Dagur - 10.07.1987, Blaðsíða 8

8-DAGUR-1D. júlí 1987
af erlendum vettvangi.
Lagt til baráttu við eina skæðustu plágu Aíríku:
vötn, aðrar þola miklu þurrara
umhverfi, t.d. savannasvæðin.
En öllum er þeim það samcigin-
legt, að það verður að vera ein-
hver gróður og skuggi, þar sem
þær búa.
Fæðir af sér eina lirfu
í hvert skipti
Flestar flugur, eins og t.d. hús-
flugur og fiskiflugur, verpa þús-
undum eggja. En tsetse-flugan
fæðir aðeins eina lirfu í hvert
skipti, og hún hefur gengið í
gegnum öll sín þróunarstig í
einskonar móðurlífi, þar sem
kirtlavökvi hefur séð henni fyrir
næringu. Lirfan fæðist í þennan
heim á skuggsælum stað, og hún
grefur sig samstundis í jörðu og
púpar sig og breytist á einum
mánuði í fullvaxna tsetse-flugu.
Flugan lifir í nokkra mánuði,
og á æviskeiði sínu elur kvenflug-
an af sér mest fjögur afkvæmi.
Pað sem veldur því, að stofninn
helst við þó að afkoman sé ekki
meiri, er að flugurnar skilja ekki
lirfur sínar eftir við óviss kjör
meðan þær eru í bernsku, heldur
lifa lirfurnar vel varðar inni í
móðurinni. Hinsvegar er aldrei
um að ræða urmul af tsetse-
flugum, og það er ein ástæðan til
þess, að raunhæft er að tala um
að útrýma þeim á ákveðnum
svæðum.
Sú þekking, sem menn öðluð-
ust á tengslum tsetse-flugunnar
við skóga og kjarr, leiddi til þess
að menn lögðu veiðirifflana frá
sér en tóku í staðinn axir og sagir
og ruddu einfaldlega trjám og
runnum burtu frá þeim stöðum,
þar sem flugurnar héldu sig.
Aðferðin er áhrifarík, en jafnvel
ennþá hrottafengnari en skot-
hríðin. Pví að nú voru ekki ein-
asta lífsskilyrði flugnanna
eyðilögð, heldur og lífsskilyrði
ótal annarra dýrategunda. Svo að
ekki sé minnst á þann skaða, sem
jarðvegurinn varð fyrir eða þau
vandamál vegna þurrka, sem
geta fylgt í kjölfar þess að
skógurinn er ruddur. Þessi aðferð
hefur því verið takmörkuð svo
sem hægt hefur verið, en enn er
þó trjám og runnum rutt burtu á
ákveðnum beltum, sem eiga að
verða til varnar og draga úr hætt-
unni á að sjúkdómurinn berist til
svæða þar sem honum hefur
verið útrýmt.
Fyrir rúmlega 40 árum hófst
nýtt tímabil í baráttunni við
skordýrin. Þá kom DDT, fyrsta
tilbúna eiturefnið á markaðinn.
Nú höfðu menn í höndunum
ódýrt efni, sem gat með góðum
árangri unnið á tsetse-flugunum
án þess að grípa þyrfti til skot-
vopna, skógarhöggs eða elds, og
virtist ekki valda miklum skaða á
umhverfinu.
Stórir vinnuflokkar með
sprautukúta á baki réðust einfald-
lega að dvalarstöðvuin flugnanna
með eitri, og árangurinn var víða
góður, m.a. í Nigeriu, Uganda og
Kenya. Eftir því sem íbúum fjölg-
Ætlunin er að vinna í eitt skipti fyrir öll á þeim blóðsugum,
sem dreifa sjúkdómum um Afríku. Umfangsmikil alþjóðleg
áætlun miðar að því að losa stór landsvæði í Afríku við
tsetse-fluguna, sem ber dauðann með sér. í baráttunni nota
líffræðingar bæði eitur og vitneskju um
lifnaðarhætti flugnanna.
Nú stendur til að útrýma
tsetse-flugunni í Afríku, og hefur
mikil efnahagsaðstoð fengist í því
skyni, m.a. frá löndum Evrópu-
bandalagsins. Tsetse-flugan er
alvarlegasta vandamál Afríku
ásamt hungursneyð og þurrkum.
Þekktar eru tuttugu mismun-
andi tegundir af tsetse-flugum.
Heimkynni þeirra allra eru í
Afríku og þær teljast til bitflugu-
ættar, sem heitir Glossina. Fljótt
á litið líkist tsetse-flugan grárri
húsflugu, en hún nærist á blóði.
Og í staðinn fyrir mjúkan rana
húsflugunnar hefur hún hvassan,
hornkenndan, svartan stungu-
rana, sem stendur fram úr höfð-
inu eins og rýtingur.
