Þjóðviljinn - 24.12.1960, Síða 17

JÓLABLAÐ ÞJÓÐVILJANS (17
en svo var eins og allt snerist við
i'yrir honum og við fengum ekki við
neitt j-áðið. Við urðum því ákaflega
fegin þegar Guðmundur Magnússon
bauð ókkur Þyrilinn. Helgi var nú
döígur áð' kaupa jörðina í fyrstu, því
fjárhagurinn var örðinn tæpur eftir
þessi erfiðu ár, en Bjarni á Geita-
bergi stappaði í hann stálinu, svo við
í-éðumst í það, og sáum sannarlega
ekki eftir því. Ári seinna hefði hún
verið orðin helmingi dýrari.
— En Álagabrekkan, spyr ég að
lokum, varð hún ykkur aidrei að fóta-
kefli eins og svo mörgum öðrum?
— Nei, það varð hún ekki. Helgi sló
hana aldrei og við urðum heldur ekki
fyrir neinu i sambandi við hana. En
mér þótti brekkan svo falleg og að-
laðandi, að það segi ég satt, ég fór
þangað stundum þegar ég átti frjálsa
stund og lagði mig þar og sofnaði,
til þess ,að vita hvort mig dreymdi
ekki eitthvað í sambandi við hana.
En mig dreymdi þar aldrei neitt.
Guðmundur Brynjólfsson
1911—1921. bjó á Litlasandi á árun-
um 1911—21, eða rétt tíu
ár. Hann hafði ekki dregið neina dul á
það að hann vildi ekki.búa þar lengúr
en tíu ár vegna álaganna, enda voru
þau búin að sýna sig. Börnin voru líka
nppkomin þau elztu og sérstaklega
dugJeg, svo hann þurfti þeirra vegna
að fá meira landrými og verksvið.
Valgerður dóttir hans sem býr í
Hvammi í Kjós og er ljósmóðir þar í
sveit, staðfestir það að hann haí'i ekki
kært sig um að búa þarna lengur en
tíu ár. Hún segir að hann hafi held-
ur aJdrei slegið brekkuna, nema það
sem þau krakkarnir r.áðu með hríf-
unum, ef þau stóðu á jaínsléttu. Kál-
garðurinn í brekkunni var heldur
ekki notaður. Hvergi segist Valgerður
haía unað sér eins vel og á Litla-
sandi.
Guðmundur flutti að Miðdal í Kjós.
Þá tekur Litjasandinn á
1921—1932. leigú Jón Helgason frá
Þyrli. Ennþá var einn
starfsglaður ungur bóndasonur, sem
hyggur gott til þess að fá Litlasand-
inn í vor og fara að búa. Jón var
dugandi bóndi og framkvæmdasamur.
Hann var þá nýkvæntur fyrri konu
sinni He.rdísi Pétursdóttur frá Drag-
hálsi. Fluttu þau að Litlasandi með
dóttur á fyrsta ári. Herdís var frá-
bærlega vel gefin kona, einörð í skapi
og skörungur að allri gerð. Þeim bún-
aðist þarna vel lengst af, enda sam-
hent og áhugasöm og bættu jörðina
eftir því sem föng voru á.
Herdís undi þarna svo vel hag sín-
um að hún sagðist óvíða hafa kunn-
að betur við sig og hafði hún þó
víða dvalið, vegna starfs síns. Kvaðst
hún ekki kæra sig um að skipta,
þótt þeim byðist stærri jörð.
Ekki mun Jón hafa sannfærzt að
óreyndu um varasemi Álagabrekkunn-
ar. Sagt er að eitt sumarið þegar hart
var um slægjur, en Jón bóndi búinn
að skafa allt sem skafið varð í Litla-
sandslandi og var að kroppa síðustu
háarblettina af túninu, þá stóð
brekkuskrattinn þarna ósnert og blasti
við síðsumarsólinni, og hafi honum
þá orðið það á að taka nokkur ljá-
för inná þann bannhelga reit. Þrír
Strandhreppingar riðu þann dag á
fund inní Botnsdal, þeir Bjarni á
Geitabergi, Ólafur á Þórisstöðum og
Jón á Brekku. Þeim varð litið til
vinstri handar er þeir riðu framhjá
LitJasandi og varð þá Bjarna að orði:
— Nú held ég að Jón minn megi fara
að vara sig, þarna hefur hann seilzt
heldur langt með ljáinn. Nokkru
seinna misstu þau Sandshjónin kvígu
framaf klettum og Jarpur Herdísar
fannst stirðnaður á básr.um og þó lií-
andi, skömmu eftir að hann var tek-
inn á gjöf um haustið.
