Þjóðviljinn - 20.01.1980, Qupperneq 17

Sunnudagur 20. janúar 1980 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 17
Þaö þarf tvennt til ef
færa skal mann í fjötra:
Lögskipað yfirvald og ná-
kvæma skiIgreiningu á
frelsi. Ef mönnum finnst
þetta þversagnafull stað-
hæf ing, er það einungis, af
því að ríkjandi skipulag er
i eðli sinu þverstæðufullt.
Ef sá möguleiki, sem maðurinn
á til frelsis samkvæmt skilningi
frjálshyggjumanna, útilokar rétt-
inn til afneitunar á rikjandi
skipulagi, þá get ég fullyrt, aB
skilgreining þeirra á frelsi sé
nægjanlega nákvæm til a& dæma
mann til fangavistar.
Menn hafa veriö sviptir lifinu
fyrir aö vera „andvigir frelsinu”
einsog frjálshyggjumenn oröa
það. En hvernig má þaö vera
mögulegt, að frelsi sé viö lýöi, ef
fangelsin hýsa uppreisnarmenn?
Sú skynsemi, sem gerir minnstu
tilraun til aö réttlæta þessa mót-
sögn, er blekking ein.
Allt veröur þó furöulega tvi-
rætt, þegar á þaö er minnst. Þaö
sem vantar á mannlega skynsemi
fær yfirskriftina — Lögmál.Samt
er augljóst, aö sú skynsemi, sem
ekki kannast viö þverstæöur, er
steingeld og i flestum tilfellum
hræsnisfull.
Nákvæm skilgreining á frelsi
hefur aldrei rúmaö þá umbreyt-
ingu sem frelsið krefst. Þannig
dreymir sérhvert timabil enda-
lokin likt og þaö sé eini mæli-
kvaröi þess að frelsiö sé raun-
verulegt.
Undralandið
Fyrra undriö: Spurningin snýst
ekki endilega um það, hver hafi
völdin, heldur einnig og ekki sið-
ur, hvernig best sé að leyna þvi.
Meöan allt viröist ofur skiljanlegt
er tvöfeldnin bersýnileg. En af
hverju þá? Valdiö öölast ekki
merkingu nema unnt sé aö skapa
nauösynlega tiltrú á frelsiö sem
óbreytanlegt ástand. Rikið felur i
sér varanleik sem er ósamrým-
anlegur hugmynd frelsisins.
Þessari tiltrú er aö sumu leyti
náö, þegar svo er komiö, aö fólki
þykir einfaldara að sætta sig
viö merkingalaus hugtök heldur
en aö hafna þeim alfarið. Meö
öörum orðum, skynsemin veröur
heilbrigö.
Seinna undriö: Hvenær sem
menn leita nýrra skilgreininga á
veruleikanum hafa þeir jafnframl
lýst sig „andviga frelsinu”. Þeir
hafa snúist öndveröir gegn nátt-
úrulögmálunum. En slikt er ekki
einungis forboðiö heldur ómögu-
legt. Viö gætum hafa misskiliö
þessi lögmál eða ekki þekkt, en að
óhlýðnast þeim er meö öllu úti-
lokað. Einnig þá þegar neitun
okkar er háværust, þá er þaö að-
eins til aö sýna hvaö yfirvald
þeirra er fullkomiö. Af þessu leiö-
ir auövitað, aö allir þeir sem
halda fast viö gagnrýni sina
hljóta aö vera „frelsaðir”. Þeir
sem ekki flokkast undir nytsöm
fórnardýr innrætingar hljóta að
hafa oröiö fyrir einskonar opin-
berun likt og geröist meö villutrú-
armenn hér áöur fyrr. Þeir hafa
bókstaflega veriö helteknir af
„altæku kennivaldi sem hefur
sagt þeim hvernig þeir eigi að
hugsa” einsog frjálshyggjumenn
oröa þaö. Gagnrýni þeirra veröur
nánast marklaus. Þó ekki endi-
lega af þvi hún sé órökrétt; miklu
fremur af þvi hún lýsir óskiljan-
legri þvermóösku i heimi sem er
stöðugur.
Ef menn kalla marxismann
trúarbrögð, getur þaö ekki veriö
út frá neinni annarri forsendu en
þeirri, að sú þjóöfélagsskipun
sem hann gagnrýnir sé meö öllu
óbreytanleg. En kannski þarf
slika sannfæringu til aö fullyrða
hiklaust, aö frelsi sé við lýöi og
aldrei sé hægt aö berjast fyrir þvi
öðruvisi en afneita þvi um leiö.
