Þjóðviljinn - 24.12.1960, Page 9

JÓLABLAÐ ÞJÓÐVILJANS (9
leyfi til handa Jón| v,æri . algerlega
vísað á bug. Einnig var lýst -vfir
i'urðu mikilli á því kæriileýsi. sem’jón
sýndi gagnvart embætti sínu og bæri
honum skylda til að halda austur án
tafar. Eítir því að dæma virðist
Trampe hafa gert ráð fyrir, að Jón
gegndi sýsiunni áfram, þrátt fyrir af-
stöðu hans á fundinum. en varla helur
það þó verið hugsað nema til vors-
ins 1852, eða fram að þeim tíma, er
setning hans í embættið til þriggja
ára var útrunnin.
Jón Guðmundsson var aftur á móti
ekki í því skapi að láta þennan
danska greifa skipa sér eitt eða annað,
er hér var komið, heldur fastráðinn
í því, að leysa það hlutverk af hendi.
sem félagar hans höl'ðu falið honum.
Út af fyrir sig harmaði hann ekki missi
sýslunnar, en á hitt var að líta, að
hann gat verið þess fullviss, að af-
ieiðingar gerða hans mundu draga
alvarlegan dilk á eftir sér. Hinn 14.
ágúst hefur hann skril'að Trampe á
nýt — ,.i en aldeies sömmelig Tone“,
eins og segir i skýrslu Jóns Sigurðs-
sonar. til stjórnarinnar um þessi við-
skipti, — .,dog ikke uden Ytring af
retfærdig Harme, over den umotiver-
ede Beskyldning“ Ræðir hann um
erfiðleika sína á að hverfa austur til
embættis síns, eins og sakir stæðu, og
þvi til styrktar lét hann fylgja með
bréiinu yfirlýsingar, sem hann liafði
afiað sér hjá tveimur mönnum. Önnur
vár frá sr. Benedikt Sveinssyni í
Norður-Vík í Mýrdal, sem Jón dvald-
ist hjá veturinrr 1849—50, og telur
har.n tormerki á þvi að geta hýst Jón
með sama hætti og áður komandi
vetur. Hin var frá Jóni landlækni
Th'rstensen, sem staðl'estir. að hcilsu
Jói.s sé svo íarið, að hann eigi af
þeim sökum óhægt með að takast á
hendur eri'ið ferðaiög, sem fylgi emb-
æt’.i hans þar eystra, svo og að
dveljast í óheilnæmu húsnæði. Þegar
Trampe sendi gkýrslu sína síðar við-
víkjandi Jýni, lót hann alvcg undir
höíuð leggjast að senda þessar yfir-
lýsingar með, þótt þær væru Jóni
til málsbóta.
Samkvæmt skýrslú Trampe og raun-
ar fleiri heimildum virðist sem Jón
ha:i í bréfi sínu óskað eítir lausn
frá embætti sem settur sýslumaður í
Skaftafellssýslu, og stiftamtmaður yrði
að -enda mann þangað innan ákveðins
tíma, sem tæki á. eigin ábyrgð við
embættinu. Kveðst Trampe haía svar-
að tilmælum Jóns samdægurs á þá
lund, að Jón væri settur í embættið
til þriggja ára af stjórninni og gæti
þvl ekki horfið á brott úr því án
síns samþykkis. Reynir Trampe að
standa í vegi íyrir ráðagerðum Jóns,
sem mest hann má> og binda hann í
báða skó, ef svo má segja, til þess að
haía sem t.ryggilegast tangarhald á
hqnum, þegar hrinn sendir ákæru
sina til stjórnarinnar.
Hinn 15. ágúst mun Jón hafa hald-
ið af stað austur á bóginn til að ganga
frá málum sínum þar, áður en hann
íæii í brott af landinu. Áður hafði
harm tilgreint a.m.k. einn ákveðinn
mann til að hlaupa í skarðið fyrir sig,
Magnús Gíslason fyrrv. sýslumann í
Mýrasýslu, en Trampe skeytti þvi engu.
