Dagblaðið Vísir - DV - 21.12.1984, Blaðsíða 14

Dagblaðið Vísir - DV - 21.12.1984, Blaðsíða 14
14 DV. FÖSTUDAGUR 21. DESEMBER 1984. Menning Menning Menning Menning Alstaðar er flótta- maðurinn einmana Jón Óskar Sölvi Helgason, listamaður á hrakningi, heimildasaga. ísafoldarprentsmiðja 1984. Alstaðar er flóttamaöurinn ein- mana, segir á einum staö í handritum Sölva Helgasonar. Flækingsins sem oröiö hefur gróunum óþrotlegt yrkis- efni. Listamannsins sem þeir sögöu að kynni ekki til verka af því aö „manna- myndir hans og landslagsmyndir voru engu líkar”. Elskhugans sem bar ástina sína, hana Júllu, í poka um fjöli og firnindi. Sölvi rak marga einfeldn- ingshlátra uppúr börkum íslenskra bænda á sinni tíð enda skar maðurinn sig úr og var þar að auki ekki allur þar sem hann var séður. Hann flæktist lengi fyrir fööurlandseigendum í valdastólum, sinnti ekki lögum um vistarskyldu og lét sem hann ætti jöröina undir fótum sínum — landlaus maöurinn. Engin furöa þótt skyldu- ræknum embættismanni einsog Eggert Briem blöskraöi frekja hús- gangslistamannsins og dæmdi hann í þriggja ára þrælkunarvinnu í Kaup- mannahöfn. Tvö ár fékk hann fyrir aö hnupla einni myndabók, eitt fyrir aö skoða náttúruna í leyfisleysi. Mynd- verkum hans um leið tortímt, áfrýjun stungið undir stól. Maðurinn var hættulegur því hann gat gefið vinnu- skrílnum fordæmi. Síöan var um aö gera aö breiöa yfir ósvinnuna meö því aö koina af staö rógi um manninn svo entist útyfir iandamæri h'fs og dauða. Þaö tókst, því jafnvel Davíð sem reit um Sölva sögu, Sólon Islandus, sá hann íljósirógsagnanna. Sölvi Helgason taldi sig réttilega lista- og vísdómsmann en í augum samferöamanna var hann aðeins letingi og ómagi. Þeir brugðust viö eftir því. Samtíðinni er alltaf uppsigaö viö afburöamenn sína segir sagan — og víst er að slíkum var ekki vært í íslenku bændasamfélagi. Þar var lágt til lofts og þröngt til veggja. Margstraffaður og margníddur Jón Oskar hefur nú gefið út ævisögu Sölva og unnið með því þarft verk. Tilgangur hans hefur veriö tvíþættur. I fyrsta lagi ,,aö flytja íslenskum almenningi sannari sögu af æviferli Sölva Helgasonar en gert haföi verið til þessa dags, leiða fram sannleikann um þaö hver hann var, þessi margstraff- aöi og margníddi förumaöur, sem jafn- vel skáldin höföu ekki getað skrifaö um eöa ort hingað til nema meö undirgefni viðrógmælgi þjóðsögunnar” (248). I ööru lagi aö sýna fram á þýöingu Sölva fyrir myndhstarsögu þjóöar- innar en eins og kunnugt er þá er nú haldin sýning á verkum hans í Reykjavík. Enginn veit hvaö oröiö heföi úr Sölva hefði hann fengiö tæki- færi til aö þroska Ust sína og sætir reyndar mikilU furöu aö gáfa hans skuli hafa lifaö í gegnum ömurleg kjör langrar ævi. Margar Utmyndir af verkum hans prýöa ævisöguna og auka gildi hennar. Jón Oskar hefur kannað frum- heimUdir, s.s. handrit Sölva, dóma- bækur, bréfa- og kirkjubækur. Meðal þeirra merkustu eru bréf Sölva tU Jóns Sigurðssonar forseta. Þau varpa skýru ljósi á ævi útskúfaðs manns, ævi sem í senn var grátleg og brosleg. Þessi bréf voru skrifuö á Kaupmannahafnar- árum Sölva en Jón Oskar leiöir sann- færandi rök aö því að þá hafi hugur hans fyrst klofnað, kvölin svo hörö aö sáUn