Þjóðviljinn - 03.05.1978, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 3. mai 1978.
MINNINGARORÐ
Jökull Jakobsson
Ég kynntist Jökli Jakobssyni
upphaflega meðan hann var ung-
lingur, 16—17 ára að aldri. Hann
leit þá stundum inn á ritstjórn
Þjóðviljans, við röbbuðum saman
og áttum mjög auövelt með að
skiptast á skoðunum i einlægni og
kynnast hvor öðrum vel. Ég
áttaði mig fljótlega á þvi að
Jökull var mjög óvenjulegur
maður og bjó yfir eiginleikum
sem voru afdráttarlausari
en almennt gerist. Hann
var ákaflega tilfinninga-
næmur og hættan á tilfinninga-
semi var i námunda viö hann.
Hann hafði einstaklega næmt
skopskyn og hættan á neikvæðu
spotti vofði einnig yfir honum.
tæssir eiginleikar fylgdu honum
til æviloka; við hittumst seinast i
húsi Jóns Sigurðssonar i Kaup-
mannahöfn fýrir tveimur árum
eða svo og áttum saman kvöld-
stund sem mér er minnisstæð.
mjög hátt. A þvi er enginn vafi
að þar er hlutur Jökuls meiri en
annarra manna. Hann tók upp
hópvinnu, samdi frumdrög að
leikriti en breytti þeim siðan i si-
fellu i' samræmi við getu. hæfi-
leika og tilfinningar leikaranna
sjálfra. Árangurinn varð næsta
fullkominn heildarsvipur. Hinir
tviþættu listrænu eiginleikar hans
og skynsamleg vinnubrögð hafa
tryggt honum varanlegan sess i
leikiistarsögu lslendinga.
Augun eru spegill sálarinnar,
herma dulræn fræði sem ekki
snerta mig af þvi að ég veit ekki
hvað sál er. A meðan ég skrifaði
þessar linur horfðist ég þó i sif ellu
i augu viðJökul,; hann var fagur-
eygari en aðrir menn sem ég hef
kynnst. Þau augu munu lifa i mér
meðan öndin blaktir i nösunum.
Magnús Kjartansson.
hvort sem þær eru sannar eða
uppspunnar. Af þvi svona vildi
þjóðin hafa sitt skáld.
Munnmæli um Pál Melsteð
flugu i hugann, þegar til orða
kom, að ég skrifaði nokkur orð
um langtima samferðamann i
bliðu og striðu, Jökul Jakobsson.
Auðvitað dettur mér ekki i hug að
likja bannsettum þrjótnum viðþá
Jónas og Hallgrim, enda tel ég
mig litt dómbæran um hann sem
aivarlegan rithöfund. Einföldustu
eftirmælin væru liklega að endur-
taka það sem Jökull skriíaði á
eintak mitt af fyrstu bók sinni,
Tæmdum bikar: bökk fyrir allar
communas horas laetitiae terri-
bilisque sceleres,en það útleggst:
sameiginlegar kætistundir og
skelfilega glæpi.
Það var nefnilega með ólikind-
um, hvað Jökli.tókst oft að leiða
Til Jökuls
Það glitra perlur
það vaxa undarleg blóm
i garði skáldsins
Svo oft er nóttin þung
eins og stórt sært dýr
en stundum er hún
askja full af draumum
Eftir nótt sem var þér
askja full af draumum
skin Morgunstjarnan
skin
Nina Björk Árnadóttir
Amörkum tilfinninga og skops
varð listamaðurinn Jökull Jak-
obsson til. Honum gekk að vonum
erfiðlega aðsamsama þessa óiiku
eðlisþætti eins og fyrstu bækur
hans bera með sér, en honum
tókst smám saman að fella þá
hvornaðöðrum á næsta fullkom-
inn hátt, tilfinningarnar voru
ævínlega baksvið skopsins og öf-
ugt. Þegar Jökli tóksi best upp i
leikritum sinum minnti hann mig
á mesta listsnilling þessarar ald-
ar, Charles Chaplin, án þess að
leggja megi nokkurn vélrænan
skilning i þann samanburð.