Sú krafa sem viö gerum til
gagnrýni er i rauninni sára ein-
föld en afdráttarlaus: Hvenær
sem tiltekið fyrirbæri er einangr-
að glatar þaö merkingu sinni
jafnframt. Margt af þvi, sem
frjálshyggjumenn hafa skrifaö,
er skýr sönnun þess, aö sú gagn-
rýni, sem er blind á samhengi,
getur aldrei orðiö annaö en of-
frekja út i „villutrú”. Þaö er aug-
ljóst, aö hvenær sem maöurinn
gerir alvarlega tilraun til aö
gagnrýna samfélag sitt þá býöur
hann þessari hættu heim. Marx-
istar þekkja þessa tilhneigingu
Nákvœm skilgreining á frelsi
hefur aldrei rúmað þá
umbreytingu sem frelsið krefst
Sveinbjörn
Halldórsson
skrifar
En skyldi þaö vera vegna þess, hve óskilgreindur múgurinn er, aö arfur sögunnar er hans?
UNDRALANDIÐ
fullvel og kalla hana „dólga-
marxisma” i fyrirlitningartón.
En ástæöan fyrir þvi, hvaö frjáls-
hyggjumenn hafa auðveldlega
falliö fyrir þessari lágkúru, hlýt-
ur aö vera sú, aö þeir álita hana
styrk sinn fremur en veikleika. I
þröngri merkingu kann það aö
vera rétt til getiö. En hitt aftur á
móti, sem veitir þeim allla þessa
sjálfumgleði siðapostulans, gæti
ég helst trúaö aö sé aldalöng arf-
leifð lýöskrums.
1 fáum oröum má segja: Ef ég
geng út frá einhverju óbreytan-
legu eðli samfélagsins, veröur
það undir öllum kringumstæðum
forsenda þeirrar einangrunar,
sem ég fyrirlit. Fastheldni á skil-
greiningar og ofdýrkun er þess-
vegna umfram allt veikleiki þess
manns, sem er einangraður.
Styrkur valdsins felst hinsvegar i
að viöhalda þessari einangrun og
gera hana smám saman náttúru-
lega. Slik einangrun er og veröur
samofin borgaralegu samfélagi.
Hlutverk byltingarmanns er um-
fram allt aö reyna aö rjúfa þessa
einangrun. Enda veröur sú bar-
átta eini mælikvaröinn á mögu-
leika hans til frelsis.
Frjáls menning
Kjartan G. Kjartansson skrifar
grein i Morgunblaðiö 5. des undir
heitinu „Stjórnmál og skynsemi”
fyrri hl.) A einum stað getur
hann þess aö frelsiö (i hans skiln-
ingi) sé nauðsynleg forsenda
frjálsrar menningar. Mun ein-
faldara væri að segja, að borg-
aralegt þjóöskipulag sé forsenda
frjálsrar menningar, þvi aö þaö
er erfitt aö imynda sér hvernig
frelsi geti verið forsenda frelsis.
Nema þá auövitaö, einsog höf-
undur bendir á, „i hans skiln-
ingi”.
En nú má hæglega skilja full-
yrðingu Kjartans á ýmsa vegu.
Hann gæti veriö aö ýja aö þvi á
mjög varfærnislegan hátt, aö
borgaralegt þjóöskipulag sé for-
sendan fyrir baráttunni gegn þvi.
Miðað viö þaö, sem á undan er
komiö i grein Kjartans, er þaö þó
mjög ósennilegt. En hann gæti
einnig veriö aö segja, aö frelsi
listamanns sé að einhverju leyti
annarskonar en þaö frelsi, sem
veitir honum rétt til aö selja vöru
sina á frjálsum markaöi. Ef svo
er, hvernig getur þá frjáls menn-
ing verið „jákvætt markmið”,
einsog Kjartan nefnir það, i sam-
félagi þar sem frelsi er viö lýöi?
Listasagan bendir ótvirætt tii
hins gagnstæða. Öheft tjáningar-
frelsi hefur aldrei veriö markmiö
i kapitalisku samfélagi og þaöan
af siður að það sé „jákvætt”.
Sönn listasaga er saga „villutrú-
ar” og „óheilbrigöis”.
En hvað er þaö þá sem Kjartan
á við meö „jákvæöu markmiöi”?
