Þjóðviljinn - 13.04.1980, Blaðsíða 13

Þjóðviljinn - 13.04.1980, Blaðsíða 13
12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 13. aprll 1980 Sunnu- blaðið í Kanada Texti og myndir: Þórdur Ingvi Guðmundsson „betta er erfiöasta spurningin sem þú getur spurt heimspek- ing”,sagöi Páll Ardal prófessor i heimspeki við Queen’s háskóla I Ontario i Kanada, er Þjóðviljinn lagði þá spurningu fyrir Pál, hvaö heimspeki væri, er viö höfðum sest niöur saman á heimili próf- essorsins iKingston, tilaö spjalla saman um ævi hans og störf. Páll Ardal mun vera einhver fyrsti tslendingurinn, sem leggur stundá heimspeki sem fræðigrein og tekur doktorsgráöu i greininni. Páll fór til Edinborgar til náms, eftir siöari heimsstyrjöld. Þar dvaldist hann samfleytt l 23 ár eða þar til hann gerðist prófessor i heimspeki viö Queen's háskóla, þar sem hann hefur dvalist viö störf sin siöan 1%9. An efa veröur Páll talinn skipa bekk fremstu og þekktustu fræöimanna á sviöi heimspeki ihinum engilsaxneska heimi, aö minnsta kosti, og var þvi ekki úr vegi aö forvitnast um hagi þessa íslendings, sem svo lengi hefur dvalist viö fræöi- störf erlendis. Ætt og uppruni — Þaö er góöur og gildur siöur aö fræðast fyrst um ættir og upp- runa. — Þaö er vist, þó mér leiöist óskaplega ættarþulur. Ég fæddist á Akureyri áriö 1924, i Fjörunni, sonur Steinþórs Ardals, sem var sonur Páls Ardals, kennara og skáldsá Akureyri. Móöir min var Hallfriöur Hannesdóttir, dóttir Hannesar Jónassonar bóksala á Siglufiröi. — Uppvaxtarár? — Eins og gekk og geröist á þessum tima, þá fór ég mjög ung- ur isveit, eöa um 5 ára gamall, aö Leifsstööum i Kaupvangssveit. Þar var ég á hverju sumri til 12 ára aldurs, eöa þar til ég var orö- inn nógu gamall til aö fara aö vinna I sild á Siglufiröi, en for- eldrar minir höföu flust búferlum þangaö er ég var 7 ára. Um haustiö eftir fyrsta sumariö I sild- inni veiktist ég af brjósthimnu- bólgu og lá á sjúkrahúsinu á Siglufiröi I6mánuöi og siöan aöra 13 mánuöi á Kristneshælinu. Er ég lá sjúkraleguna geröi ég mér þaötil dundurs aö læra dönsku af sjálfum mér, m.a. þýddi ég bók yfirá islensku, sem heitir Kopar- hringurinn, en hún hefur nú aldrei veriö gefin út, sem von er. Ég dvaldist hins vegar aö Leifsstöö- um um sumariö, sem ég reis úr rekkju,.og var þá staöráöinn i aö ná krökkunum, sem ég haföi ver- iö samferöa i skólanum fyrir „Tel auðvelt að fá / Islendinga tfl að hugsa um heimspeki Sunnudagur 13. april 1980 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 13 Rætt við PÁL ÁRDAL heim- speking 1 Ontario veikindin. Ég las þvi eins og vit- laus maöur allt sumariö, en næöi gafstekkitil þess nema á kvöldin, um helgar og i matartimum, vegna anna viö búskapinn. Um haustiö tók ég siöan próf inn i 2. bekk gagnfræöaskólans á Siglu- firöi og sleppti þannig tveimur árum úr námi. Ariö eftir tók ég siöan próf inn i 3. bekk Mennta- skólans á Akureyri og lauk þaöan stúdentsprófi 1944. Lenti á „beininu” fyrir fyllerí — Þú hlýtur aö muna