Þjóðviljinn - 24.12.1960, Qupperneq 8

r 8) JÓLABLAÐ ÞJÓBVILJANS
'íí\ ri'isíA‘,1 ril' íj.: -6io; n Jkíiiom oqi a i í tMV/iVvi-. -*j*> kí
rnefj'irriíjk ulíu‘1 .ít.no’A>i i líiiriu't<crnof.i'i ,BÍont>ií
Einar Laxness:
AÐ LOKNUM
Kafli úr vœnfanlegrl bók um Jón Guðmundsson
(i: ; [’(i{iT'.iiíi;
-.nirf i/Jívio'! go 6iq’i
Jón Guðmundsson.
Ilér hefst frásiicnin, ]»á cr
Jjjóðfundinum er lokið. Trainpe
gxeifi, hinn danski stiftamtmað-
ur hefur látið slita honum
skyndilega, til þess að hindra
þjóðfundarmenn í að samþykkja
róttækar kröfur um innlcnt
stjórnfrelsi. Stiftamtmaður lief-
ur fengið sent herlið tii lands-
ins sér til styrktar, og hann
sendir jafnóðuni skýrslur til
stjórnarinnar um framferði
fundarmanna.
I.
Skýrslurnar, sem Trampe stiftamt-
maður sendi til stjórnarinnar um
þjóðfundinn eru auðvitað ekki hlut-
drægnislausar, en engin ástæða er til
að véfengja, að rétt sé frá skýrt um
viðbrögð fundarmanna meðan á fund-
inum stóð. Merkustu skýrslurnar voru
gerðar 10. og 17. ágúst, en sú seinni
má teljast aðalskýrslan um viðburð-
ina. Er stiftámtmaður þar óspar á að
nefna nöfn þeirra manna, sem hann
telur mestu æsingamennina. Að hans
ájiti voru það Jón Sigurðsson, Jóp
Guðmundsson (sem þá var sýslumað-
ur í Skaftafellssýslu), Kristján
Kristjánsson (land- og bæjarfógeti í
Reykjavík), sr. Ilannes Stephensen á
Ytra-Hólmi og sr. Halldór Jónsson á
Hofi, sem hafi „sýnt mesta og skað-
vænasta starfsemi“. bæði í fundarlok-
in og eins meðan á fundi stóð. Geíur
hann í báðum skýrslunum ógnþrungna
lýsingu á því, hvernig reiði manna
brauzt fram við hin skyndilegu slit
fundarins þennan sögufræga dag 9.
ágúst. Segist Trampe svo frá um
framferði höfuðpauranna, — og til-
tekur þá einkum Jónana, Jósep lækni
Skaptason og Hannes Stephensen, —
að þeir hafi þotið upp úr sætum
sínum „under de vildeste Gebærder“,
eins og það er orðað á dönskunni,
lamið í borðin, steytt síðan hnefana
framan í sig, „um leið og þeir hróp-
uðu upp, -eptir því sem mér skildist í
hávaðanum, að þeir mótmæltu í nafni
konungs og laganna“. í>á kveður
Trampe fundarmenn hafa haldið, eftir
því sem hann bezt vissi, „ýmsa fundi.
bæði stærri og minni, sumpart hjá
Jóni sýslumanni Guðmundssyni, sum-
part hjá assesor Christiansen." Enn-
fremur skýrir hann svo frá, að eftir
fundarlokin hafi þjóðfundarmenn
haldið á veitingahús bæjarins til frek-
ara skrafs og ráðagerða. Það mun þó
ekki hafa orðið þegar í stað, ef betur
er að gáð.
Þá er fundarmenn stóðu vonsvikn-
ir í sal Latínuskólans eftir fundar-
slitin og tóku að ráða ráðum sínum,
varð Jón Guðmundsson til þess að
opna heimili sitt og bjóðá þessum
skörulega hóp inngöngu. Það hefur
verið minnisstæð stund þeim mönn-
um, er leið áttu um miðbæ Reykja-
víkur 9. ágúst 1851, að sjá flesta
hina þjóðkjörnu fulltrúa fundarins
halda saman í hóp út úr skólahúsinu.
