Þjóðviljinn - 13.04.1980, Blaðsíða 16

16 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 13. apríl 1980
Sá If ræöingurinn og
félagsfræðingurinn Erich
Fromm lést þ. 19. mars s.l.
Með honum er horf inn einn
áhrifamesti og áhugaverð-
asti menningargagnrýn-
andi og hugsuður 20. aldar-
innar. Bækur hans og rit
fjölluðu einkum um þjóð-
félagsvandamál þessarar
aldar og eru samnefnari
fyrir helstu menningar-
stefnur sem skotið hafa
rótum á síðari tímum. Þau
þemu sem einkum hugtóku
Fromm voru mann-
greining Freudista, sam-
band marxisma og freud-
ianisma, upphaf og rætur
mannlegrar firringar,
fjölskyldan sem hreiður
taugaveiklunar, geðflækja
og valdbeitingar og angist
mannsins við frelsið eftir
upplausn hins trausta léns-
skipulags.
Þaö var einkum siöastnefnda
atriöiö sem Fromm dvaldi viö,
ekki sist athugaöi hann svörun
mannsins viö umræddri upplausn
og taldi fasisma (ekki sist
nasismann) hafa átt greiöan aö-
gang aö mönnum vegna þess
ERICH FROMM LÁTINN
Erich Fromm: — Rannsakaöi
eyöileggingarhvöt mannsins og
hæfileika hans aö elska.
Flóttinn undan frelsinu: Þýskir smáborgarar fylkja liöi undir fánum Hitlers.
Heimspekingur ástarinnar
tómarúms er skapaöist þegar hiö
geirneglda samfélag lénsskipu-
lagsins hrundi. Þessum viö-
brögöum geröi Fromm góö skil i
bókinni „Flóttinn undan frelsinu”
(Escape from Freedom — 1941)
þar sem hann fjallar einkum um
rætur nasismans en rekur einnig
tengsl einstaklingsins og sam-
félagsins á sögulegum for-
sendum.
Ást og eyðilegging
' Lif Fromms einkenndist af
ötulli starfsemi og breiðri
þekkingu. A liðnum áratug komu
út mörg verk eftir hann og þaö
má segja að hann hafi skrifað
fram i andlátiö. 1974 kom út „The
anatomy of Human Destructi-
veness” („Greining mannlegrar
eyðileggingarhvatar”). 1 þeirri
bók skilgreinir Fromm á
viðtækan hátt forsendur mann-
legrar illsku og árásarhvatar.
1978 gaf hann út bókina „To have
or to be” (Aö eiga eöa vera) og
fjallar þar um þjóöfélagiö, sem
einkennist af eignaþrá mannsins
og tjáningarþrána, og mannlega
sjálfsvild. Þaö má lita á bók
þessa sem einskonar framhald af
hinu fræga verki hans „The Art of
loving” sem út kom á sjötta ára-
tugnum, og hefur veriö þýdd á
islensku af Jóni Gunnarssyni.
(Listin aö elska — M&M 1974). Sú
bók hefur veriö mörgum biblia
ástarinnar, þótt hún geri allt að
þvi ómannlegar kröfur til ekta og
fölskvalausrar ástar.
Aö mörgu leyti hafa siöustu
bækur Fromms verið samantekt
yfir athyglisveröustu þættina i
fyrri verkum.
Fromm byggir imynd sina af
manninum á þversögnum mann-
legs eölis: Hæfileikanum aö elska
er teflt gegn eyðileggingarhvöt-
inni, og upp úr þeim átökum ris
mannelska Fromms, „handan viö
hlekki blekkinganna” — eins og
hann nefndi sjálfsævisögu sina,
sem Jiann reit 1962.
Þannig rannsakaöi Fromm
uppruna hins illa og eiginleika
ástarinnar i sömu andránni.