reis ekki undir henni. Listamaöurinn lagði á flótta úr niöurlægingu sinni inní annan heim þar sem hann var annar Sölvi, jafnoki meistaranna, yfirburöamaöurinn, geisli guödómsins. Jóni Oskari farast svoorö um þetta: „En í huga hans (þ.e. Sölva) var vitundin um skyldleika við andans menn veraldar þaö sem hélt honum ofan viö dýriö, svo aö hann yfir- bugaöist ekki í þrengingunum, en hafði nægilegan styrk til að brynja sig gegn algerðri brjálsemi, um leiö og andi hans beiö varanlegan skaöa. Þetta felur bæöi í sér vitskeröingu og viturleik: draumhugmyndtilaðlifaaf, samræming brjálsemi og skynsemi, einskonar vöm andans gegn bUndu ofstæki grimmdar og heimsku samtímans”. (147) Hvaö sem ööru líöur þá bjargaöi Sölvi Ust sinni á flóttanum og sjálfum sér frá algerri sturlun. Merk heimi/dasaga Mér sýnist Jón Oskar fara vel meö heimildir sínar og hvergi draga ályktanir aö óathuguðu máli, lýsingin traust og vönduö. Bók hans eykur okkur skilning á kjörum múgans í íslensku bændasamfélagi, hún sýnir okkur kunnar „söguhetjur” í nýju ljósi og varpar aö auki ljósi á einn merkasta þáttinn í menningarsögu 19. aldar. Á köflum er frásögn Jóns Oskars full langdregin, einkum þegar hann þylur uppúr réttarskjölum, einnig gerir hann sig sekan um óþarfar málalengingar og jafnvel endurtekningar á stöku staö. Samúð hans meö og aðdáun á Bókmenntir Matthías V. Sæmundsson Sölva ber sömuleiðis raunsæi hans á stundum ofurliöi. Þessir gallar breyta því þó ekki aö Sölvi Helgason er hin merkasta bók sem þyrfti aö fara víöa. Jón Oskar hefur dregiö fram upp- lýsingar sem hingað til hafa ekki verið almenningseign, endurreist með þvi mann sem á heima meöal stórmenna 19. aldar. Hrífandi kvæði Bókmenntir Andrés kristjánsson Læsileg f ræðasyrpa og sagnaskemmtun Kristján Karlsson: KVÆÐI '84. AB1984, 90 bls. Þetta er fjóröa kvæöabók höfundar. Fyrst kom Kvæði (1976), þá Kvæöi ’81, og í fyrra New York. Þessar bækur eru allar nokkuö svipaðar aö stærö og geyma Ijóðabálka. Eða birta þær glefs- ur úr lönguortum ljóðabálkum? Hér er „Or anecdota pastoralia” III. hluti bókar, samnefndur bálkur annarra kvæða var í Kvæði ’81. Og hér er kvæði: „Enn af ferðum Sighvats” og sýnist mér þaö í beinu framhaldi af kvæði um Sighvat í þeirri bók, a.m.k. hvaðhugblæog hrynjandi varðar. Þessar fjórar bækur eru hver ann- arri meira heillandi, þar ríkir leikandi létt kveðandi og leiftrandi myndir. Ef til vill er hin fyrsta auðteknust, full af söngnum gáska og orðaleikjum. Kvæði ’84 skiptist í fimm bálka. Hinn fyrsti heitir „Guöríður á vori” og talar hún þar í 1. persónu. Hvert ljóö er sex línur, eöa þrjú línupör, og hrynjandm Bókmenntir Örn Ólafsson jafnan hin sama í meginatriðum: eins og upphafslína ferskeytlu, hefst á áherslulausum forlið. Ekki er beinlínis rim, en stundum óbeint þó, því sér- kennilegt orðalag er endurtekiö frá einni línu til annarrar. Þaö magnar reglubundna hrynjandi kvæðanna, og lætur kannski í ljós dálítið klemmda tilfinningu, því oröalagið er nokkuð óeölilegt í dæminu sem hér skal tekið (II), og leggur áherslu á talandann og hina persónuna, einkunn er á undan oröinu sem hún á viö: hans vinarþel, hans slóö, mín vör, en einnig: vorið kom, Lífiö kom. II Minn salti vinur