Enginn maður hefur fengið mig
til að hlæja jafn hjartanlega og
Chaplin. en á sama tima vakti
hann sáran grát hið innra með
mér;og þegar Jökli tókst best upp
að minu mati vakti hann hiið-
stæðar tilfinningar; ég fór heim
ai þeim leiksýningum með hug-
ann fullan af spurningum; aðferð
Jökuls var sú að spvrja en láta
áhorfendum eftir að svara. Þetta
einkenndi einnig útvarpsmanninn
Jökul Jakobsson, en hann hefur á
fullkomnari hátt en aðrir
Islendingar kunnað að rabba við
hlustendur, ævinlega með
tviðræðum viðhorfum. stugga við
stirðnuðum tilfinningum og
stöðnuðum skoðunum. Á siðustu
árum hefur mér fundist vaxandi
dulhyggju gæta i verkum Jökuls
ogsá boðskapur hefur ekki snort-
iö mig á sama' hátt og gálga-
húmorinn áður, en með þvi við-
horfi er ég trúlega fremur farinn
að lysa sjálfum mér en Jökli.
Okkar timar eru mikið grósku-
skeið á sviði lista hérlendis, og
þar ber framlag leiklistarinnar
Það er haft eftir Páli Melsteö,
að hann viidi ekki ófrægja minn-
ingu Jónasar vinar sins Hall-
grimssonar með þvi að skrifa
sannleikann um hann.
Ólíkiegt er raunar, að skáld-
skapur Jónasar hefði beðið
mikinn hnekki, þótt sögur af
vondslegu liferni hans varðveitt-
ust. Eftirá þykir mönnum einatt
ekki nema vænt um breyskleika
sins eftirlætis. Þannig þykja sög-
urnar af æsku- og manndóms-
brekum Hallgrims Péturssonar
aðeins flúr á mynd dýrlingsins,
menn afvega. Eftirá varð engum
skilningi komið þar á, hvernig
maður hafði látið þetta óbermi
teyma sig úti vitleysu, hvort held-
ur það var misheppnuð bilstuld-
artilraun eða skipuiagsbundnar
sálrænar ofsóknir á hendur bestu
mönnum.
En það var einnig með ólikind-
um, hversu vel og lengi honum
tókst að telja velunnurum sinum
trú um, að það væru aðrir, sem
leiddu sig blessaðan litla sakleys-
ingjann úti freistni og forað. Og
eru um það mörg dæmi úr þeirri
forneskju. En þetta gerir sosum
Halldór Laxness lika, sem segist
hafa verið nytsamur sakleysingi,
þegar hann var að móta stefnu
Sósialistaflokksins i sovétmálun-^
um.
Erfitt gat verið að verða einn
eftir úti með Jökli á næturþeli
fyrir svosem aldafjórðungi, þeg-
ar hann vildi ekki heim og fann
uppá allskonar glettum til að
hindra mann dauðuppgefinn i að
dragnast heim til sjálfs sin.
En það gat nú stundum verið
gaman að vera og vinna með
Jökli. Og einhvernveginn fyrir-
gafst honum oftast ýmislegur ó-
tuktarskapur, sem hann þótti á
stundum uppfullur af. Einhvers-
staðar innanum þetta sló vist eitt-
hvert hjarta, og hundingjalega
íramkomuna hefur hann liklega
lagt sér til að miklum hluta.
Þegar ég tala um samvinnu
með Jökli, þá er ekki um andleg
stórvirki að ræða. heldur fálm-
andibrall menntaskólastráka. Og
ílest var það öllum til ama og
leiðinda nema okkur sjálíum
einsog að skipuleggja hópútgöngu
af fundi hjá Æskulyðsfylkingunni.
þegar bekkjarbrððir okkar Ólafur
Jens Pétursson byrjaði að taia,
eða reyna með liðsafnaði að fella
Jón Marinó Samsonarson frá for-
mennsku i nýstofnuðu Félagi
ungra fjjóðvarnarmanna.
Mér varð fyrst ljóst, hvað Jökli
var ótrúlega létt um að semja og
skrifa uppi i Seli i 3ja bekk. Ég
hafðieitthvað látið Ijós mitt skina
Tökum að okkur
smiði á eldhúsinnréttingum og skápum,
bæði i gömul hús og ný. Sjáum ennfremur
um breytingar á innréttingum. Við önn-
umst hvers konar húsaviðgerðir, úti og
inni. Verkið unnið af meisturum og vönum
mönnum.
Trésmíðaverkstæðið
Bergstaðastræti 33 — Simar 41070 og 24613
• Blikkiðjan
Asgarði 7, Garðabæ
Onnumst þakrennusmíði og
uppsetningu — ennfremur
hverskonar blikksmíði.
Gerum föst verðtilboö
SÍMI 53468
fyrra kvöldið, en dagskrárefni
brást fyrir seinni kvöldvökuna.