Sem betur fer tekst honum aö út-
skýra það að nokkru leyti sjálfum
á öörum staö: „frjálst markaðs-
kerfi er forsenda þess aö frelsinu
sé viðhaldiö”. Þetta er miklum
mun skiljanlegra. Viö sjáum aö
hvenær sem frelsi veröur mark-
mið i samfélagi, sem er óum-
breytanlegt, tekur þaö á sig mynd
lýöskrums.
Umburðarlyndi þaö, sem
kapitaliskt þjóöfélag stærir sig af,
sýnist mér byggjast miklu frem-
ur á nákvæmri flokkun en eigin-
legu frelsi.
Að sumu leyti er þaö kald-
hæðni, aö sá hlutur samfélags
okkar sem ætti aö marka upphaf-
iö aö öflugri andófshreyfingu,
skuli vera sterkasta stoð þess:
Einangrun. Samt er fátt eitt jafn
einkennandi fyrir mannkynssög-
una og þessi þversögn. Astæðan
viröist þó ekki svo ýkja flókin.
Hún byggist á þeirri einföldu
staöreynd sem i sjálfu sér er ofur
mannleg, aö orö og hugtök glata
merkingu sinni i einangrun. Hin
„fastmótaöa skilgreining” verö-
ur þvi ekki til að upplýsa neitt.
Þvert á móti verður hún öruggt
merki um vanmátt mannsins til
aö greina takmark sitt.
Allar nýjar skilgreiningar á
frelsi eiga sér staö I kerfi, sem er
svo frámunalega vel skipulagt, aö
umburöarlyndi þess nær einnig
til „villutrúar”. Þetta merkir þó
engan veginn að takmarkinu sé
náö. Hinsvegar gæti þetta verið
staðfesting þess, aö „frelsiö”
skorti þá andstæöu sem þarf til aö
gera takmarkið sýnilegt. Sömu-
leiöis gæti þetta merkt, aö hvenær
sem raunverulegt andóf gerir
vart við sig taki þaö á sig mynd
örvæntingar og jafnvel geösýki.
Það lýsir umburöarlyndinu, aö
maðurinn er þá ekki endilega for-
dæmdur,.af þvi aö hann ógni sam-
félaginu, miklu heldur að honum
sé skotiö til hliöar af þvi aö sam-
félagið ógni honum. Hann veröur
meö oröum „fórnarlamb um-
hverfisins”. Við sjáum aöoftar en
ekki hefur þessi afstaöa þá verk-
an i samfélagi okkar, aö hvers-
kyns andóf fær á sig svip „félags-
legra vandamála”. Það er i raun-
inni sama hvaö fólk er sannfært
um sjúkleika þessa samfélags og
nauðsyn breytinga, það getu?
aldrei orðið annaö en einstakt til-
felli ef manninn brestur mátt til
að reina sig frá þvi. Þaö skiptir
mestu aö andstæöurnar séu raun-
verulegar, annars viröist sem
löngunin sjálf veröi sjúkleg. Þaö
raunsæi, sem er blint á þá þver-
stæðu sem felst i ofurvaldi hlut-
anna, sýnist mér þjóna þeim til-
gangi einum að breiöa yfir hinar
eiginlegu mótsagnir.
Sú mikla áhersla, sem marg-
ir sósialistar leggja á umhverfis-
þáttinn, yfirskyggir manninn og
gerir vanmátt hans aö sjúkdómi.
Viljinn til frelsis striöir fyrir
glaöaö markmiö. Undir slikum
kringumstæöum viröist sem
endalokin sjálf veröi vandamál.
Hvenær sem viö nefnum þau er
engu likara en eölislæg löngun
mannsins eftir frelsi taki á sig
mynd blekkingar. I borgaralegu
samfélagi þekkjum við þrenns-
konar endalok sem öll eru and-
stæð manninum. Ef yfirboröiö
heldur veröur allt aö eyöimörk.
Jafnvel óttinn viö aö þaö muni
bresta er ekki nægjanlegt til að
gefa hlutunum lif. Með öörum
orðum, lygin dugir vart til. Hún
glatar nánast merkingu sinni, þvi
aö „leikurinn” er ekki af þessum
heimi. Þverstæöan er kannski sú,
aö það sem haldi öllu aöskildu sé
siöasti lifsneistinn: vonin um
hamingjusaman endi.
Ef yfirborðiö heldur, veröa
endalokin fjarlæg okkur. 1 besta
falli veröa þau takmark okkar.
Þaö viröist sem eyöileggingin
verði skiljanlegri en paradis.