eftir ein- hverjum skemmtilegum atvikum frá menntaskólaárunum. Ekki var þetta eingöngu taumlaust nám? — Nei, nei mikil ósköp. Þótt viö læsum mikiö á þessum árum, en þetta voru strfðsárin, þá áttum viö okkar gieöistundir einnig. Hins vegar voru menntaskóla- nemar á þessum árum ákaflega meövitaöir um stööu sína, þ.e. aö þeir væru i einhverskonar sér- flokki, og var mjög brýnt fyrir þeim aö hegöa sér samkvæmt því. Strangar atferlisreglur voru þvi I gildi og þurftum viö m.a. aö ganga meö sérstök merki I barm- inum, sem sýndu aö viö værum nemendur viö Menntaskólann.og var þaö aö sjálfsögöu töluverður hemillá okkur, þvl engan langaöi á „beiniö”, Aö vera tekinn á hval- beinið, eða „beinið” ^þýddi aö vera kallaöur fyrir Sigurö gráa (Sigurö Guömundsson skóla- meistara) en á kontðrnum hjá honum var heljarmikiö hvalbein, sem hann var talinn nota sem stól fyrir nemendur, sem lesa þurfti yfir hausamótunum á fyrir ein- hverjar yfirsjónir. — Lentir þú einhvern timann á „beininu”? — Þaö kom nú ekki nema einu sinni fyrir, þó ég hefði átt aö fara þangaö mun oftar, sagöi Páll skellihlæjandi. Viö höföum fariö nokkrir skólapiltar á ball aö Þverá, lentum auövitaö á þvi og vorum klagaöir fyrir meistara. — Mér skilst aö þessi árgangur A siöustu árum hefur Páll sýnt siöfræöi læknisfræöinnar mikinn áhuga. Inn I þá umræöu blandast spurningin um réttmæti fóstureyöinga og liknarmorö. sem þú varst i hafi veriö mikill námsmannaárgangur. Þaö voru margir afbragös- námsmenn í þessum árgangi, sem tóku stúdentspróf vorið 1944. Þar á meöal Guölaugur Þor- valdsson, rikissáttasemjari (og forsetaframbjóöandi), Magnús Torfi ólafsson, fyrrverandi ráð- herra, Guðni Guömundsson, rekt- or Menntaskólans i Reykjavik, Þorvaldur Garöar Kristjánsson, alþingismaöur,aö ógleymdum In- spector Scholae, sem var eins og faöir okkar allra, Runólfur Þór- arinsson, fulltrúi i menntamála- ráöuneytinu. Heimspekin valin fyrir tilviljun — Varstu eitthvaö farinn aö hugsa um aö leggja fyrir þig heimspeki um þaö leyti sem þú tekur stúdentspróf? — Nei, langt frá þvi. Sú ákvörö- un aö leggja stund á heimspeki átti sér staö meö nokkuö undar- legum hætti. Eftir stúdentspróf geröist ég enskukennari viö Menntaskólann á Akureyri i eitt ár. Haustiö 1945 fór ég hins vegar til Edinborgar til aö læra tungu- mál. Er ég var aö hefja 3. áriö viö háskólann var mér tjáð aö þaö væri skylda aö taka einn kúrsus i heimspeki. Ég brást hinn versti viö þessa frétt og skundaöi á fund deildarforseta til aö mótmæla þessu óréttlæti. Deildarforseti hlustaöi þolinmóöur á reiöilestur minn en sagöi siöan: „Þú hefur gott af þvi aö lesa svolitla heim- speki”, og þar meö var samtaliö búiö. Ég fór heim og byrjaði aö lesa. Eftir aö hafa lesiö heim- speki i 2-3 vikur varö ég alveg frá mér numinn af hrifningu, gjör- samlega heillaöist af greininni og las ekkert annaö allan veturinn. Ég reyndar skipti þá um fag og geröi heimspeki aö aðalgrein. Ég lauk siöan M.A. gráöu hinni minni, I heimspeki, en á þessum