Dagblaðið Vísir - DV - 21.12.1984, Blaðsíða 18

18
DV. FÖSTUDAGUR 21. DESEMBER1984.
Menning
Menning
Menning
Menning
DOSTOJEVSKI
A ÍSLENSKU
Fjodor Dostojevski:
GLÆPUR OG REFSING.
Skóldsaga f sex hlutum með eftirmóla.
Ingibjörg Haraldsdóttfr þýddi.
Mól og menning, Reykjavfk, 1984 470 bls.
Ot er komin í íslenskri þýöingu Ingi-
bjargar Haraldsdóttur rússneska
skáldsagan „Glæpur og refsing” eftir
FjodorDostojevski (1821—81).
Dostojevski er einn hinna miklu
rússnesku höfunda 19. aldarinnar og
verk hans heimskunn meistarasmíð.
Hann var skáld þjáningarínnar og
hann á margt sameiginlegt með sögu-
persónum sínum, svo sem fátæktina,
flogaveiki, spilafíkn, fangavist, ýmsa
lesti og sterkar ástríður. Hann stóð
einu sinni frammi fyrir byssukjöftum
Rússakeisara, aöeins sekúndur milli
lífs og dauöa. Á seinustu stundu var
dómnum breytt í 4 ára fangavist í
Bókmenntir
RannveigG.
Ágústsdóttir
Síberíu fyrir uppreisnartilraun.
I „Glæp og refsingu” er söguhetján
látin hugsa á leið sinni til aö fremja hið
afdrifaríka morö: „Líklega er þessu
þannig farið með þá sem leiddir eru til
aftöku, að þeir hugsa stíft um alla hluti
sem fyrir þeim veröa á leiðinni.” (66).
Og þannig var með Raskolnikof. Hann
fór að hugsa um eitthvað sem kom
málinu ekkert við, gosbrunna og vatns-
súlur og svo framvegis, enda þótt hann
ætti ekki von á sjálfs sín dauöa en fór
sjálfurtilaðdeyða.
Sagan fjallar sem sé um stúdentinn
Raskolnikof, sem drepur gamla okur-
kerlingu með exi og systur hennar lika
af því að hún álpaöist inn í herbergið
þar sem hann stóð yfir rjúkandi líkinu.
Morðið var framið í hálfgeröri örvænt-
ingu sökum örbirgðar og ráðleysis.
Sagan rekur svo afleiöingar voða-
verksins á sálarlíf stúdentsins. Hann
haföi hrifist af liugmyndum samtím-
ans um ofurmennið sem gat leyft sér
næstum hvaö sem var til eigin fram-
dráttar, því þaö sem mikilmennin gera
er rétt. En kenningar hans standast
ekki, þær sanna honum aftur á móti að
hann tilheyrir ekki þessum útvalda
hópi heldur sé hann einn af almúgan-
um, þeim sem f æðast til að deyja.
I fangelsinu verður Raskolnikof ljóst
hið mikla regindjúp sem staðfest er
milli stétta í þjóðfélaginu. Smátt og
smátt fær hann áhuga á því úrhraki
fólks sem fyllir fangelsið og fer að
elska það og virða sem hinn sanna
stofn þjóöarinnar. Hann hverfur einnig
frá hetjudýrkun að guöstrú, nú er þaö
hinn umburöarlyndi og hógværi sem
skal erfa landiö. Þarna mun fara
saman þróun skoðunar höfundar og
sögupersónu, því sá fyrmefndi brást
uppreisnaröflunum.
„Glæpur og refsing” fjallar um sál-
fræði afbrotamanns, eöli glæps og refs-
ingar. Hún gerist, eins og flestar sögur
Dostojevskís, í borg (Pétursborg)
meðal þeirra aumustu og segir frá
peningalausu fólki, strákum hjá veö-
lánurum og stelpum sem „vinna fyrir
sérsjálfar”.
Dostojevski er langt á undan sinni
samtíð á sviði sálfræðinnar. Þótt hann
hafi ekki í henni nein próf hefur hann í
krafti snilligáfu sinnar auögað heims-
bókmenntirnar ómetanlega með glögg-
um sálfræðiiegum útlistunum mann-
legra kennda í fjölda stórverka, þar á
meðal Bræörunum Karamazov, Idjót-
inum, Hinum djöfulóðu, Unglingnum
o.fl.
