Dagur - 09.12.1989, Blaðsíða 11

Laugardagur 9. desember 1989 - DAGUR - 11
bókakynning
Frændi Konráðs, fóðurbróðir minn
- Æviminningar Hermanns Vilhjálmssonar frá Mjóafirði
Ein þeirra bóka sem kemur út
nú fyrir jólin er bókin „Frændi
Konráðs, föðurbróðir minn“. I
henni segir Vilhjálmur Hjálm-
arsson, fyrrverandi ráðherra,
ævisögu Hermanns Vilhjálms-
sonar frá Mjóafirði, föður-
bróður síns. Lífshlaup Her-
manns Vilhjálmssonar var
nokkuð óvenjulegt og það
þekktu hann margir. Sumir
Reykvíkingar þekktu Hermann
undir nafninu Hemmi, oft með
viðurnefninu „króna“, sem
dregið var af því að hann
togaðist stundum á við stráka
um krónu eða túkall og hirti
þær myntir úr götu ef þeir
hentu. Hermann Vilhjálmsson
var sérstakur maður, sem skar
sig úr fjöldanum. Lífshlaup
hans var að sama skapi óvenju-
legt og raunar dapurlegt, því
Hermann fékk aldrei notið
hæfileika sinna.
í formála að bókinni segir
höfundurinn, Vilhjálmur Hjálm-
arsson, m.a. um frænda sinn:
„Það er best að segja hverja
sögu eins og hún gengur. Og það
var einmitt það sem Hermann
langaði til að gera. Að segja, eða
öllu heldur skrifa, ævisögu sína
allt frá bernsku og draga ekkert
undan, taka allt með, allarkúnst-
irnar líka, sagði hann einhverju
sinni. Og af þeim átti hann ærið
því hann var engum manni líkur
fremur en Kári forðum.
En honum lét að segja frá.
Minni var með afbrigðum trútt,
tungutak og stíll - hvort tveggja
persónulegt og snjallt. Áræði og
framtak var á hinn bóginn með
þeim hætti að söguritunin dróst á
langinn. Að lokum tók hann til
en þá var það um seinan. Því
nóttin kemur þegar enginn getur
unnið. Og þó björguðust nokkur
minningabrot.
Við tveir áttum sameiginlegan
uppruna og vorurn samtíðar-
menn. Áhugamálin voru að hluta
sameiginleg og við ræktum
frændsemi. Nú þegar hann er all-
ur en ég stend enn á eyri vaðs
ofar fjörs á línu, þá verður sú
hugsun áleitin að liann eigi hjá
mér viðvik, að mér beri að safna
saman og raða minningabrotun-
um - og tengja eftir mætti. Og ég
ætla að reyna þetta.“
„Frændi Konráðs, föðurbróðir
minn“ er afrakstur þessa
„viðviks“ Vilhjálms Hjálmars-
sonar. Hér fara á eftir tveir stuttir
kaflar úr bókinni um atgervis-
manninn Hermann Vilhjálms-
son.
Hermann Villijálmsson, eins og
flestir Keykvjkingar þekktu hann. I
götusóparagallamini.
Þegar halda skyldi í formleg boð bjó
Hermann sig uppá.
Húseigandi og borgarstarfsmaður
- en hugurinn reikaði víða
Nú tökum við þar til sem kominn
er síðasti dagur febrúarmánaðar
1952, þann dag undirritar Her-
mann Vilhjálmsson kaupsamning
um kjallaraíbúð á Hverfisgötu 60
A í Reykjavík. Um líkt leyti
flutti hann þangað með búslóð
sína.
Þessi íbúðarkaup virðast hafa
gengið fljótt og vel. Efast ég ekki
um að Hermann hafi leitað til
„sérfræðinga" sinna við svo
vandasamar athafnir.
Aldrei fyrr á ævinni
Það er merkisatburður á manns-
ævi að eignast í fyrsta sinn þak
yfir höfuðið. Þegar þetta henti
Hermann hafði hann verið leigu-
maður í borginni nærri tuttugu ár
og komið víða við sem fyrr grein-
ir. Nú var þeim þveitingi lokið.
En hann hafði áhyggjur af at-
vinnu- og fjármálum sínum.
„Ég hef lagt í mikinn kostnað
viðvíkjandi þessari íbúð og er
bæði kvíðinn og hræddur, líkt og
á Fáskrúðsfirði 1939,“ skrifar
Hermann Önnu systur sinni í
Tungu á útmánuðum. Samt naut
hann þess að hafa eignast þak yfir
höfuðið: tvö herbergi og eldhús,
geymslu og aðgang að þvotta-
húsi.