vorið kom hans vinarþel er óséö g jöf. Hans slóö er annars óhrein spor í úfnu lofti hér og hvar. Mín vör er sæt af salti í dag. Eg sakna einskis. Lífiö kom. Hér sést sláandi einkenni þessara kvæöa: skörp, sérkennileg skynjun miðlar augnabliki: Voriö er saltur vinur — og andstæðurnar: sæt af salti: blæbrigöi andrúmsloftsins í vorkomu. Lokaorð þessa kvæöis eru einskonar viðlag bálksins alls í einhverju formi: Eg minnist einskis allt er hér mitt yndi er þögn og snerting líf (bls. 13) ég þarfnast einskis, allt er nýtt og autt sem fjallið guö’sé lof (bls. 15) Og þegar Guöríöur er að segja þetta, aö hún uni sér viö síkvika ásýnd hlut- anna á vori, þá er ljóöiö gjarnan runa af stuttum aöalsetningum meö algeng- ustu orðaröð, eins og í dæmunum hér aö ofan, sígilt fullyrðingaform á því. En inn á milli kemur svo sjálf mynd hlutanna, kvik í lit, í órofa málsgrein sem miðlar hægri hreyfingunni: Við granna hlein sig hefur þang í hljóðri fyllu í stefnu á gult djúp þögnin grænkar hægt og hægt ég hlusta á þangiö sterkt og brúnt sem fyrir augans grun um grænt og gult er hverfult eilíft líf. Wtlaust koma skarpar myndir augnabliks, jafnframt sýna myndirnar hverfulleika þess. En lýsingum kyrrðarinnar fylgir eitthvaö sem stingur í stúf við hana. Minnst er á angur, minningu sem gjarnan má myrkvast, spor, spor í hrími. Það er stígandi í þessum annarlega tón, hann rýfur kvæöiö (XV) og hljómar loks ódulinníXVI: Á kvöldum blööum, kyrktri bók er kvalafullt og nýtt hvert spor Þegar kemur út í aðra bálka bókar- innar gerbreytist hrynjandi og annaö, veröur fjölbreytilegri. Hafblik og hríöarspor (manns sem varð úti) eru áleitin minni, einnig þar, innan um margbreytilegar myndir. Þar tekst á sterk kennd fyrir veru hlutanna og hverfulleikanum, en einnig koma til sérkennileg hugrenningatengsl og margbrotin, t.d. í eftirfarandi kvæði í bálkinum: „Frá degi til dags”. Það er til dæmis um hvílíkt dýpt er í þessum kvæðum Kristjáns, þau eru sérkenni- leg og fögur. V fleiri og fleiri koma afbrigði dagsins í ljós: dagur úr ósveigjanlegum tærleik Fortunato er steyptur í daginn, gler í gler bundinn altærri ósveigjanlegri kvöl eins og gegnkaldur líkami sem fær ekki skolfiö hægt og hægt streymir gulbrúnt ljós inn í gler dagsins; hægt og hægt streymi ég breið fljótandi skynjun inn í haustið; örlítið hægar streymir haustið inn í mig mismunurinn er líf mitt eins og er dálítið kvalafullur eins og öll hreyfing Guðmundur L. Friðfinnsson: Örlög og œvintýri. Bókaútgáfan Skjaldborg, Akureyri, 1984. Þessi ellefta bók Guðmundar L. Friöfinnssonar ber stórbrotið nafn, en undirheiti sér um aö þaö misskiljist ekki — æviþættir, munnmæli og minn- ingabrot. Þetta er kallað fyrri bindi, þótt bókin sé ekki ýkjaþykk. Þama er töluvert fjölbreytilegur efniviður innan spjalda — kennir sem sagt margra grasa — ýmissa forvitni- legra, einkum þeim sem kunna aö meta gamlar sögur, sérkennileg tilbrigði mannh'fs á liðinni tíö og dular- sagnar af ýmsu tagi. Þama eru ýmsar sagnir af vinum og vandamönnum í lífshverfi höfundar, svo sem forverum ÚTOGSUÐUR, 20 ferðaþœttir, Friðrik Páll Jónsson tók saman. Svart 6 hvftu, Reykjavfk, 1983. 