjáls-
lyndari — svo sem Nordal — nálgast
vinstri menn í einhvers konar hófleg-
um þjóðlegheitum og hinir verða að
nátttröllum.
Halldór tók drjúgan þátt í þessari
umræðu, málsvari upplýsingar og
framfara gegn grillum fræðimann-
anna og rómantík. Sjálfstætt fólk
beinist þannig öðrum þræði gegn
þessum íhaldssömu tilhneigingum í
íslenskri menningar- og þjóðlífsum-
ræöu og raunar Salka Valka líka,
sbr. drengjakollinn á Sölku.
Háttatal og expressjónismi
Allt er þetta sett fram á skýran og
læsilegan máta og að baki liggur
mikil elja við að grafa upp gulnaðar
blaöagreinar. Það hlýtur raunar að
hafa reynst Áma allerfitt að draga
skýrar línur í þessari kortagerð;
þjóöfélagið íslenska og hugmyndir
Bókmenntir
Andri Thorsson
þegna þess lúta oft á tíöum öðrum
lögmálum en gerist með stóru
þjóöunum. Hér var — og er — nánast
engin hefð í heimspekilegri hugsun
og sveitamenningin gamla með sin-
um milljón rímnaháttum og þáttum
af einkennilegum mönnum náði
aldrei að tengjast farsællega við
strauma tuttugustu aldarinnar held-
ur dagaði uppi á kvöldvöku Ríkisút-
varpsins. Þeir hugsuðir sem í byrjun
aldarinnar vom að skrifa um bók-
menntir og listir höfðu því ekkert
innlent að byggja á, nema kannski
Háttatal Snorra sem augljóslega
dugöi ekki á Unglinginn í skóginum.
Og ekki fer hjá því að maður undr-
ist margt í þessum kafla: Einar Ben.
— eitthvert torráðnasta himin-
tunglaskáld íslenskt — aö heimta aö
öll önnur skáld yrki eins og Guö-
mundur frá Sandi um bóndann í
Halldór Laxness.
dagsins önn. Það er ámóta og ef
Guðbergur færi að boða kvennabók-
menntir. Það var einkum Guðmund-
ur Finnbogason sem hamaöist gegn
stuttu hári kvenna og nýjum ismum í
skáldskap — engu að síður nálgast
hann formskilning strúktúralisma og
nýrýni í ritgerð sinni um Einar Ben.
langt á undan samtíö sinni. Hjá
Kristni E. Andréssyni fer saman
ungmennafélagsleg rómantík, hrifn-
ing á Nordal, áhugi á hlutverki
tungumálsins i skáldskap, og svo aft-
ur ströng kröfugerð um sósialiskan
anda i verkum: hann var einhvers
konar marx-lenin-nordalisti. Þannig
blandast alþjóðlegir straumar inn-
lendum oft á tíðum á óvæntan hátt.
Stundum finnst mér Arni einfalda
um of: ég held t.d. að Ásgrímur Jóns-
son hafi átt fátt sameiginlegt með
Einari Jónssyni í viðhorfi sínu til
náttúrunnar og mér finnst hæpiö að
nefna Jón Leifs i sömu andrá og
Guðmund frá Miðdal — Jón var
módernari í list sinni og hún var lítt
við alþýöuskap. Mér þykir Arni gera
of mikiö úr skyldleika Nordals við
Nietzsche, því ég held að Nordal hafi
einkum verið að velta fyrir sér
ábyrgð einstaklingsins og þeim
mörkum sem honum væru sett, bæði
í ritdeilunni við Einar H. Kvaran og
seinna í Lif og dauði.
Laxness og pólitíkin
En kaflinn um andlegar hræringar
millistríðsáranna er einungis lítill
hluti bókarinnar þó hér hafi verið
mest skrafaö um hann. I seinni hlut-
anum beinir Árni sjónum meira að
Laxness sjáifum og vinstrimennsku
hans. Hann rekur skiimerkilega hug-
myndafræði Alþýðubókarinnar —
ofurtrúna á nýjustu tækni og vísindi
— og sýnir síðan hvernig þessar hug-
myndir birtast í Sölku Völku með
ótal spurningarmerkjum og erfiðum
úrlausnarefnum svo sem vera ber í
skáldskap. Hann skoöar nokkrar
Sovétferðalýsingar og beitir aðferð-
um strúktúralismans til aö sýna
hvílíkt klisjuform þetta var, og í síð-
asta kaflanum fjallar hann um póli-
tíska þátttöku Laxness sem beindist
einkum að því aö samfylkja sósíalist-
um og prógressífum gúmanistum
gegn fasismanum. Halldór virðist
fljótlega hafa snúiö baki viö ofurrót-
tækni Alþýðubókarinnar, þó hann
verði Stalín lengi vel í utanríkismál-
um.
Þetta er ágæt bók. Hún er þrútin að
efni, með sérlega vandaða bókfræði,
það er snoturlega frá henni gengið og
hún miðlar vel veröld sem var, því
eftir seinna stríð hófst nýtt skeið —
bæði hjá Halldóri Laxness og öðrum
Islendingum.
/
Við viíjuni vekja atíiytjfi \úí)skiptavÍTui d piú að 1. nrní - 1. septemBer verður aðatsfuifstöfa jefagsins opin jra íu.
BWinHBáTllrtllMIÍSUUIIK
Laugavegur 103 105 Reykjavík Sfmi 26055