Og einmitt um þessar mundir vildi svo
tii, að Jón hitti mann nokkurn, Árna
Gíslason, sem þá var fyrir skömmu
kominn til landsins að loknu prófi í
dönskum lögum, því hinu sama, er
Jón hafði lokið. Hafði hann ekki
íengið veitingu fyrir neinu embætti
ennþá og tjáði sig því fúsan til að
gegna sýslumannsembættinu í Skafta-
íellssýslu fyrir Jón meðan hann væri
erlendis, svo framarlega sem stiftamt-
maður vildi á það fallast. Gerði Jón
nú enn á ný tilraun við Trampe.
Ifann ítrekar íyrri tilmæli og bendir
jafnframt á Árna Gíslason til að gegna
stárfinu. En við það var ekki komandi,
Trampe varð með engu móti haggað.
Hann lýsti sig reiðubúinn að setja
Árna í embættið á hans eigin ábyrgð,
en alls ekki í forföllum Jóns. Svo
fór Hka, að Árni fékk sýsluna og varð
Jaiiglífur í þeirri stöðu. Nú var ten-
ingunum kastað fyrir alvöru að því
er Jón Guðmundsson varðaði. Þar
sem hann auk ákafrar andstöðu við
stjórnarfrumvarpið og forystu hins
þjóðkjörna flokks. neitaði að hlýðn-
ast íyrirskipunum um að hvería til
embættisins. gat hann ekki annars
vænzt en fyllstu hefndarráðstafana
stiítamtmanns. Og ekki stóð á þeim.
III.
Aðalskýrsla Trampe til innanríkis-
ráðuneytisins var samin eftir þessa
viðureign við Jón, 17. ágúst. Þar á-
kærir hann cins og fyrr íorsprakka
þjóðíundarins og' reynir umí'ram allt
að haga máli sínu svo, að hann geti
verulega á þeim klekkt, sérstaklega
embættismönnunum sem hann á hæg
heimatökin við og þar er Jón Guð-
rnundsson ei'stur á blaði. Er það hans
tillaga, að stjórnin taki vel í taumana
og láti eindregið í Ijós, svo að ekki
verði um vil’.zt, að hún geti ekki þolað
þá menn i embættum á íslandi,. sem
g'erist svo djarfir að vinna gegn vilja
hennar. Kann veit, að hann getur því
ekki við komið að refsa aðaifyrirlið-
anum, Jóni Sigurðssyni, en þv! íremur
geri.r hann tillögur unr harðar aðgerðir
gegn embættismpnnunum, sem hann
hefur yfir að segja. Eftirfarandi orð í
skýrslunni sýna vel, hve Trampe lék
mikill hugur á að mýla hina frjáls-
lyndu embættismenn, — kúga þá til
að svikja þann málstað. sem þeir
töldu réttastan: ,,Ef því á að breyta
hugarfari manna til batnaðar og í
meira samræmi við löggjöfina, þá
verður það að minni hyggju einungis
hægt á þann hátt, að stjórnin. sýni
það skorinort, að hún þoli eigi þá
menn í embættum, sem algjörlega og
lögum gagnstætt reyna að vinna á
móti löglegum tilgangi og aðgjörðum
stjórnarinnar.“ Og einkanlega öllum
öðrum til viðvörunar telur hann ,,nægi-
legta að beita strangleika við ein-
stöku menn“, sem sérstaklega hafa
tii þess unnið.
Nefnir hann enn með nöfnum þá
menn sem að hans áliti hafi sýnt
,,skaðvænasta starfsemi" meðan á
i'undinum stóð. Eftirtalda menn, í
sömu röð og hér fer á eftir, telur
hann að þurfi sérstakrar ráðningar
við: Jón ' Guðmundsson, Kristján
Kristjánsson, sr. Hannes Stephensen,
sr. Iíalldór Jónsson og sr. Ólaf E.