Tsetse-flugurnar eru plága
vegna þess að þær geta borið með
sér einfrumunga, svonefnda
trypánosoma, er lifa sem sníkju-
dýr í blóði manna og sumra ann-
arra hryggdýra með heitu blóði.
Trypanosomarnir eru viðsjár-
verðir, og þeir geta valdið tveim-
ur mjög alvarlegum sjúkdómum:
afrískri svefnsýki hjá mönnum og
nagana-veiki í hrossum og naut-
gripum.
Sjúkdómarnir koma til af því,
að sníkjudýrin berast inn í mið-
taugakerfið, þar sem þau geta
valdið heilabólgu og henni fylgir
doði, deyfð og megrun. Þetta
ástand getur reynst hættulegt.
Ef tsetse-fluga stingur rana sín-
um í húðina á manni, sem er með
trypanosoma í blóðinu, sýgur
hún eitthvað af þeim til sín með
blóðinu. Þeim fjölgar ört í þörm-
um flugunnar og eftir nokkrar
vikur leggja þeir leið sína upp í
munnvatnskirtla hennar, og eftir
það getur flugan spýtt þeim í
esta fórnardýr sitt. Eins og
rg önnur skordýr, sem sjúga
ð, spýtir tsetse-flugan í sárið á
a tíma og hún sýgur blóðið til
Það geta auðveldlega borist
000 trypanosomar með einni
; nspýtingu frá flugu. Eftir bitið
finnst fyrir litlum, aumum þrymli
í holdinu, þar sem trypanosom-
arnir fjölga sér.
Út frá þessum þrymli berast
þeir smátt og smátt inn í blóð- og
sogæðakerfi líkamans.
Sjúkdóminn má í flestum
tilfellum lækna, ef menn komast
undir læknishendur meðan hann
er á byrjunarstigi. En lækningin
er ekkert mildileg. Stundum
verður meðferðin ein mönnum
að fjörtjóni, og talið er, að um
það bil 10 prósent þeirra, sem
sýkjast af þessum sjúkdómi,
látist. ,
Trypanosomar finnast í blóði
jarðsvína, vatnahesta, antilópa,
villinauta og fleiri dýra, sem lifa
villt á þeim landsvæðum, þar sem
tsetse-flugan flýgur um. En þau
hafa áunnið sér náttúrulegt mót-
stöðuafl og veikjast ekki af völd-
um sníklanna. Það fer allt á
annan veg, þegar sníklarnir ber-
ast í búpeninginn. Tömdu dýrin
þrífast þá illa og sjúkdómurinn
veldur dauða þeirra í stórum stíl.
Það er hægt að svelta
tsetse-fluguna í hel
Það var á árinu 1901, sem mönn-
um varð ljóst, að það eru tsetse-
flugurnar, sem bera trypanosom-
ana milli manna og dýra. Síðan
hefur höfuðáhersla verið lögð á
að útrýma sjúkdómnum með því
að berjast gegn flugunum. Mikl-
um tíma og fjármunum hefur
verið varið til að kanna lifnaðar-
hætti þeirra og leita ráða, sem
dygðu í baráttunni gegn þeim.
Fyrsta aðferðin varð mönnum
þó ljós fyrir hreina tilviljun. í
upphafi þessarar aldar herjaði
nautapest í Afríku og drap
bókstaflega sagt allan búpening
og villidýr á stórum svæðum. Þá
kom það í Ijós, að um leið og
þessi dýr voru dauð, hurfu tsetse-
flugurnar líka. Þær höfðu einfald-
lega ekkert til að lifa á. Þegar
villidýrastofninn fór aftur að
komast á legg, komu flugurnar
líka, og mönnum varð ljóst, að
villidýrin höfðu aðdráttarafl fyrir
flugurnar. Afleiðingarnar urðu
fjöldamorð á villidýrum í stórum
hlutum Afríku.
Aðferðin er árangursrík á marg-
an hátt. Með henni gerist hvort-
tveggja í senn, að fjarlægðar eru
þær birgðir trypanosoma, sem
villidýrin hafa í blóði sínu, og
fæðubirgðir tsetse-flugunnar.
Þessum hörkulegu drápsherferð-
um hefur þó verið hætt, en
aðferðinni er þó sífellt beitt á
útjöðrum svæða, sem laus eru við
tsetse-flugur, til að forðast smit-
un frá sýktum svæðum.
Nú er villidýraherferðin heldur
ekki eins harðsvíruð, því að það
hefur komið í ljós, að tsetse-flug-
ur eru býsna matvandar. Ef
menn þekkja, hverjir eru
uppáhaldsréttir þeirra, geta þeir
látið nægja að skjóta einmitt þær
tegundir, sem sjá tsetse-flugun-
um fyrir fæðu á því landsvæði.
Það hefur einnig komið í Ijós,
að hinar mismunandi tegundir
tsetse-flugna gera ólíkar kröfur
til umhverfisins. Sumar lifa í
þéttum skógunt í nánd við ár og
Nú á að^útryma