árum var engin B.A. gráöa til, heldur aöeins M.A. minni, M.A. meiri (honors) og svo doktors- gráöan. Eftir námiö var ég alveg oröinn peningalaus og átti konu og tvær dætur. (Eiginkona Páls er Harpa Ardal, leirkerasmiður i Kingston, en þau eiga 4 börn). Viö fórum þvi heim til Islands og ég kenndi árin 1949-1951 viö Mennta- skólann á Akureyri. — Hvert varö svo framhaldiö á námi þinu? — 1951 fékk ég Hannesar Arna- sonar styrkinn til aö ljúka M.A. gráöu hinni meiri og fórum viö þvi aftur til Edinborgar. Þessu námi lauk ég á tveimur árum. Ég fékk þá styrk frá Edinborgarhá- skóla til aö hefja doktorsnám og var siðan ráöinn kennari viö heimspekideildina frá ársbyrjun 1955. A þessum tima hefst raunveru- lega nýr ka fli I sögu Páls, en þá er hann aöbyrja rannsóknir sinar á kenningum heim spekingsins Davids Hume, en einmitt fyrir þessar rannsóknir varö Páll vel þekktur meöal heimspekinga beggja megin Atlantshafsins. Hér eftir veröur athyglinni þvi eink- um beint aö fræöistörfum Páls og spurningin sem lögö var fyrir hann I upphafi viötalsins endur- tekin, þ.e.,hvaö er heimspeki? Heimspekin snertir öll vísindi — Égsegi stundum aöþað, sem er einkennandi fyrir heimspek- inaj er aö hún er ekki sjálfstætt fag. Heimspekileg vandamál geta komiö fram viö alla mannlega reynslu og mannleg viöfangsefni. 1 öllum visindum þarf visinda- maöurinn að skilja i hverju vis- indi hans felast, en þaö er heim- spekileg spurning. Þaö er t.d. ekki hægt aö leysa það vandamál hvaö er liffræöi og hvaöa aðferö- um þarf aö beita til aö ná árangri i þeirri grein meö visindalegum tilraunum. Spurningin um hvað geri visindin aö visindum er ekki visindalegt vandamál, heldur heimspekilegt. I sambandi viö öll visindi, sem fást viö manninn, þarf aö athuga hvort aörar aö- ferðir þurfi aö nota en i þeim vis- indum, sem fást viö lifvana hluti eöalifveruráóæöra þróunarstigi en maöurinn er á.Um þetta eru menn alls ekki sammála. Þetta er hins vegar spurning sem ekki er hægt aö svara meö fyrirfram ákveönum visindalegum aöferö- um. Heimspekileg vandamál er ekki hægt aö leysa meö tilraun- um, svo aö i raun og veru er ekki hægt að skilja I hverju heimspeki er fólgin, fyrr en fariö er aö gllma viö ákveöin heimspekileg vanda- David Hume, hinn skoski heimspekingur,en Páll Ardal hef- ur eytt þremur áratugum I aö rannsaka kenningar hans. mál. Eitt af þvi hættulegasta i sambandi viö þær breytingar sem eru aö veröa við háskólana er að þessiheimspekilegu vandamál og spurningar sem koma fram i sambandi viö ákveöin viöfangs- efni eru ekki meöhöndluð I heim- spekideildunum sjálfum, heldur hafa hinar einstöku deildir innan háskólanna komiö sér upp sinum eigin heimspekingum, þ.e. mönn- um sem eru oft á tíöum að fást viö heimspekileg vandamál, en eru ekki eins vel menntaöir og þeir þyrftu aö vera til aö geta gert þessum vandamálum nægilega góö skil. — Hver heidur þú aö sé ástæöan fyrir þvþaö ekki er leitað beint til heimspekideildanna til aö eiga viö þessi vandamál? Er