Endalokin veröa fjarlæg, en þaö
er einnig nauösynlegt til aö end-
irinn geti oröiö sllkur.
Ef yfirboröiö gefur sig er einsog
allt taki á sig mynd draums. Ein-
angrunin veröur yfirþyrmandi og
endalokin eru undantekningar-
laust geösýki — eöa sjálfsmorö.
1 borgaralegu samfélagi verður
„happy end” öruggur vottur þess,
að maöurinn hefur misst sjónar á
takmarki sinu. Þaö þarf stórkost-
lega blindu til aö komast aö þeirri
niöurstööu, að ef endirinn sé góö-
ur sé frelsinu náö. Þvert á móti
sýnast mér slik endalok lýsa
átakanlegri sátt þeirra and-
stæöna, sem einar fá vakiö frelsi.
í bókmenntum manna sem og
samfélagi þeirra getur slikur
sáttmáli aldrei oröiö raunveru-
legur nema fyrir sakir vanmátt-
ar.
1 sögu sósialismans hefur þetta
merkt „hægfara umbætur”, sem i
stað frelsis hafa gefiö manninum
falska tiltrú á réttlæti.
Valdbeiting
A einum stað i grein sinni segir
Kjartan orðrétt: „Það þjóö-
félagsástand aö valdbeiting
manna gegn öðrum er eins litil og
mögulegt er, þaö ástand er til
marks um þaö aö frelsi sé þar viö
lýöi”. Þaö er augljóslega eitthvað
bogið við þessa staöhæfingu.
Samt er hún ekki misskilningur,
þvi að einsog höfundur gefur
réttilega i skyn þá getur frelsi
ekki veriö viö lýöi nema valdbeit-
ing komi til. Hitt er aftur óskilj-
anlegt hvernig sú valdbeiting geti
hugsanlega veriö meiri eöa minni
en mögulegt er. Viö sjáum, aö I
öllum löndum þar sem „frelsi er
við lýöi” hafa menn veriö fang-
elsaöir eöa hótaö fangavist af
pólitiskum ástæöum. Fyrir Kjart-
ani og fylgissveinum hans væri
slikt eflaust dæmi um „eins litla
valdbeitingu og mögulegt er”. En
fyrir þann mann sem er sviptur
frelsi væri slik mælistika hrein og
klár ógnun. Enda brúkuö i þeim
tilgangi einum aö réttlæta fanga-
vist hans.
Nú er aö visu hugsanlegt, aö
Kjartan sé aö ýja aö þvi, aö i
sumum rikjum, þar sem „frelsi
sé við lýöi”, eigi menn hægara
með að komast hjá fangavist en i
öðrum rikjum, sem eru skemmra
á veg komin. En þá ber þess aö
gæta, aö óhugsandi er aö frelsi
geti veriö meira viö lýöi i einu
landi en ööru. Einfaldlega vegna
þess aö þaö er lögskipaö. Enginn
mælikvaröi á valdbeitingu finnst
nema hinu lögverndaða frelsi sé
ógnað á einhvernhátt.Tjáningar-
frelsi er til aö mynda tryggt i
stjórnarskrá Sovétrikjanna, enda
þótt skrifræöinu reynist óhægt um
vik aö uppfylla slikar kröfur.
Nasisminn komst klakklaust til
valda án þess aö hróflaö væri viö
undirstööum borgaralegs þjóð-
félags, og þannig mætti áfram
telja.
Til einföldunar getum viö sagt,
aö þaö sé aöeins i fangelsinu
sjálfu þar sem valdbeiting getur
tryggt að frelsi sé viö lýöi. Fangi
má vissulega gera flest þaö sem
hann óskar sér — innan vissra
takmarka (getur valdbeitingin
hugsanlega veriö minni?). Allt
sem honum leyfist að fram-
kvæma verður liöur i dýrmætu
frelsi hans. Hitt sem er forboðiö
veröur skýr vottur þess aö vald-
beitingin er alltént „eins litil og
mögulegt er”. 1 þessu felast vita-
skuld samskonar skilyrði og allar
valdastofnanir hafa hingaö til
viöhaft': Réttinn til aö takmarka
frelsiö enn frekar ef aöstæöur
krefjast þess.
Ef viö drögum saman má
segja, aö meðan enn finnst nokk-
úr möguleiki til andófs þá sé vald-
beiting fyrir hendi. Þaö breytir
engu þótt viö séum aö lýsa
Framhald á bls. 21.