Sjá þá ganga niður túnið yfir gömlu
skólabrúna, þar sem hún lá yfir læk-
inn, en þar í grennd haíði hermanna-
flokkurinn tekið sér stöðu, — og menn
vissu, að byssurnar voru ekki tómar,
— en um dátana var ekki hirt, heldur
haldið rakleitt gegnum hjarta bæjar-
ins yfir í Aðalstræti til ráðagerða í
húsi Jóns Guðmundssonar. Það eru
óyggjandi f.rásagnir til um það, að
flokkurinn hafi farið þangað. Annars-
vegar i bréfi, sem sr. Þórarinn Krist-
jánsson á Prestbakka. hefur skriíað,
en hann var einn aí þeim öríáu þjóð-
kjörnu fulltrúum, sem dignuðu fyrir
konugsvaldinu og gengu úr flokki
hinna róttæku manna. Kveðst hann
einmitt hafa skorizt úr leik þessa
Jón Sigurðsson.
hóps að fullu á þeirra fyrsta prívat
íundi, er þeir héldu í húsi Jóns Guð
muncssonar strax þegar þeir komu
úr alþingissalnum.“ Hinsvegar kem-
ur það fram í skýrslu sr. Ólafs E.
Johnsen á Stað á Reykjanesi um
fundinn. Þar segir, að eftir fundar-
slitin haíi menn gengið .,úr þingsaln-
um ofan i hús Jóns Guðmundssonar;
mættu þar allir þjóðkjörir þingmenn,
nema einn, nefnilega síra Þórarinn
Kristjánsson —“ Og löngu síðar en
þetta gerðist sagðist Sigurði íanga-
verði Jónssyni. syni Jóns Guðmunds-
sonar, svo frá, að honum væri sá at-
burður í barnsminni, er flokkurinn
kom til heimilis foreldra hans. Þetta
litla atvik sýnir. kannski ekki síður
en margt annað, hvernig Jón var boð-
in og búinn til að veita hinni ungu
írelsishreyíingu fslendinga allt það
Jiðsinni, sem í hans. valdi stóð, þótt
það kallaði yfir hann reiði yfirvald-
anna í vaxandi mæli.
Að loknum fundinum h.já Jóni var
síðan haldið í veitingahús bæjarins til
frekara fundarhalds, þar sem hent-
ugra hefur verið fyrir svo stóran hóp
að saínast saman. Þar samþykktu
mehn að rita Páli amtmanni Melsted
bréf, þar sem þeir lýstu sérstakri
vanþóknun á framferði hans í íor-
setastól, og að hann hefði brugðizt
trausti þeirra manna. sem kusu hann
til þessa embættis. Var það undirrit-
að af 32 íulltrúum, en nokkrir skor-
uðust undan, sakir venzia eða af hlífð
við Melsted, þótt sumir þeirra lýstu
yíir andúð sinni á framkomu hans
við lok fundarins á annan hátt.
Hér við má auka lítilli frásögn sem
varðveitzt hefur, en hún er dæmi um
þá ríku andúð, sem Páll Melsted hlaut
íyrir framkomu sína þennan minni-
stæða dag. Er hún höfð eftir einum
fundarmanna, Páli bónda Sigurðssyni'í
Árkvörn í Fljótshlíð, einorðum manni
í hvívetna. Hann kvaðst hafa setið
yztur við dyrnar í salnum, þegar
fundinum lauk og með eigin orðum
lýsir hann svo þeirri löngun, sem
helzt haíi með sér bærzt, er höfðingj-
arnir gengu út: „Andskoti langaði mig
til að bregða faeti fyrir helvítið hann
Pál, þegar hann gekk út úr salnum.“
Það var því að vonum að bréf l'und-
armanna til amtmanns yrði all napurt,
epda kveinkaði hann sér mjög undan
því. Hinsvegar mátti segja, að hann
bætti gráu ofan á svart með því að
kæra íundarmenn fyrir stjórninni og
hvetja hana til þess að hafa gætur á
embættismönnunum sökum ofsa
þeirra. Slík málaleitan hefur ekki
bætt aðstöðu Jóns Guðmundssonar
síðar. Geta má þess líka, að um kvöld-
ið hafði Trampe boðið fundarmönnum
til skilnaðarveizlu, svo sem lengi var
siður við lok Alþingis, en það var
þyngra í mönnum en svo, að þeir
sæktu þessháttar gleðskap að sinni.
Komu til veizlunnar aðeins 5 konung-
kjörnir fulltrúar, svo að heldur litil
reisn var yfir þessum þunnskipaða
fagnaði.
Daginn eftir, 10. ágúst, komu þjóð-
fundarmenn aftur saman og sam-
þykktu þá ávarp til konungs. Var þar
skírskotað til fyrirheitsins frá 23. sept.