Jökull stakk þá uppá siðla dags,
aðviðsettum samanskopþátt. Ég
lét til leiðast vantrúaður og sat
með ennið i lúkunum og stundi
upp hugmyndum á óralöngum
fresti. Eftir tvo tima gafst ég upp
og sagði, að þetta þýddi ekki
neitt. En þá var Jökull búinn að
vinna úr þessum fátæklegu hug-
myndum á meðan og tilbúinn var
þáttur, sem gerði stormandi
lukku.
Um þessar mundir var ég i rit-
nend Skólablaðsins, og Jökull
byrjaði að lauma i það smásögum
undir dulnefnum. t fjórða bekk
gáfum við auk þess saman út
blaðið Mimi, sem fyrst átti raun-
ar að heita Bölverkur og þar átti
Jökull lifia nokkuð góða sögu. Auk
þess var hann bæði lipur og hug-
myndarikur skopteiknari.
„Blaðið er algert einkafyrir-
tæki ritstjóra og er eingöngu gefið
út i gróðaskyni”, stóð i blað-
hausnum. Mér þótti Jökull hafa
látið mig vinna öll skitverk i sam-
bandi við blaðið og tókst i hefnd-
arskyni að hlunnfara hann i skipt-
inu á góðans. Þá hlóu allir nema
Jökull. Af þessu spratt mögnuð ó-
vild, sem létti ekki fyrr en við
vöktum okkur æð og bíétum bióði
saman á dimmission sjöttabekk-
inga um vorið, sem við tróðum
okkur inná.
Siðasta samafrek okkar frá
þessum tima (fyrir utan að lesa
saman undir stúdentspróf) var
vist óperan Gunnar og Hallgerð-
ur, sem flutt var á aðaldansleik
skólans fyrir 25 árum af félögum
okkar i 6.B plús Borghildi Thors.
Óperan var raunar endurflutt i
styttri gerð nú um daginn af
bekkjarsystrum okkar á 50 ára
afmæli Félags háskólakvenna.
En sumum fannst hún við frum-
flutninginn vanhelgun á dýrustu
perlum islenskra bókmennta.
Það var sumsé margtmeðó-
likindum varðandi Jökul. T.d. að
hann skyldi ekki fyrir löngu vera
búinnmeðsTn niu lif einsog hann
hafði oft farið ógætilega með sig.
Hjáhonum mátti greina fljúgandi
hæfileika, t.d. hlaða- og útvarps-
mennsku á heimsmælikvarða, en
stundum lika einkennilega lág-
kúru. Hann var merkilega fund-
vis á efnivið af fjölbreytilegu tagi,
þótt hann hefði enn ekki fjallað
um nema tiltölulega þröngt svið i
leikritum sinum.
Þessi fundvísi hans birtist
raunar eitt sinn á nokkuð fjar-
syldu sviði. Hann var nefnilega
sá, sem fyrstur tók eftir steinþró
Páls biskups i Skálholtskirkju-
garði sumarið 1954. Sagan segir,
að þá hafi hann kallað til Björns
Sigfússonar og spurt, hvort
hannhéldi ekki, að hér væri eitt-
hvað athugunarvert undir. Björn
hafi þá rekið járnkarl i kistulokið
og k veðið upp: Nei. Hér er ekkert
undir. En þar reyndist skáldið
sannspárra.
Arni Björnsson
1 ævi okkar alira eru þræðir,
sem við munum betur en aðra. Og
þá ekki siður þræðir. sem við vilj-
um ekki muna i þeim vefnaði sem
er ævisaga hvers og eins. Jökull
Jakobsson vinur minn var einatt
að velta fyrir sér þessum þráðum
i æviferli manna, — hvað gerðist i
raun og veru og hvernig það gerð-
ist. Hann lagði spurningar i munn
persóna sinna i leikritum, spurn-
ingar sem aftur hljómuðu i huga
okkar, leit að einhverjum sann-
leika sem maður getur ekki mun-
að, en man samt: „Ertu hætt að
búa til lög á pianóið?” „Búa til
lög? Hvenær bjó ég til lög? ” Hann
bjó til samtöl i leikritum sinum
um samtiðina, sem enginn okkar
hafði heyrt i alvörunni, en við
þekktum þó öll sem okkar samtöl.
Þetta var hann sjálfur, eins og ég
mun alltaf muna hann, kiminn,
glettinn og ibygginn, með árvekni
þess, sem skoðar og geymir. Lit-
rikur þáttur i æviminningum,
sem ekki er hægt að gleyma.