Jón er ágætur fjármaður og bjó
því vel á Litlasandi, hann húsaði
bæinn að nýju, bæði bæjar- og pen-
ingshús og girti túnið. En heldur mun
honum hafa þótt þröngt um sig og
vildi færa út kvíarnar. Hann keypti
því Miðsandinn, byggði þar ágætt
íbúðarhús og rafstöð, þá íyrstu á
þessum slóðum.
Um þetta leyti fór hann líka að
hugsa til hreyfings, því náðartími hans
var senn á enda, og hann ætlaði ekki
að brenna sig á því soði að sitja of
lengi. En það var margt sem tafði
brottför hans, bygging íbúðarhússins
á Miðsandi tók lengri tíma en ætl-
að var í upphafi og ekki að neinu að
hverfa þar, fyrr en húsið væri komið
upp. En um þetta leyti veiktist kona
Jóns og dó áður en þau gætu flutt
í nýja húsið og var það mikið áfall
fyrir heimilið.
En nú gæti svo virzt sem Jón hefði
ætlað sér að snúa á þau duldu öfl,
sem staðnum ráða að sínum hluta, því
eftir tíu ára búskap sem leiguliði,
keypti hann jörðina og hugðist leggja
hana undir Miðsandinn, sem hann
haíði þá eignazt. En ekki virtist það
koma að haldi að fara svona í kring-
um hlutina. Nú voru þungir kreppu-
tímar f.ramundan og Jóni varð erfitt
eins og fleirum að standa í skilum
með allar greiðslur, sem svo stórt
fyrirtæki útheimti. Hann missti Litla-
sandinn, sem hann var þá búinn að
borga að hálfu, seljandinn tók hann
aftur. án þess að greiða Jóni neitt
til baka af kaupverði og tapaði hanri
þar öllu sem hann var búinn að borga
af jarðarve.rðinu og auk þess öllu sem
hann hafði ]agt í kostnað við bygg-
ingar og túngirðingu. Það var ógam-
an að vera bóndi á þeim árum.
Stefán Eyjólfsson frá
1934—1947. Drörgum keypti Litla-
sand >af Jóni í Kalastaða-
koti árið 1934. Stefán var fremur
eignalítill þá eins og flestir á þeim
árum. Hann kom sér þó upp allgóð-
um bústoíni og bætti húsakost jarð-
arinnar eftir föngum, og undi sér vel.
■En skjótt dró blikur á loft. Báðar
Sandsjarðirnar voru hernumdar, fyrst
af Bretum, síðan Ameríkönum. Þá
varð engum vært þar með búskap
lengur. Herinn settist að þar sem hon-
um sýndist og bændur voru ekki að
því spurðir. Þeir skipuðu upp sír.u
drasli og hrúguðu því hvar sem þeim
þóknaðist, og ekkert þótti þeim sjálf-
sagðara en að byggja bragga í túnum
íslenzkra bænda. Voru á annað hundr-
að braggar í landi Litlasands, þegar
flest var.
Við vorum mállausir gagnvart þeim,
segir Stefán. Og það var stríð. Við
vissum ekki hvað við máttum eða
máttum ekki og hreyfðum ekki mót-
mælum fyrr en það var orðið um sein-
an. Og þótt við kærðum yfir þjófn-
aði eða skemmdum, sem við urðum
fyrir, þá vorum við ekki virtir svars,
hvað þá við fengjum nokkrar bætur.
Ófrelsið var svo rnikið, að ógerlegt
reyndist að eiga nokkrar skepnur hér,
þurftum að fara til varðmanns og
sýna veg'abréí okkar í hvert skipti
sem kýr voru reknar eða sóttar í
haga. Að smala fé í heiðinni var lífs-
hætta, vorum þá oft eltir af dátum
með hlaðnar byssur. Túnið eyðilögðu
þeir gersamlega.