Aldrei á ævinni hafði Hermann
haft svona rúmt um sig. Hann
stillti upp í stofu sinni þeim hús-
gögnum sem hann hafði mestar
mætur á og hengdi myndir á
veggi. Lítið orgel átti hann líka
og talsvert af nótum, þar á meðal
flestar eða allar Kirkjusöngsbæk-
ur frá því fyrir aldamót. Svefn-
staður hans var í innri stofunni
sem var nokkru minni en sú
fremri.
Kjallaraíbúðin á Hverfisgötu
60 Á var ekki stór að flatarmáli.
En hún nægði vel einum manni -
og hafði reyndar áður hýst allfjöl-
menna barnafjölskyldu. Helsti
ókostur hennar var sá hvað lágt
var upp í glugga og auðvelt að
gægjast inn. Atti þetta eftir að
draga dilk á eftir sér fyrir nýja
eigandann. Stóri kosturinn var
aftur á móti að kjallarinn var
bæði þurr og hlýr, það var lífs-
spursmál fyrir Hermann þegar
frá leið. En hér átti hann heima
næstu þrjátíu árin. Og ég segi
það enn og aftur: Þetta var mikil
breyting frá því fyrirkomulagi að
leigja sér herbergi frá ári til árs.
Hann fann þetta vissulega:
„Vel tekur hún á móti mér,“
sagði hann eitt sinn þegar við
hjónin fylgdum honum inn á
Hverfisgötu einhverra erinda
hálfblindum. Orð og raddblær
grópuðust í vitund okkar.
Hermann stóð á fimmtugu
þegar hann átti enn framundan
langan vinnudag. Eftir einhver
misseri „í snapinu“ fór hann að
vinna hjá bænum, fyrst við ýmis
störf, gatnagerð, hitaveitu
o.s.frv. En mörg seinni árin var
hann fastur starfsmaður hjá
„hreinsunardeildinni", síðast
með vagn og sóp á neðanverðri
Hverfisgötu og nærliggjandi
götum.
„Langþráð virðingarstaða,“
sagði Hermann og stökk ekki
bros.
Og það var þó að minnsta kosti
vinna sem var honum ekki um
megn erfiðis vegna. Þar að auki
var hann mikið sjálfráður með
sinn vagn. Hann gat verið mikið
undir beru lofti og hafði talsverða
hreyfingu, og hvort tveggja kom
honum vel. Kaldsamt var þetta á
köflum. Og óralangt frá því sem
hann hafði óskað sér ungur. -
„Hver skilur Herrans hulinn
veg?“
Féiagið, Framtakið og
flokkun vinnunnar
Hermann Vilhjálmsson lék sér að
orðum og hef ég áður að því
vikið. Hann hafði líka gaman af
að leggja niður fyrir sér orð og
atvik og raða í kerfi. Þegar hann
hafði dottið niður á snjalla skil-
greiningu eða samlíkingu átti
hann til að nota hana árum
saman. Lá við sjálft að sá sem
þetta párar gerði þessar kúnst-
bródéringar hans að sínum eigin!
Á fimmta áratugnum hafði
honum til dæmis tekist að greina
alla starfsemi í landinu í tvennt!
Stórmaktir þær sem stóðu að
baki voru Félagið og Framtakið.
Félagið táknaði ríki, borg og
önnur sveitarfélög. Allt annað
heyrði undir Framtakið. Síðan
- Svona hugsaði nú Hermann til
leiksystkina sinna á níræðisaldr-
inum. Og minnið sveik hann
ekki. Hann átti það til að bregða
upp myndum frá bernsku- og
unglingsárum, oft af smáatvikum
sem voru svo Ijóslifandi að ekki
aðeins hann sá fyrir sér stað og
stund heldur einnig sá sem á
hlýddi. Svo var til dæmis um frá-
sagnir hans af nærsýninni og
hinni nýju veröld sem gleraugun
gáfu honum sýn til. - Það var
stórviðburður. En oft brá hann
upp skörpum og skýrum mynd-
um af minna tilefni! Hermann fór
til dæmis eitt sinn til Seyðisfjarð-
ar:
Ég fór með Goðafossi (nr. 2).
Ég varð að passa mig á mínút-
unni því Páll (afgreiðslumaður)
vildi ekki að skipið biði. Ég var
að fara til augnlæknis og var félít-
ill. Þetta var um miðnættið og ég
fór inn á þvergang miðskips.
Danskur þjónn ávarpaði mig:
„Skal jeg tage dig paa 1.
plads?“
Ég svaraði á íslensku og
spurði: „Hvað kostar það?“
„Tolv kroner“ svaraði sá
danski.