Johnsen. Hal'i þessir menn „sýnt æðis-
genginn ákafa í því að vinna á móti
þeim ilöglega tilgangi stjórnarinnar
að koma hér á stjórnarskipun. sem
á við landið. skv. þess löggrundvölluðu
stöðu í ríkinu.“ Til viðbótar þessu
mun Trampe hafa komið til hugar
að krefjast þess, að Jón yrði lögsótt-
ur vegnq framferðis hans í sambandi
við embættið, en hætt þó við að gera
slíka tillögu af hlííð við Jón sakir
góðrar frammistöðu hans í embættinu
áður. Ekki er ólíklegt, að Trampe
hafi tæpt á þessu atriði í skýrslu sinni
17. ágúst, enda er beinlínis hægt að
draga siíka ályktun af vitneskju
þeirri, sem til er um afdrif málsins
hjá stjórninni í Kaupmannahöfn.
Skal nú vikið lítillega að gangi máls-
ins þar.
Þeg'ar skýrsla Trampe komst á leið-
arenda, í stjórnarskrifstofurnar í
Kaupmannahöfn, var fljótlega tekið til
að þinga um fyrirhugaðar hefndar-
ráðstafanir. þótt menn hal'i e t.v. litið
eitthvað mildari augum á málsatriði
öll heldur en Trampe gerði í hita eft-
irleiksins. Þó er svo rnikið vist, að
innanrikisráðuneytið hefur 15. sept-
ember ritað dómsmálaráðuneytinu
bréf um mál Jóns Guðmundssonar. þar
sem að því er vikið, að ástæðö sé fyrir
hendi að höfða ókærumál gegn Jóni
fyrir að yfirgefa embætti silt upp á
eigin spýtur í banni stiftamtmanns.
Svar dómsmálaráðherrans. A. W.
Scheel kom 19. september og var
undir þáð tekið, að vist mætti höfða
mál gegn honum. en þar sem Jón
mundi aðeins hljóta sektardóm var
íremur ráðið frá þvi. Hinsvegar hlyti
afleiðingin af gjörðum hans að verða
sú, að hann fengi hvorki setnigu né
skipun i nokkurt .embæíti. Það var
að sjálfsögðu sú reísing. er þyngst
kærni niður á Jóni Guðmundssyni,
jafnframt því. sem Trampe greifa hef-
ur verið kærkomið að fá vald til að
beita henni.
Stjórnin sendi skrifiegt svar sitt við
skýrslum Trampe 27. september. og
hafði það að geyma formlega fyrir-
skipun um þær hefndarráðstafanir,
sem Trampe mætti gera. Þar urðu
harðast úti þeir 2 menn, sem fyrstir
voru neíndir í aðalskýrslu Trampe
frá 17. ágúst, Jón Guðmundsson og
Kristján Kristjánsson. En fyrst og
fremst var það Jón Guðmundsson,
sem þyngstu refsinguna hlaut. með
því bannað var að veita honum nokk-
urt embætti, hvorki til frambúðar né
heldur um stundarsakir, og skyldi
amtmönnum tilkynnt sú ákvörðun.
Þótt Kristjáni Kristjánssyni væri vik-
ið frá land- og bæjarfógetaembættinu
í Reykjavík, þá var það þó með eftir-
launum, enda varð hann ekki harð-
ara úti en svo, að skömmu eftir þetta
komst hann í starf í íslenzku stjórn-
ardeildinni í Kaupmannahöfn, og varð
meira að segja síðar bæði sýslumaður
og amtmaður.
Mjög kom til tals að svifta klerk-
ana þrjá, sr. Hannes á Ytra-Hólmi,
Halldór á Hofi og Ólaf á Stað, kjól
og kalli, svo sem Trampe hefur lagt
til, en kirkjumálaróðherrann Madvig
hefur talið slikt of harkalega að farið
og snúizt gegn því. Aftur ó móti var
sú fyrirskipun gefin með bréfi til
stiítamtmanns 23. mai 1852, að öllum
þeim embættismönnum, sem undirrit-
að hefðu ávarpið til konungs 10.