Það var því sjálfgert að hætta.
Stefán átti þó heima á Sandi tvö ár
eftir komu hersins, húsin reif hann
árið 1943, en átti jörðina til 1947, eða
tæp þrettán ár, seldi þá íslerzka rík-
inu hana. Hann býr nú á Akranesi.
Ekki dugði neitt minna en tvö stór
herveldi til að flæma burtu þenr.an
granna og fölleita mann, trúlega síð-
asta fjárbónda á Litlasandi. Talið er
að hann hafi ekki farið þaðan með
glöðu geði. Aðspurður segist Stefán
aldrei hafa slegið Álagabrekkuna, og
telur ekkert hafa komið fyrir sig.
VIII.
Litlisardur komst nú undir brezku
krúnuna. En ekki nytjaði það heims-
veldi jörðina svo lengi að það kæmi
því í koll, og má þakka sínum Sæla,
e!la hefði styrjöldin getað farið á
annan veg!
Það er ekki miklar upplýsingar að
fá um búskap Breta á þessari ís-
lerzku beitarjörð. Sannast þar enn að
fólki gleymist gjarnan, það sem því
er ójjúft að muna. Það er helzt ein
og ein kímni- eða hrakfallasaga, sem
enn er á kreiki.
Innfæddir Strandarbændur tala um
þá í ræstum vorkunnartón, eða eins
og uppflosnaða búskussa úr öðrum
landsfjórðungi, sem hafi átt þangað
lítið erindi. Og ekki er hægt að merkja
að þeim þyki neitt miður, að Bret-
inn var ekki heldur neinn aufúsu-
gestur hinum k.vrlegu landvættum
Litlasands. Sagan af þvi, þegar þeir
ætluðu að grafa sig inní Álagabrekk-
una, gengur manna á milli í ýmsum
útgáfum, og þótt þær séu ekki ajveg
samhljóða, ber þær þó allar að sama
brunni; það varð dýrt spaug.
Eitthvað á þessa leið var mér sagt
frá þeim stórmerkilegu framkvæmd-
um, og set það hér til gamars:
Þegar brezki herinn lagði undir sig
Litlasand, þótti honum álitíegast bæj-
arstæði á Flatanum undir Álagabrekk-
unni. Þar var reist þvrping af brögg-
um. Eins og fyrri daginn, var það
amstursamt að stofna til búskapar og
margt sem þurfti að taka til hendinni.
Þótt þeir væru búnir að koma yfir sig
þaki, þurfti að gera ýms önnur mann-
virki. Eitt af því fyrsta sem þeir
lögðu í að framkvæma á jörðinri, var
það að láta hefja byggingu mikils
jarðhúss fyrir kartöflugeymslu. Og
þeir voru ekki lengi að sjá út staðinn;
Brekkan sem blasti við, rétt stein-
snar frá bröggunum þeirra, eldhús-
dyramegin, gat varla hentugri verið.
Þeir sem þarr.a fóru með mannafor-
ráð urðu á eitt sáttir um að þar og
hvergi annarsstaðar bæri að hola nið-
Ur hinu mikla mannvirki, grafa það
inní brekkuna.
íslendingar nokkrir sem unnu hjá
þeim og voru kunnugir dularmögnum
staðarins, vildu vara þá við og sögðu
þeim að það væri reynsla manna að
bezt væri að hrófla sem minnst við
brekkunni þeirri arna, og sögðu þeim
ýmislegfr því tii sanninda.
Vitanlega hlógu Bretar dátt að sög-
um þeirra og gerðu skop að sin í.
milli. Þeir sögðu við íslendingana að
þeir væru svo hjátrúarfullir að þeir
hlytu að vera náskyldir írum, svona
væru írar alltaf. fullir af hjátrú og
hirdurvitnum. gæt.u varla þverfótað
fyrir huldufólki og slíku.
En sá hlær bezt sem síðast hlær.