Við Jökull endurnýjuðum
bernskuvináttu fyrir 10 árum,
þegar við fórum um götuna
„okkar” og bjuggum til um hana
útvarpsþátt. Þá rifjaðist upp fyrir
okkur að við áttum marvislegar
sameiginlegar minningar um
hornaboltaleiki, kapphlaup og
gagnmerka menningarstarfsemi
i barnahópnum neðst á Asvalla-
götunni. Jökull var gestkomandi i
götunni, skrýtinn rauðhærður
strákur nýkominn utan úr ógur-
lega fjarlægum heimi, sem hét
Kanada, i heimsókn hjá Eysteini
föðurbróður sinum uppi á horni.
Og eins og gefur að skilja kom
hann færandi hendi. Hann
kenndi okkur hvernig ætti
að búa til bió. Maður átti
að teikna ótalmargar mynd-
ir á renninga, sem hægt var
að fá i Gútenberg, og láta þær sið-
an renna mátulega hratt i gegn-
um ramma. Við þessa skapandi
framleiðslu var hægt að dunda
sér timunum saman. A þessum
slóðum stigum við lika sameigin-
lega fyrstu spor okkar i tengslum
við leiklistina. Þannig var háttað
húsakynnum hjá okkur öllum i
götunni, að það var rennihurð á
milli boröstofu og dagstofu.
Aldrei var haldin svo afmælis-
veisla, að litlu krakkarnir væru
ekki settir á stóla borðstofumeg-
in, fyrir luktum rennidyrum, en
við eldri fulltrúar listanna tindum
á okkur hatta og kápur og skóhlíf-
ar úr ganginum drógum siðan frá
með dramatiskum tilþrifum og
lékum af hjartans lyst i setustof-
unni fyrir heimsins þakklátustu
áhorfendur. 1 þá tið var ekki til
siðs að skrifa leikritin fyrst, held-
ur lék hver og sagði það sem and-
inn innblés honum hverju sinni,
meö dýfum og bakföllum eins og i
alvöruleikhúsi. Hitt kom ekki fyrr
en seinna, — og þá i hlut Jökuls i
svo rikum mæli.
011 leikrit Jökuls standa okkur,
sem kynntumst þeim, lifandi
fyrir hugskotssjónum, eins og
maðurinn sjálfur. Það var gaman
að vera ungur og vitni að upphaf-
inu, „Pókók”, henda þar á lofti
gamansamt nýyrðið „gengil-
beina” og nota það eins og góða
gjöf i samræðum, sjálfum sér til
framdráttar til að vera fyndinn.
Siðar að sjá, með árvissu millibili
„Hart i bak”, „Sjóleiðina til Bag-
dad”, Sumarið 37”, „Kertalog”,
„Klukkustrengi” og heyra ótal
mörg önnur i útvarpi, alvöru og
gamanmál og alltaf það nýja ei-
litið hnitmiðaðra en það siðasta,
— einatt sótt á brattann. Og enn
eigum við óséð á leiksviði það
allra besta. — Sem útvarpsmaður
er Jökull lika greiptur i minnið,
rólegur og yfirvegaður raddblær-
inn með þeim undirtón, að áheyr-
andinn hafði jafnan á tilfinning-
unni, að hann væri að brosa út i
annað munnvikið eða bæla niður
gamansemina, nákvæmlega eins
og hann var svo iðulega á mörg-
um skemmtilegum
samtalsstundum.
I leikritum Jökuls Jakobssonar
skapaðist atburðarásin oft i
kringum það, að persónur hans
voru að koma eða fara. Aldrei
verður heimurinn eins og áður
eftir að Jökull er farinn og kemur
ekki aftur. Og mikið höfum við
misst með öllu þvi sem hann átti
óskriíað. Ég kveð minn gamla
góðvin með djúpum trega.
Vigdis Finnbogadóttir.
Jökli Jakobssyni varð ég mál-
kunnugur 1954 eða 1955 á veit-
ingastað við Laugaveg, en þegar
sól færðist i hádegisstað á þeim
árum, settist þar inn við gafl góð-
kunningi okkar einn. Þremur eða
fjórum árum áður. þá 17 ára
gamall unglingur, hafði Jökull
sent irá sér skáldsögu, sem umtal
vakti. 1 umræðum i litlum hópi á
þeim veitingastað seint á árinu
Framhald á bls. 18.