Þjóðviljinn - 24.12.1960, Síða 13

JÓLABLAÐ ÞJÓÐYILJANS (13
í':. X;: :

:-ý •••
Á Hvalfjarðarströnd qg þar í
grennd hefur iólki lengi ver-
ið kunnugt að álög hvíjdu á
jörðinni Litlasandi, þar mátti
enginn búa lengur en tíu ár.
Einnig var þar við túnið
brekka sem ekki mátti slá.
Hér verður reyr.t að íséra'
rök fyrir þvi hversu görjiul
þessi álög séu,’ rakin sága
þeirra og sagt írá reynslu
þeirra sem fyrir þessum á-
Jögum urðu.
Eitt með þvi undarlegra í náttúrunn-
ar ríki eru álagablettirnir á ís-
Jandi. Enginn veit tölu þeirra. Varla
ér nokkurt þyggt ból án þess að hafa
einn eða fleiri slíkan að státa af.
Lándið er alþakið þessu iyrirbæri.
Sk.vldú önnur lönti einnig haía svona
merkilegar náttúrur?
Enginn virðist vita neitt hvernig
þeir" eru titkomnir upphaflega. eða
hvernig íóikið fór að uppgötva þeirra
undarlega eðli. Þjóðsagan gengur
íramhjá þeim að mestu. þó skín í það
sumstaðar að þeir séu eignaðir huldu-
íóiki. Á slíkum vettvangi er alltaf
heldur örðugt að koma við visindaleg-
um rökum, en þessir staðir virðast
hafa sannað eðli sitt svo rækilega, að
þar tjóar ekki um að deila.
Komið hefur fyrir að þetta hafi
valdið mönnum þungum búsifjum, eu
varla munu þess dæmi að jarðir hali
íarið í eyði af þeim sökum. Þessi dul-
armögn jarðarinnar virðast hiíta aíar
ströngum lögmáium. Þau skaða þó
engan sem virðir þau en þyrma held-
ur engum sem ætlar að brjóta í bága
við þau, eða fara í kringum þau. Og
allra harðast verða þeir úti sem fara
að slíku með spéskap og gorti um trú-
Jeysi sitt á allt slíkt. En jafnvel þeim
sem af ókunnugieika, eða nauðsyn,-
br.jóta í bága við þetta, verður hált
á því, þó minna segist á því að brjóta
þetta náttúrulögmál fyrir óvizku, en
af ásetr.ingi.
Oftast eru þessi álög bundin ein-
hverjum litlum bletti. sem.-. ek:kj,/itná;
slá. þá á eitthvað að henda búpening-
inn sem heyið étur. Sumstaðar má
ekki beita íé, helzt á eyjar eða staði
sem skepnur komast ekki á af sjálfs-
dáðum. Þá er það einnig til að ekki
má b.yggja hús á éir.hverjum fallegum
stað. ,eða gera noklcurt jarðrask.
ÞeSsi kynlega álagatrú hefur til
skamms tíma átt sér djúpar rætur í
hugum fólks hér á landi. Iíún heíur
það líka sér til ágætis að vera hemill
á ágirnd manna og yfirgang og minnir
sífellt á það að varasamt sé að oínýta
eða ganga of nærri jörðinni og bendir
til þess að’ fólk hal’i haft hugboð um
hættuna af rányrkju löngu áður en
vísindin sönnuðu hana. í þessu felst
líka sá mórall að ætla ekki sér einum
allan hlut. Hvort sem bóndinn var
eigandi járðar eða leiguliði, var hann
jaín afdráttarlaust minntur á það að
hann ræður ekki öllu sínu sjálíur, og
vilji hann verða farsæll, skal hann
fara að jörð sinni með gát, annars
hefnir hún sin á honum.
Þetta mun vera aríur frá forneskju
og heiðri. Fólkið hefur haft hugboð
um þessa bannhelgi jarðarinnar frá
ómuilátíð.
Svo forneskulegt og óraunhæft virð-
ist þetta fyrirbæri, þessi dularreynsla
al' viðbrögðum jarðarinnar, sé henr.i
misboðið, að það hvarflar helzt að
manni að það eigi rót sína að rekja
til skyggni eða drauma, eða dulvitr-
ana. Enn er til fjöldi íólks hér á landi
sem getnr borið um reynslu s.’na af
þessum hlutum. en fáum mun hal’a
tekizt að afsanna þá, þótt fúsir væru
til að reyna.
II.