Bretinn stríddi í ströngu á þessum
tímum eins og oftar, heimsveldið var
í hættu statt og þurfti að hafa öli
spjót úti. Enginn skyidi hælast um
að það breytti mikilsverðum ákvörð-
unum vegn.a islenzkrar hjátrúar. Þótt
allt sé morandi í draugum heima hjá
þeim sjálfum og þeir séu státrir af
því, þá þótti þeim með ólikindum að
þessir útkiálkabúar stæðu þeim jafn-
fætis á bví sviði. Og nú skyldi þeim
sýnt það.
Færustu verkfræðingar voru begar
byrjaðir að reikna út hæð lensd og
breidd jarðhússins mikla og gera upp-
kast að annarri gerð þess. Strax við
fyrstu hentugleika, þegar sturd gæf-
ist frá öðru bardúsi. skyldi gengið að
því með oddi og egg að hefj.a fram-
kvæmdir verksins. Voru íslendingarn-
ir valdir til þess. En þá var það að
íslendingar ge^ðust svo d.iaríir að
harðneita að vinna það verk. Líklega
hafa brezkn offísérarnir orðið dá-
lítið hvumsa, ekki vanir mótmælum
á stríðstímum. En Bretar hafa aUtaf
kunnað þá list að tapa leik, jafnvel
heilu stríði, á bann hátt að svo liti
út sem þeir hefðu ekki tapaó. Olræt!
Þeir voru jú ekki í herþjónust.u ís-
lendingar og bví ekki hægt að skjóta
þá fyrir þennan derring. Það var nóg
annað handa þeim að gera.
Það voru því valdir tveir brezkir
til verksins. Snemma morguns lögðu
þeir til atlögu við brekkuna. En
ekki fór það orð af Bretum hérlend-
is að þeir væru sérlega miklir verk-
menn og öll vinnutæki þeirra virt-
ust náleg.a úrelt skran, öilu verra en
amboð þau sem íslenzkir notuðu þá,
þegar gera þurfti jarðrask.
Þeir höfðu ekki í höndunum annað
en skóflur og haka af lakasta tagi,
og urðu afköstin eftir því, þótt þeir
bogruðu við verkið dagir.n á enda.
Þegar dagur var kominn að kvöldi og
sól bakvið Botnsheiði, voru þeir
brezku komnir niðrúr grasrót brekk-
unnar á kringlóttum bletti, ekki
stórum.
Þeir stungu niður skóflum sínurn,
réttu bogin bökir og gengu til húsa
að þvo sér. Meðan þeir átu kvöld-
skattinn drógu þeir dár að íslenzku
hjátrúnni og voru miklir af sér, sú
var orðin sér rækilega til skammar.
Ekkert hafði komið fyrir þá.
En kvöldkulið á Ströndinni var þó
með raprara móti. það var komin
ylgja í sjó með aðfallinu, misvinda
hvinur í lofti.
Svo ér háttað á Litlasandi að þar
er oftast mesta veðursasld, þó getur
hvesst þar óþyrmilega, einkum á aust-
an eða landsunnan. Og nú vijdi svo
til þegar brezkir voru gengrir til
náða um kvöldið, hvíldinni fegnir, að
þá rauk hann einmitt upp með versta
landsynningsrosa. Flatirn sem bragg-
iar þeirra stóðu á liggur svo vel við
landsynningnum, að þar nýtur hann
sín einna bezt, enda hafa íslenzkir
aldrei byggt hús þar svo vitað sé.
En það varð til tíðinda þessa nótt,
að sjór gekk bæði yfir og undir breta-
byggðina um háflæði. Einnig það að
bragg'i sá er þeir tveir sváfu í sem
luku sínu dagsverki í Álagabrekkunni,
hann tókst á Joft í heilu lagi. fauk yf-
ir ræsta bragga og skall síðan til
jarðar. Annar maðurinn dó samstund-
is, hinn slasaðist. Einnig höfðu hinir
braggarnir laskazt meira og minr.a og
fleiri slys urðu á mönnum.
Meira var ekki unnið í brekkunni
á vegum brezka sjóhersins. En þótt
verkið yrði svora endasleppt. sér þess
enn merki; dálitla mojdarskál austan-
til í Álagabrekkunni.
Framhald á bls. 43,