þaö vegna deildarmúranna? — Já deildarmúrarnir eru höf- uöorsökin og þá þarf aö brjóta niður. Tökum sem dæmi mennt- un lögfræöinga. Þeir mæta oft á tiðum siöferöilegum vandamál- um, sem ég hef mikinn áhuga á. Ég tel aö þaö sé mjög mikilvægt aö lögfræöingar og heimspeking- ar tali saman um þessi vanda- mál, t.d. spurninguna um hver sé siðferöileg réttlæting I þvi aö refsa mönnum og i hverju refsing felist. Ég og annar starfsbróðir minn i heimspekideildinni hér höfum haldið námskeiö um þessi efni, þ.e. réttlætingu , eöli refs- ingar, um hver sé réttlát skipting eigna og réttlát dreifing á þvi, sem taliö er að hafi eitthvert gildi i þjóðfélaginu. 1 þessum kúrsus- um höfum viö haft nemendur og kennara úr lagadeildinni, en kúrsusarnir eru viöurkenndir sem hluti af námi til lokaprófs I lögfræði. Viö höfum einnig veriö meö svipaöa kúrsusa i stjórn- sýslunámi (Public Administrat- ion) innan stjórnmálafræöideild- arinnar, en þar koma fram vandamál eins og hver sé siö- feröileg hegöun embættismanna gagnvart almenningi og hver sé réttlætingin á tilteknum ákvörö- unum. Rannsóknir á David Hume — Hver var David Hume og af hverju fórstu aö rannsaka kenn- ingar hans? — David Hume var skoskur heimspekingur uppi á 18. öld. Hann er þekktastur fyrir þaö, sem hann sagöi um orsakalög- máliö. Hann sýndi fram á aö ekki væri hægt aö sanna fyrirfram aö allir hlutir, sem yröu til I veröld- inni.eöa atburöir, sem ættu sér staö, hlytu aö hafa átt sér orsök. Þeir,sem vildu efla trú manna á náttúruleg öfl, töldu að öll nátt- úrufyrirbæri hlytu aö hafa átt sér orsök og að orsökin væri Guö. Hume hins vegar reyndi aö sýna fram á aö þaö væri einungis reynsla mannsins, sem gæti á- kveðiö hvaö væri orsök hluta og atburöa, þ.e. ekki væri hægt aö segja fyrirfram hvernig hlutirnir gerast áöur en viö höfum reynslu af þvi hvernig þeir gerast. Merkilegasta heimspekirit Hume er Ritgerö um manneöliö (A Treatise of Human Nature). Fjallar fyrsta bindið um skyn- semina, annaö bindiö um ástrið- urnar og þriöja bindiöum siögæö- iö.Lengi var taliö aö bindiö um á- striðurnar væri úrelt sálarfræði. Þessari skoöun reyndi ég aö hnekkja i bók minni Passion and Value. Aö minum dómi telur Hume aö allt mat á mönnum megi rekja til fjögurra ástriöna, ástar, haturs, hreykni og blygö- unar. Hlutir hafa gildi vegna þess aö viö bregðumst vel eða illa viö þeim. Þaö er þvi engin ástæöa aö leita út fyrir náttúruna til aö skilja hvers vegna ein breytni er rétt og önnur röng. Allt sem gerist I náttúrunni má skýra án þess aö leita til yfirnáttúrulegra afla. Náttúruheimspeki Humes er þess vegna skyldari efnishyggju en hughyggju. Flytur til Kanada — Nú flytur þú búferlum til Kingston I Kanada frá Edinborg áriö 1969 og gerist prófessor viö Queen’s háskóla. Hvaöa ástæöur lágu þar aö baki? — Ég var gistiprófessor viö há- skólann I Toronto árið 1966, en haföi veriö viö Dartmount há- skóla i New Hampshire þremur árum áöur, þannig að það var komin nokkur hreyfing á