Gyöingur að uppruna
Fromm fæddist áriö 1900 og óx
úr grasi undir handleiðslu
strangra foreldra sem voru
gyöingar. Andstætt siöari vinum i
Frankfurt varöveitti hann ætiö
hina upprunalegu gyöingatrú sina
aö hluta, jafnvel eftir aö hann
sneri baki viö Gyöingatrúnni sem
slfkri 1926 er hann drakk I sig sál-
' fræöigreiningu Freuds.
sem
sameinaði
Marx og
Freud
Fromm upplifði heimsstyrj-
öldina fyrri sem unglingur og
stúdentsárin i Weimarlýðveldinu
settu merki á hann. Hin mikla
hvika listrænnar sköpunar og
dauðadans efnahags- og stjórn-
málalífs einkenndi hiö unga
þýska lýöveldi og grófst; djúpt i
vitund hans. Fromm lauk
doktorsgráðu 1922 eftir nám v i
Heidelberg, Frankfurt og Berlin.
1926 opnaöi hann eigin sálgrein-
ingarstofu i Berlin en tók til
starfa viö félagsrannsíknir hjá
Stofnun Horkheimers og Adornos
I Frankfurt þrem árum siðar.
Þar vann Fromm þangaö til
hann flutti til Bandarikjanna
1932. Eftir komuna til USA starf-
aði hann fyrst viö Columbia
Institute og Social Research og
siöar,eða 1951, sem prófessor viö
Þjóöarháskólann i Mexikóborg,
Mexikó.
Marx og Freud
Sem fræðimaöur haslaði
Fromm sér vöil sem maöurinn
sem sameinaði Marx og Freud.
Hann þróaöi félagssálfræðina
sem uppsprettu úr kenningum
þessara tveggja manna. Fyrsta
efniviöi i þá brúarsmiöi má finna
i timaritsgreinum hans frá fjóröa
áratugnum og átti þessi áherslu-
þáttur hans eftir aö styrkjast meö
siöari verkum.
Fromm leit á sálfræöi meö
meiri viðsýni en sálfræöingar
flestir. 1 hans augum var sál-
fræöin ekki eingöngu athugun á
ákveðnum einstakling eða skiln-
ingur á mannlegum hvötum.upp-
runa, ómeövituðum óskum og
þrá, eins og lærlingar Freuds
álitu margir.
Fromm notaði sálfræöi-
kenningar Freuds i þvi skyni aö
komast aö raun um sambandiö
milli persónuleika og lifskjara.
Þaö sem skipti máli aö mati
Fromms var að rannsaka hvernig
mismunandi félags- og efnahags-
Félagssálfræöi slna þróaöi
Fromm úr sálgreiningu Freuds...
... sem hann sameinaöi þjóö-
félagskenningum Marx.
aðstæður höföu áhrif á sálfræöi-
leg grundvallaratriöi mannsins
eins og t.d. kynhvötina.
Hvatabæling, eins og á sér t.d.
staö i ströngum fjölskyldum
undir járnaga fööurveldis,
minnkar likurnar á þvi aö fjöl-
skyldumeölimir njóti eölilegs
kynferöislifs. Þetta getur siöan
haft áhrif á afstööu og skilning
viökomandi einstaklings til póli-
tiskra valdhafa. Persóna sem
alist hefur upp undir fyrr-
greindum fjölskylduaðstæöum
veröur auöveldlega ósjálfstæö
bráö ýmissa yfirvalda og fórnar-
lamb alræðishreyfinga, sem
byggja mikið á ytri helgisiöum
(fjöldafundir, múgsefjun),vegna
þess aö þær veita viðkomandi út-
rás fyrir bældar hvatir og bjóöa
honum aö gerast skoðanabróöir
og fylgismaöur samheldins hóps.
Þessum skilningi á tengslum
einstaklings og samfélags lýsti
Fromm einkar vel i bókinni
„Escape from Freedom”
(Flóttinn undan frelsinu) sem út
kom 1941.