I.illisandur á 1 Ivalíjarðarströnd er
ekki Jar.dnámsjörð. Hann niun upp-
haflega hafa' verið hluti af landnámi
Kolgríms ins gamla sem bjó á Fer-
stiklu. í llarðar sögu og Hólmverja
’C&t talað iém bæiiin Sand innarlega á
Hvalfjarðarströnd. Þar háðu Strend-
ir og JBotnyei'jaf ' ..knattleifea þg
sköfuleíka“ éiriri vetur um jólaieýtið
og þar bjó þá Þorvaldur bláskeggur.
Hann mun hafa átt land að Blá-
skeggsá, en enginn veit iergur hvort
bær hans stóð á Miðsándi eða Litla-
sandi, þó talið sé líklegra á MiðsandL
Hvergi er þó sennilegra að verið hafi
leikvöllúr þeirra Strenda og Botc-
verja en á sandeyrinni fyrir neðan
Litlasandstúnið, eða grundunum vest-
ur að ár.ni. Nú eru landamerki Þyr-
ils og Litlasands um Bláskeggsá.
Fáar jarðir munu vera þekktari
fyrir álög en Litlisandur. Þó minnist
ég þess ekki að haía séð hans að
neinu getið, þegar sagt er írá slikum
stöðum. Væri þó ekki úr vegi að geta
hans að einhverju, því svo er hacn
kynngimagnaðúr að sanna þessi
fornu ummæli enn í dag fyrir aug-
unum á okkur. og verður komið að
því síðar.
Þó er Litlisandur kominn svo ræki-
lega í eyði að hann á varla nafn sitt
lengur. nema í gömlum kirkjubókum
og hugum þeirra sem þekktu hann
fyrir 1940. eða fyrir daga hernáms-
ins. Því Litlisandur ler.ti í ástandinu
strax á fyrstu dögum þess og hefur
ekki borið sitt barr síðan. Þar sem
áður var Litlisandur og Miðsandur.
heitir nú aðeins á Söndunum og nú
er þar bæði herstöð og hvalstöð, oliu-
stöð og benzír.stöð, símstöð og menn-
ingarmiðstöð (samkomuhús), auk þess
veitingaskáli fyrir vegfarendúr og
heilt braggaþorp þar sem áður var
túnið á Miðsandi. Túnið sent kveðið
var um ofarlega á siðustu öld:
Á Miðsandi hampur. hör
og hinna landa sprettur stör.
Tún þessara bæja Jágu saman, að-
skilin af litilli ársprænu ofan úr
Bótnsheiði. Áin rfnnur þarna eftir
sléttum eyrum hæg og gutlandi og
vinaleg, en rétt ofar.við baéinn fer
hún eftir djúpu móbergsgljúfri.
Litlasandsbærinn stóð austan ár í hlý-
lcgum hvammi umluktum á þrjá vegu.
Nprður í'rá bænum í átt til heiðar er
snhrbrött brekka grasivaxin, þar var
oíi erfitt ungum smala að ganga upp-
réttur á hörðum leðurskóm í sumar-
hita. En þegar komið er upp á þessa
b.rún, gleymist kannski að njóta út-
sýnis því strax tekur við gínandi
gjjúfur árinnar sem rennur í sveig
þarna framhjá. Gljúfrið er ósýnilegt
frá bænum, en að vita af því svona
nálægt gerir dálitla spennu í i'ábreytta
tilveru unglings, sem gætir þarna
fjár og fjóspenings, varaður við að
hætta sér of nálægt. Þetta falda
gljúfur er eics og táknrænt fyrir eðli
staðarins og viðsjálni, kreíst aðgátar,
en dregur og lokkar og vekur þægileg-
an hroll í sálinni.
Austur frá bænum er lægri halli
uppúr hvamminum og þ.ar er allt með
felldu. En að sunnan. nokkur skref
frá bænum, er veggbrött brekka niður
að sléttri eyri sem nær útað sjónum
um ílóð. Þ.jóðvegurinn lá um eyrina,
eða neðarvið haná, og þarna er það
í brekkunni suðuraf bænum, sem ekki
má slá. Það er Álagabrekkan.
Hún sker sig ekki úr á nokkurn
hátt. nema hvað hún er snarbrött
eícs og hlaðinn veggur, litið eitt inn-
dregin að ofan, mótar'fyrir syllum eft-
ir henni eridilangri, lítill kálgarður
með torl'veggjum á einum , stað, vest-
an hennar Var troðnicgur heiman frá
hlaði niður að sjó.
effir Halldóru B. Björnsson
K______________________________________________________________/