mig. Þetta ár sem ég var I Toronto var mérboöiðaðflytja fyrirlestur viö heimspekideildina við Queen’s. Eftir fyrirlesturinn var mér boöin prófessorsstaöa viö háskólann, sem ég hafnaöi. Boöiö kom hins vegar á hverju ári eftir þetta, og loksins áriö 1969 ákvaö ég að taka þvi og settist hér að. — Þaö var einmitt hér viö Queen’s sem þú fórst aö sýna öör- um vandamálum og viöfangsefn- um heimspekinnar áhuga og ef svo má aö oröi komast fórst aö fjarlægjast Hume. Varö þá siö- fræöin ekki fyrir valinu? — Ég hafði alltaf áhuga á siö- fræði, en áhugi minn á heimspeki Hume var aldrei hreinn fræöileg- ur áhugi. Ég hef aldrei haft veru- lega mikinn áhuga á heimspeki- sögu t.d. hvaban Hume fékk hug- myndir sinar og hvaöa áhrif hann haföi á aðra menn. Ahugi minn beindist aö þvi hvaö hann haföi aö segja, aö hvaö miklu leyti hægt væri aö verja kenningar hans og hvaö viö gætum lært af þeim. Um 1963 er ég byrjaöur aö skrifa um siöfræöilega þætti og vandamál 1 sambandi við eöli verknaöar. í þvi sambandi reyndi ég að benda á að þaö sé algjörlega rangt aö telja aö viö berum einungis á- byrgö á þvi sem viö gerum af á- settu ráöi. Ég benti á að viö þyrft- um aö bera ábyrgö á þvi aö hafa ekki áhuga á þvi, sem við eigum aö hafa áhuga á. Tökum sem dæmi: Þegar menn segja aö þeir hafi hreinlega gleymt aö gera eitthvað, sem þeir voru beönir um, þá heföi gerandinn átt aö gera meira i þvi að tryggja að hann gleymdi ekki aö gera hlut- inn. Þaö er þvi hægt aö telja rétt- lætanlegt aö sá, sem gleymdi, beri ábyrgö á afleiðingum gleymsku sinnar. Siðfrœði lœknisfrœðinnar — A siöustu árum hefur þú beint athyglinni mjög aö siöfræöi- legum vandamálum læknisfræö- innar. I hverju felast þessar rannsóknir? — Þaö má ekki misskilja þetta svo að þaö sé einhver sérstök sið- fræöileg vandamál, sem læknis- fræöin á viö aö etja, heldur koma siöfræöileg vandamál miklu skýrar fram þegar um er aö ræöa lif eöa dauöa, sem læknar sér- staklega fást viö. Dæmi um vandamál er t.d. spurningin, hvers viröi er lífiö? Þetta er vandamál sem maður veröur aö hafa einhverjar hugmyndir um, eöa komast aö einhverri niöur- stööu, ef maður á aö geta lagt rök' aö þvl aö ákveðin stefna eða regl- ur gildi um t.d. líknarmorö og fóstureyöingar. Menn hafa t.d. veltþvifyrir sér hvort fóstriö hafi frá upphafi vaxtarferils sins eitt- hvert gildi og ef svo er hvað gefi þvi gildi. A sama hátt má taka dæmi af mjög aldurhnignum dauövona einstaklingi, sem lif- inuer einungis haldiö i meö flókn- um tæknibúnaöi og lyfjum. Hefur slikt lif eitthvert gildi, þ.e.,ex þaö lifið, sem slikt, sem hefur gildi, eða er þaö meövitund mannsins, sem gefur lifinu gildi? Mörg fleiri vandamálkoma fram i sambandi við heilsuverndarmál. Hafa menn t.d. rétt til að vita um eöli veikinda sinna og áhrif lyfja,sem læknar gefa manni, á llkama sinn? Ber þjóöfélaginu aö sjá um heilsuvernd og læknishjálp? o.s.frv.. Heimspeki á Islandi — Nú er heimspekin mjög ung sem fræðigrein á islandi. Hvernig telur þú aö hafi tekist