Það er mikið þrekvirki að þýða þessa
stóru skáldsögu úr rússnesku, en það
starf hefur Ingibjörg Haraldsdóttir
innt af hendi meö sóma. Eg kann ekki
rússnesku og get ekki dæmt um hlýðni
þýðanda viö frumtexta, en sagan er á
góðri íslensku, látlausri en um leið blæ-
brigðaríkri. Þetta verk er, eins og
fleiri sögur höfundar, byggt upp sem
spennusaga (ekki sagt hér í neikvæðri
merkingu), samtöl eru yfirgnæfandi
ásamt beinni frásögn og því er sagan
mjög sjónræn og auðvitað skemmtUeg
aflestrar. Þetta verk er 470 blaösiður
og letrið er það smátt að bókin yrði um
670 síöur ef hún væri með „normal”
letri (sem hefði gjaman mátt vera
fyrir léleg augu). En í þessarí löngu
sögu er aldrei slakað á kröfunum sem
skáldiö gerir til góörar frásagnar.
Það er sagt að Dostojevski hafi staö-
iö í skugga Tolstojs og Turgenevs á
meöan hann liföi. Honum hafi verið
lagt tíl lasts að hann fágaöi ekki verk
sín sem skyldi heldur léti móðan mása.
En síöari tima rannsóknir á handritum
skáldsins sýna aö hann hefur þvert á
móti þaulhugsaö uppbyggingu verka
sinna. Og þau hafa aldrei notið eins
mikillar hylli og nú á vorum dögum.
Það er stórkostlegt að hafa fengið
Dostojevski á íslensku. „Glæpur og
refsing” er grimm saga sem sögö er af
leiftrandi hugviti og innsæi. „Glæpur
og refsing” er falleg saga, þótt hún sé
ljót.
Raunveig
Veruleikaflótt
inn rekinn
SAGAN ENDALAUSA.
Höfundur: Michael Ende.
Þýflandi: Jórunn Sigurðardóttir.
Ljóðaþýðingar gerflar af Böflvari Guðmunds-
syni.
Útgefandi ísafoldarprentsmiflja, Roykjavik,
1984.
Sagan endalausa segir frá Bastían
Balthasar Búx, feitum, kiöfættum og
ljótum strák. Hann er á framfæri ein-
stæðs fööur síns og hæddur og smáður í
skólanum.
Hann kemst yfir sögu sem ber nafniö
Sagan endalausa og hverfur inn í frá-
sögnina. Þegar hann kemur til baka er
hann enn kiðfættur, nefið eins og kart-
afla en hann hefur samt breyst og
breytingin smitar umhverfi hans.
Bók þessari er beint gegn eldri ungl-
ingasögum þar sem „sagt var frá ein-
hverjum hversdagslegum atburðum í
hversdagslegu lifi ofurhversdagslegs
fólks á skapvonskulegan og smá-
smugulegan hátt. Honum fannst nóg af
slíku í daglega lífinu og hvers vegna
skyldi hann þá vera að lesa um það
líka. 1 svoleiðis bókum var líka stöðugt
verið að tala um fyrir manni eða reyna
að fá mann til einhvers á mismunandi
opinskáanmáta.” (23)
Nei, Sagan endalausa fæst ekki aö
stofni til við svona lagað. Hún lýsir
ævintýrum í hugarheimum þar sem
allt heitir s jaldgæf um nöfnum og verur
eru sérkennilegar: Grænskinnar eins
og Atreju, Dvergálfurinn Engyvúk,
heilladrekinn, Fíþín og fleira skrýtið
og oft skemmtilegt.
Sagan gerir tiikall til að vera frum-
leg, ekki síst með öllum þessum nöfn-
um (gjarnan með ypsíloni, x-i eða að
minnsta kosti c-i). Ævintýrin sem í
verkinu er að finna má samt flest finna
í gömlum riddara-, kúreka- og hetju-
sögum. Stundum verður maður pirrað-
ur og þreyttur á platgoðsögunum sem
er verið að troða upp á mann. Oftar les
maður af sæmilegum áhuga og
ánægju.
Það er yfirlýstur megintilgangur
sögunnar að veita lesandanum tæki-
færi til að flýja fúlan veruleikann og
skemmta sér í nokkrar klukkustundir.
En það er ekki eini tilgangurinn. I um-
gjörðinni er ennþá hinn ósjálegi ein-
mana blóraböggull með einstæða
föðurinn (og lykilinn um hálsinn?) úr
gömlu unglingasögunum.