1848. sem rofið hafi verið af Trampe
konungsíulltrúa, ennfremur önnur
sakaratriði i hans garð. ásamt þeim
kröíum, sem fundarmenn geri fyrir
hönd íslendinga, eins og nú var á-
statt: 1. Stjórn máleína landsins kom-
ist í hendur þeirra manna, einkum
innlendra, sem íslendingar beri traust
til. 2. Frumvarp til grundvallarlaga,
byggt á áliti meiri hluta 9 manna
nefndar þjóðíundarins, verði lagt fyrir
Trampe greifi.
þing í landinu. 3. Verði slíkt þing
kjörið eftir sömu kosningalögum og
þjóðíundurinn. — í samræmi við til-
lögu Þingvallafundar fyrr um sumarið
voru 3 menn síðan kosnir í því skyni
að íara með þetta ávarp til Kaup-
mannahafnar og bera íram fyrir kon-
ung. í nefndina voru kjörir þeir
nafnarnir, Jón Guðmundsson og Jón
Sigurðsson svo og Eggert sýslumaður
Briem og skyldu þeir fara utan þegar
um haustið þesara erinda.
Má merkilegt þykja, að Jón Guð-
mundsson skyldi taka að sér slíka
för, þegar þess er gætt, að hann
hafði haí't orloí frá sýslumannsstörf-
um veturinn áður. En máski hafa ekki
aðrir fengist til fararinnar, enda Jón
raunar haft einróma traust manna og
því þótt sjálfsagður. Þá er ekkí því
að neita, að hann mun ekki tiltakanlega
mikið haía lýst að hvería á ný aust-
ur í Skaftafellssýslu og dveljast þar
við sömu kringumstæður og veturinn
1849—50 (en kona hans og börn
dvöldust þá i Reykjavík). Vart hefur
þóJónórað fyrir því, að þessi sendiför
mundi haía jafn aídrifaríkar afleið-
ingar fyrir hann, eins og síðar kom á
daginn, þótt auðvitað mætti hann
renna nokkurn grun í, að reiði yfir-
valdannna yrði honum þung í skauti.
Ekki þurfti í grafgötur um það að
ganga. að Trampe stiftamtmaður
mundi verða hinn erfiðasti viðureignar
og aldrei gerast hallur undir málstað
þjóðfundarmanna við stjórnina í
Kaupmannahöfn. Leið heldur ekki á
iöngu, þar til Trampe sýndi svo ljóslega
að ekki varð um villzt, að það voru
engin vettlingatök, sem hann vildi iáta
beita við landsmenn. M.a. hvatti hann
stjórnina til að gefa í engu eítir í
stjórnskipunarmálinu, en innlima
landið sem fastast í danska ríkið.
II.
Skal nú næst gerr sagt frá viðskipt-
um Jón Guðmundssonar við Trampe,
sem fylgdu í kjölfar þjóðíundarins,
þar sem þau höfðu hinar þýðingar-
mestu afleiðingar fyrir allt líf Jóns
og varpa um leið sérstöku ljósi á við-
leitni hinna erlendu drottnara til að
bæla niður vilja landsmanna og refsa-
þeim með beinum ofsóknum. Jón til-
kynnti Trampe 11. ágúst, að hann sé
kosinn til umræddrar sendifarar og
óskar eftir ferðaleyfi frá embætti
s:nu þann tíma, sem ferðin muni
taka. Jafnframt bauðst hann til þess
að gera nauðsynlegar ráðstaíanir, sem
tryggðu, að rekstur sýslumannsemb-
ættisins í Skaftafellssýslu yrði í engu
vanræktur þennan tíma.
En Trampe var þyngra í skapí eft-
ir aídrif fundarins en svo, að hann
taéki slíka bón í mál. Þó gætir hann
þess að veita Jóni ekkert svar fyrr
en 13. ágúst. þegar hann þóttist viss
um, að l'undarmenn væru á brott
riðnir úr bænum og gætu þessvegna
ekki eftir neitun hans kosið nýja
menn, hvorki i stað Jóns né Eggerts
Briem, sem var sýslumaður í Eyja-
fjarðarsýslu og því undir sömU sök
seldur og Jón. Gerði Jón tilraun til
þess að fá svar 12. ágúst, en það
tókst ekki, hvorki skriflegt né munn-
legt og eigi að heldur fékk hann við-
tal við Trampe. Degi síðar eða 13.
ágúst fær Jón loks svar írá stiftamt-
manni. sem dagsett var deginunr
fyrr. Hljóðaði innihald bréfsins á þá
lund, sem vita mátti íyrir, að tarar-