aö byggja upp þá námsgrein viö Háskóla ts- lands? — Ég tel að þaö sé aö mörgu leyti heilbrigt að á tslandi eru við kennslu i heimspeki menn sem hafa menntað sig i mjög mismun- andi skólum. Þannig veröur fjöl- breytnin mjög mikil innan deild- arinnar og stúdentar, sem eru aö skapa sér afstööu til heimspeki- legra viöfangsefna, fá tækifæri til að kynnast mörgum viöhorfum. Þetta tel ég mjög jákvætt. — Finnst þér aö þaö eigi að vera markmið hjá heimspekideildinni heima aö koma á þessum tengsl- um viö aörar fræöigreinar, t.d. koma á viöræðum viö læknadeild- ina til aö ræöa þessi siöfræðilegu vandamál, eöa er þaöof snemmt? — Nei, þaö er ekki of snemmt. Hlutverk heimspekinnar á tslandi er náttúrulega þaö sama og I öör- um löndum. Ég held aö það sé á- kaflegaþýðingarmikiöaö gera sér grein fyrir því, aö heimspeki er ekki sérstök fræðigrein, eins og ég var reyndar búinn aö nefna áö- an. Heimspeki er ekki visindi eins og aörar fræöigreinar telja sig vera. Heimspekileg vandamál eru sérstök vandamál sem koma fram I sambandi viö alla mann- lega breytni og athafnir. Þess vegna er ákaflega mikilvægt að heimspekideildir séu i stööugu sambandi viö aörar fræöigreinar innan háskólanna. — Aö lokum: Eru tslendingar heimspekilega sinnaöir, ef hægt er aö tala um aö einhver sé heim- spekilega sinnaöur. Veröur þú t.d. var viö mikla heimspeki I Is- lenskum bókmenntum? — Heimspekilegar skoðanir koma að sjálfsögöu mjög viða fram i islenskum bókmenntum eins og öllum bókmenntum. Hitt er svo annað mál aö það er tiltölu- lega litiö, sem hefur veriö ritaö á islensku, sem hægt er aö segja að sé bein tilraun til þess að grand- skoöa ákveöin vísindaleg viö- fangsefni eöa önnur vandamál frá heimspekilegu sjónarmiöi. Það er þó engin ástæöa til aö ætla að Is- lendingar hafi minni hneigö til heimspeki en aörar þjóöir ef þeir fá tækifæri til aö fást viö heim- spekileg vandamál. Ég tel aö þaö sé tiltölulega auövelt aö fá is- lenska unglinga til þess aö velta vöngum yfir heimspekilegum vandamálum. Þaö er ekki alveg ótengt þvi, aö Islendingar hafa alltaf haft mikinn áhuga á stjórn- rnálum og stjórnmálastefnum. Þannig var þetta a.m.k. þegar ég var ungur maöur heima á Islandi, þó sjálfur væri ég litið hugsandi um þau efni. Þessum áhuga á stjórnmálum er mjög auðvelt aö beina að heimspekilegum vanda- málum. Islendingar eru einnig mjög forvitnir um nýjan vísinda- legan og annan fróöleik og hafa mikiö yndi af rökræöum um hlut- ina. Ég held þess vegna aö þaö sé frekar af sögulegum ástæöum heldur en eðlislægum, hvað til- tölulega lítiö hefur verið skrifaö um heimspeki á Islandi. —Þig „Menn hafa t.d. velt þvifýrir sér, hvort fóstrið hafi frá upphafi vaxtarferils síns eitthvert gildi, og ef svo er hvað gefi því gi/di” „Spurningin um hvað geri visindin að vísindum er ekki vísindalegt vanda mál, heldur heimspekilegt” „AHt sem gerist í náttúrunni má skýra án þess að leita til yfirnáttúrulegra afa ”

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.