Lausnina má eins og í gömlu vanda-
málabókunum leggja snyrtilega fram í
einni setningu í lok greiningar verksins
flokkaöa undir HNEIGÐ:
Með því að hverfa til ævintýra og
hetjusagna og tileinka sér anda þeirra
má ná jákvæðum tökum á veruleikan-
um. Svo bókin er kannski ekki svo
óskyld lyklabarnsróman þegar allt
kemur til alls. Kennsluaðferðirnar eru
bara orðnar lymskulegri.
Bókin um hvarf Bastíans í bók hefur
ýmsa tilburði til heimspekilegra
vangaveltna. Að hugarheimum sækir
eyöing: „Eftir þvi sem Eyöingin
breiddist út í Hugarheimum jókst lygin
í Mannheimum og þar með minnkuöu
möguleikarnir á því aö einhver þaðan
Bókmenntir
Sigurður G. Valgeirsson
heimsækti Hugarheima.” (137) Og:
„allar lygar í veröld mannanna barna
voru eitt sinn verur í Hugarheimum
sem viö komu sína til Mannheima urðu
óþekkjanlegar og glötuðu sínu sanna
eðli”. (158) Og fleira og fleira. Ekki
sýnist mér þær þess eðlis að mikilli
hugarorku sé eyðandi á þær.
Gerð hefur verið mynd eftir sögunni
sem sýnd er í bíóhúsi í Reykjavík um
þessar mundir. Vafalaust er þetta hinn
besti efniviður í vel heppnaða tækni-
brellu-ævintýra-kvikmynd.
Þýðing Jórunnar Siguröardóttur á
meginmáli og Böövars Guðmundsson-
ar á ljóðum viröast með ágætum.
Það er fínt aö hefja hugarflugið aftur
til vegs andspænis raunsæisverkum
fyrir börn og unglinga sem eins og ein-
hver góður maður benti á: „Tókst svo
vel að lýsa leiðindum aö manni dauð-
leiddist þegar maður las þær. ”
Hins vegar er eðlilegra að greina
fremur á milli góðra bóka og slæmra
en raunsæisverka og fantasíu. Ekki
satt?
Hann hugtók ísland næmarí
skynjun en flestir gestir
Martin A. Hansen:
Aferoumísland.
Hjörtur Pálsson þýddi.
Almonna bókafólagið, 1984.
Martin A. Hansen var höfundur sem
gætti þess jafnan að reisa hús sitt á
þeim homsteinum, sem traustastir eru
til þess að byggja á bókmenntir —
sögu, skáldskap, mannlífi og náttúru-
fari. Þetta var löngu ljóst orðið af
sögum hans og lýsingum úr liðinni
tíö Danmerkur, er hann geröi ferðsína
til Islands í bókarvændum árið 1952 í
fylgd með Sven Havsteen-Mikkeisen,
listmálara. Það urðu fagnaöarfundir
og hvergi átti byggingaraðferð hans
betur viö. Þeir félagar óku í jeppa um
landið þvert og endilangt þetta sumar,
og bókin Rejse paa Island kom út árið
eftir meö máli Hansens og myndum
Mikkelsens. Það leyndi sér ekki, að
þeir höfðu hugtekið Island betur en
flestir aðrir útlendingar sem hingaö
hafa komiö í sömu erindum.
Bókin hlaut lof og láð í heimalandi
höfundar og voru höfð stór orð um
hana. Jens Kruuse sagði til að mynda:
„Hér er aö finna yndislegar, smágerv-
ar og fagrar lýsingar, sem maður les
með djúpri nautn.”
Hið sama varð uppi á teningi, þegar
Islendingar tóku að fletta bókinni,
nema aö undrun þeirra var enn meiri.
Þaö var göldrum líkast hvernig þessi
danski maöur hafði hugtekið land, þjóö
og sögu, séö og skilið allt með glöggum
gestsaugum og umgengist það eins og
heimamaöur, numið þaö um leið ís-
lenskum augum sem alltaf horfa út í
bláinn en sjaldan niður fyrir tær sínar.