277 bls. Rétt fyrir jóhn í fyrra kom út alveg prýðileg bók sem ekki vannst tími til aö skrifa um þá og hefur því oröiö ómaklega útundan hér í blaðinu. Mun ég því bæta úr því með örfáum orðum. Umrædd bók heitir ÍJt og suður. Þetta eru 20 ferðaþættir eftir 18 höf- unda en þeir eru þessir: Bemharður Guömundsson, Bjöm Þorsteinsson, Brynja Benediktsdóttir, Einar Már Jónsson, EUn Pálmadóttir, Guð- mundur Amlaugsson, Guömundur Einarsson, Guöný Halldórsdóttir, Gunnar Helgason, Gunnlaugur Þóröarson, Margrét Jónsdóttú, Oddný Guðmundsdóttú, Olafur HaU- dórsson, Omar Ragnarsson, Steúidór Stemdórsson, Sunneva Hafsteins- dóttir, Þorsteinn Svanlaugsson og Ævar Kjartansson. Þessir þættú aUú em einstaklega vel unnú og skemmtUega skrifaðir. Eru auk þess býsna margbreytUegú og segja frá feröalögum bæði innan- lands og utan, ferðalögum sem farm eru í ýmsum tilgangi og ólíkum. Þættúnir eru fróðlegú og segja manni alUr eitthvað nýtt, okkur sem hans á Egilsá og nágrönnum, og saman tekúin margur fróðleikur um söguleg örnefni og staöi, jafnvel sagöar sögur af dul og feiknum á hö- mni tíö og múint á þjóðtrú, sem tengd er ömefnum og stöðum, til að mynda í Egilsdal. Þá er allgreinUega sagt frá ábú- endum Egilsár á liðinni tíð, svo sem foreldrum höfundar. AllgUdur þáttur, rakinn eftú heimUdum, er af Stefáni Tómassyni lækni á EgUsá og Sagnir af fleúi frægöarmönnum svo sem Bólu- Hjálmari og Símoni Dalaskáldi, og Jón goddi fer ekki hjá garöi bókarinnar. Nefna má skemmtUegan og nokkuð langan þátt af Grími græðara og ýms- ar lækningasögur til tíndar. Þarna eru heúna sitjum. Þetta em ekki ein- göngu landlýsingar heldur er einnig sagt frá mannlegum samskiptum og Fríðrík Páll Jónsson. fjölmargar frásagnú aðrar og töluveröur fróðleikur kominn saman um líf og staðhætti í framdölum aust- anvert í Skagafúði á fyrri tíð. Guðmundur rekur heimUdir og kann vel að segja frá sem kunnugt er. Hann stundar ekki málalengingar úr hófi fram en heldur til haga því, sem hann veit læsilegt, en húðú ekki um aö raöa því mjög skipulega saman. I bókinni er fjöldi hnýsilegra mynda, bæði teikn- Uiga eftú Guðmund Frímann af eyfúskum bæjum og sögustöðum úr bókinni. Bókin er vel úr garði gerð hið ytra og Uklegt að margú, einkum þeir sem kunnugú eru á þessum slóöum, telji sér hana feginsfeng og skemmtilestur. dregnar skarplegar ályktanú af þeim sem gaman er aö. Ekki er hægt að lýsa öllum sögun- um, þaö yrði of langt. Nefni hér aðeins eúia sem mér líöur seint úr mrnni: „Hrakningar á Nýjabæjar- fjaUi” eftir Gunnar Heigason. Þar segú frá hópi manna á vélsleðum á hálendinu sem lendir í ofviöri og Ufs- hættu en allt fer vel aö lokum. I þess- ari sögu fer saman fræðslugUdi og Ustræn frásögn. Eins og reyndar í ölium húium sögunum. Bókin er vel prentuð meö stóru letri, á góöan pappír og vel prófarkalesm. Eg mæU eindregið með bókinni ÍJt og suður ef menn langar út og suður en verða þó að halda sig innan dyra af einhverjum ástæöum því henni tekst svo sannarlega aö lyfta manni upp úr hægúidastólnum. Rannveig. Bókmenntir RannveigG. Ágústsdóttir UPPÚR HÆGINDASTÓLNUM

x

Dagblaðið Vísir - DV

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagblaðið Vísir - DV
https://timarit.is/publication/255

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.