Ég fór út á dekk og borgaði
tvær krónur.
- Fyrir okkur sem munurn
þessa tíma og þekktum aðstæður
aðlagaði hann eitt og annað þess-
ari skilgreiningu, fjármálaráð-
herra varð gjaldkeri (Félagsins
auðvitað!) og fleira í þeim dúr.
„Ég hef verið ráðinn bæði hjá
Framtakinu og Félaginu og rek-
inn hjá báðum,“ sagði hann við
mig eitt sinn þegar illa gekk.
í bókarkompu, sem Hermann
hafði skrifað í eitt og annað sér til
minnis og sjálfsagt einnig til
gamans, gerði hann eftirfarandi
„úttekt" á störfum sínum utan
Mjóafjarðar:
Af því sem ég hef lent í er setu-
liðsvinnan nr. 1. Hún skiptist
aðallega í tvennt, flugvöll og
um borð þarf hér engu við að
bæta.
Sími var lagður til Mjóafjarðar
þegar Hermann var fimm ára,
undur þeirra tíma. Hann var
nýlega fermdur þegar faðir hans
fékk sitt „númer":
Síminn er mesta uppfinning
mannsandans, svo kemur plastið
(umbúðirnar!). Það var mikill
viðburður þegar síminn kom í
Mjóafjörð, og fyrir okkur syst-
kinin þegar hann kom að Brekku.
Ég sé það ennþá hvernig systkini
mín töluðu í síma, einkum
yngstu systurnar, Jóna og
Rænka. Það var mikil gleði og
þær töluðu leikandi. Jóna hefur
alltaf haldið þeirri sérstöku
aðferð sem hún tók upp í fyrstu -
er í essinu sínu í símanum.
Símanum var vel tekið í Mjóa-
firði og úrvalsmenn valdir sím-
stjórar: séra Þorsteinn í Þinghól
og Sveinn í Firði, þingmaður.
Símaskrána las ég spjaldanna á
milli, lærði hana bókstaflega.
(Þetta var ekki fjarri lagi! Átt-
ræður var hann stundum að rifja
upp hver hefði verið símstjóri í
upphafi á þessari eða hinni stöð-
inni í fjærstu landshlutum og
hversu lengi sá hefði starfað.)
Það voru mörg bæjarnöfn í
símaskránni en misjafnlega
Corrý, a) Corrý, b) flugvöllur. -
Þar næst, nr. 2, er sólbaðsvinnan
(bæjarvinnan), er skiptist einn-
ig í tvennt, a) götur, b) vatns-
veita. - Þá kemur bakaríisferill-
inn nr. 3 er skiptist einkum í
tvennt: a) Keflavík og Reykja-
vík, b) Fáskrúðsfjörður og Vest-
mannaeyjar.
- Ég man sérstaklega eftir
einu orði úr þessari skilgreiningu
sem varð „daglegt mál“ í munni
Hermanns og sumra viðmælenda
hans. Það var sólbaðsvinnan. Ég
held að tilefni nafnsins hafi verið,
að jöfnu bæði, mannlegheit verk-
stjóranna og takmörkuð stjórn-
semi þeirra - að hans mati.
smekkleg. Já, ég hugsaði til þess
með kvíða og hryllingi að systur
mínar rækju einhvern tíma aug-
un í bæjarnafnið Ballará. Þær
voru svo heilagar! Það mátti ekk-
ert segja við þær.
- Hermann átti eins konar
götumyndir úr Þorpinu sínu,
sumar dregnar fáunt dráttum og
þó skýrar:
Ég var alltaf upp með mér að
vera úr Porpinu. Ég gleymi aldrei
þegar ég mætti þeim á götu
Konráði og formönnum hans,
Kristjáni Ólafssyni á Gamminum
og Einari Þorsteinssyni á Kára.
Þeir voru að koma úr róðri og
Konráð ræddi við þá hressilega.
Þetta var tignarleg hersing:
Konráð prúðbúinn og höfðing-
legur, Kristján hávaxinn, dökk-
hærður og glæsilegur á velli og
Einar ljós yfirlitum og bauð af sér
góðan þokka.
Jóhann Jóhannsson (sterki,
fósturbróðir Hermanns) gekk
hægt um götu þorpsins að og frá
heimili sínu í Hlíð (innsta hús-
inu). Oft bar hann pokaskjatta á
vinstri öxl, hélt í opið með hægri
hendi og hreyfðist pokinn eftir
göngulaginu. Hann nam staðar
og talaði við þá sem á vegi hans
urðu. Strákar hópuðust um hann,
litu upp til hans og vissu hvað
hann var sterkur.
Leiftur frá liðnum árum