Martin A. Hansen var líka í raun
heimamaöur, þótt hann væri að koma
til Islands í fyrsta skipti, þekkti sig svo
að segja í hverri sveit, af því að sagan
og Island verða aldrei sundur skilin, og
hann var heimagangur í Islendinga-
sögum. Þess vegna kom hann með
sínum hætti heim til Islands, þar sem
sögurnar fögnuðu honum og minntu á
sig í öðrum hverjum dal og bæ eða
veggjabrotum. I hans augum reis
sögueyjan undir nafni. En íslenskar
sögur og bókmenntir urðu þessum
gesti ekki einangraður heimur heldur
inngöngudyr í þá veröld sem blasti við
þessum skyggna manni og næma
skynjanda. Þegar hann kemur í nýjan
dal eða fjörð á ferð sinni, skyggnist
hann að vísu fyrst eftir óöulum sögunn-
ar og rekur hana fyrir sér af leiðar-
þústum sem við blasa, en af þeim sjón-
arhóli beinir hann augum aö f jöllum og
vötnum, jöklum og ljósbrigðum him-
insins. Að því búnu lítur hann til
Bókmenntir
Andrés Kristjánsson
manna, dýra og grasa. Skynjun hans
er ætíð jafnnæm og augun opin, rósemi
í athugunum, glöggskyggni og skýr-
leiki í ályktunum. Seiðmjúkur frásagn-
arstíll hans fellur að þessu efni með at-
lotum. Eg er ekki svo lesinn í ferðabók-
um um heimsbyggðina, að ég viti hvaö
best er á þeim akri, en ég á bágt með
að trúa því að þar séu'margar bækur
sem taka þessari fram, og í mínum
huga hefur hún lengi verið í öndvegi
meðal þeirra bóka sem ég þekki af
þessutagi.
Myndirnar falla svo vel að landi, lífi
og texta að unun er að. I fáum breiðum
og einföldum dráttum og kolskuggum
birtast staöir, bæir og dýr ljóslifandi á
blaðsíöunum en fátt er um fólk þar.
Málarinn sem situr við hlið Hansens
lætur ekki sinn hlut eftir liggja.
A kápu íslensku útgáfunnar stendur,
að þetta sé „einhver skilningsríkasta
og viðfelldnasta bók sem útlendingur
hefur ritað um þetta land”. Þaö er
hreint ekki of mælt. Og þetta var haft á
orði skömmu eftir útkomu bókarinnar
1953: „Sjaldan hafa höfundur og land
tekist svo innilega í hendur og Martin
A. Hansen í þessari bók.” Eg held, aö
þetta sé líka hver ju orði sannara.
En þetta er orðin gömul bók og von-
um seinna þýdd á íslensku. Hún hefur
þó lengi verið vel kunn á landi hér og
býsna margir hafa lesið hana. Eg hef
séð hana töluvert víða og heyrt marga
hafa orð um hana á þann veg, aö aug-
ljóst er að hún er þeim hugstæð. Eg var
farinn að hugsa sem svo, aö vafasamt
væri að þýða hana á íslensku héðan af,
og líklega yrði það varla gert, án þess
að hún rýrnaði við í augum þeirra sem
voru þegar nokkuð handgengir henni.
Þegar maður hefur haft slika bók
undir hendi í ein þrjátíu ár og alloft lit-
ið í hana og lesið kafla og kafla sér til
upprifjunar og endurkynna, fer varla
hjá því að vafi læðist að um það, að hún
muni njóta sin eins vel í nýrri lesningu
á móöurmálinu. Það hlyti líka að verða
önnur bók. Eg get ekki neitað því, að
hún varð mér ekki sami kunninginn og
áður. En það er ekki þýöandanum aö
kenna. Hjörtur Pálsson hefur þýtt
hana með miklum ágætum, skilið vel
mildan seið stílsins og lagt sig fram
um að láta hann njóta sín. Og vegna
þeirra mörgu Islendinga, einkum
yngri kynslóða, var þýðing bókarinnar
og útgáfa hér gott verk og gagnlegt.
Slíka ágætisbók verðum við að eiga á
islensku. Hins er auðvitaö ekki að dylj-
ast, að hvorki landið né þjóðin eru eins
viðkynningar nú og 1950, og kynslóðir
sem síðan eru vaxnar úr grasi gera sér
varla ljóst með sama hætti og við, sem
þá vorum á miðjum aldri, hve þessi
gestur hugtók Island meö djúpri
skynjun um miðja öldina. En ungu
fólki nú á dögum er hann því betri leið-
sögumaður um land sem var og er ekki
hið sama lengur, nema í sögu og eilífð.
A.K.