ágúst, skyldi synjað þingíararleyfis
og yrði það auglýst, svo að kosning-
arnar. sem fram áttu að fara á árinu,
yrðu ekki til einskis í þeim kjör-
dæmum, sem um var að ræða. Þar
með tókst stjórninni að hindra þing-
setu ýmissa ágætra embættismanna,
presta, sýslumanna og skólakennara,
sem þjóðíundinn sátu, og margir
þeirra komu aldrei til Alþingis eftir
þetta. Sr. Hannes Stephensen lét þó
bann þetta ekkert á sér hrína, en
tók kosningu sem þingmaður Borgar-
fjarðarsýslu árið 1852 og kom til
næsta þings eins og ekkert hefði í
skorist. Var það í fullu samræmi við
einbeitta íramkomu hans undaníarin
ár. Annar prestur. sr. Guðmundur
Einarsson á Kvennabrekku, hlaut og
kosningu 1852 í Dalasýslu og kom til
þings. en : þingsetu Jóseps . læknis
Skaptasonar tókst að hindra,
þctt kosningu hlyti hann hjá Hún-
vetningum. Má telja undarlegt, að fyrr-
greindu banni skyldi ekki betur fram-
fylgt en raun varð á, en líkleg'a hefur
Trampé ekki talið sig hafa allskostar
bolmagn í þessum sökum.
Hvað sem þessu ö’.lu viðvék. þá
mátti óumdeilanlega fullyrða. að Jón
Guðmundsson varð allra manna
harðast úti í viðureigninni við hið er-
lenda vald. Refsing hans bar, á allan
hátt augljóst merki póHú'skrar of-
sóknar og veitti mönnum visbendingu
um það, hvers þeir mættu vænta, ef
þeir leyfou sér að brjóta í bág við
vilja dönsku stjórnarherranna. En þótt
vegur Jóns ykist ekki meðal þeirra,
þá jókst hann því betur meðal alþýðu
manna, sem . ejnhuga að - heita má,
stóð að baki aðgerða þjóðfundar-
manna. Hún dáðist að ósérhlííni Jóns
og einarðlegri framkomu hans gagn-
vart illræmdu yfirvaldi. þá er hann
lagði allan embættisframa sinn í söl-
urnar fyrir baráttu í þágu stjórn-
frelsis ættjarðar sinnar. Það var lika
stórt skref, sem Jón var að stíga og
átti áreiðanlega stærri þátt í umskipt-
um á högum hans, en honum bjó í
grun þetta viðburðaríka sumar.
IV.
' Allt frá þeim iíma, er þjóðfundur-
inn fór fram og til þessa dags hefur
íslenzka þjóðin borið tilfinningar, sem
eru sérstaks eðlis, til atburðanna
1851 og því varðveitt. minninguna um
þá nær hjarta sínu en ýmsa aði'a
atburði sögunnar. Framganga þeirra
nafnanna, Jóns Sigurðssoar og Jóns
Guðmundssonar. sem leiddi til þess, að
þeir féllu í algera ónáð dönsku stjórn-
arinnar, hefur s.'ðan verið metin sem
aðdáanleg fyrirmynd að sönnum frels-
ishetjum. í niðurlægingu þjóðarinnar
höfðu þeir sýnt hvílíkt stolt bjó í
brjósti hennar. Og til merkis um það,
á hve ótvíræðan hátt var strax litið
á þá nafnana og sr. Hannes sem höfuð-
forystumenn.., þjóðfundarmanna, —
hve ríkur þáttur þeirra varð í al-
menningiívútund, — er sagjan sem
lifði meðal fólks um það, að danski
herflokkurinn, er hingað til lands
kom að ósk Trampe, hefði fengið fyr-
irskipun að skjóta þessa þrjá rnenn,
ef til uppreisnar skyldi koma. Voru
þeir þá auðkenndir á þennan hátt:
,,Den hvide“ sem var Jón Sigurðsson,
„den halte“, Jón Guðmundsson og
„den tykke“, sr. Hannes Stephehnsen.
Vafalítið má þó telja, að hér sé um
hugarburð einn að ræða, sem eigi ekki
við nein lök að styðjast. Ifann er
samt sem áður góður vitnisburður
um viðhorf alþýðu til þessara þriggja
manna.
Þótt ekki sé um það að efast, að
meirihluti íslendinga hafi staðið að