Að flýja frelsið
I bók þessari, sem byggir á
sögulegum athugunum, reynir
Fromm að lýsa tilfinningaheimi
hins þýska smáborgara. Sá kafli
sem mest hefur veriö gagnrýndur
i bókinni fjallar um samanburö
Fromms á endurreisnar-
timanum i Þýskalandi og félags-
sögu sama lands á 20. öldinni. A
báöum þessum timum umturn-
uöu efnahagslegar breytingar
þjóöfélaginu og rifu þaö upp frá
fyrri rótum.
I báöum dæmunum óx van-
máttur og einmanaleiki ein-
staklingsinsj að mati Fromms.
Heföbundnir fjötrar brustu en
samtimis minnkuöu möguleik-
arnir á frjálsri sköpun. Útkoman
varö „þvinguö leit aö staö-
festingu og vissu”, „örvæntingar-
fullur flótti undan angist” og ein-
staklingurinn sem gaf sjálfan sig
upp á bátinn I heitri þrá eftir
„hinum hroöalega leiötoga, sem
einfaldaöi staöreyndir”. Sem
dæmi um hiö siðastnefnda benti
Fromm bæði á Lúther og Hitler.
Forsendur
nasismans
Þessi flótti undan frelsinu birt-
ist einkum i piynd þýska smá-
borgarans. Sú stétt gaf sig gagn-
rýnislaust á vald nasismans aö
mati Fromms.
Umrædd bók notar mikiö af
oröatiltækjum og hugtökum sál-
fræöinnar á millistriösárunum en
hefur átt gifurlegum vinsældum
aö fagna allt fram á þennan dag
og verið gefin út viösvegar um
heim. Helstu gagnrýnisraddir
hafa bent á, að Fromm takist ekki
að beita einstökum atburöum og
þáttum sem heildarsjúkdóms-
greiningu á sögulegum tima-
skeiöum. Það hefur einnig veriö
nefnt, að Fromm takist aö sýna
viökvæmni einstakra þjóðfélags-
hópa gagnvart nasismanum en
honum mistakist að rekja hvernig
nasisminn komstraunverulega til
valda. Þarafleiðandi sé bók
Fromms stórbrotin tilraun til
sögulegra skýringa, hún sé
áhrifamikil, tiltölulega auölesin
og spennandi, en hins vegar
gagnlaus er viðvikur stjórnmála-
legum og sögulegum staö-
reyndum sem gáfu nasismanum
byr undir báöa vængi I Þýska-
landi.
Evrópsk áhrif
Eftir dauöa Herbert Marcuses I
fyrra, var Erich Fromm sá eini
lifandi af forystumönnum s.k.
Frankfurtskóla. Dauði hans
bindur þvi enda á kafla úr sögu
Evrópu: Hinn árangursrlka sam-
runa evrópskrar þekkingarhefðar
ogempiriskra (raunhyggjulegra)
félagsrannsókna Bandarikjanna.
Fromm varð sjálfur aö tákni
„the sea change”: Innflutningur
evrópskra menntamanna til USA
á millistríösárunum og þau áhrif
er þeir höfðu á bandarlskt
menntalif.
Fromm hafði rætur I menningu
beggja meginlandanna og senni-
lega mun nafn hans haldast á lofti
sem tengiafl þessara tveggja
strauma.
Húmanískur
sósíalismi
Erich Fromm er ekki sérlega
þekktur hérlendis. Aðeins ein bók
hefur verið þýdd eftir hann,
„Listin að elska” sem Mál og
menning gaf út i kiljuformi 1974.
Hann er hins vegar viölesinn á
öðrum Noröurlöndum og naut
mikilla vinsælda á sjötta ára-
tugnum meöal róttækra stúdenta
og annarra vinstrisinna.
Fromm hefur sjálfur lýst þvi
yfir aö hann væri sósialisti og
reyndi fyrir rúmum áratug aö
koma á samvinnu meðal endur-
bótakommúnista I Júgóslaviu og
austur-evrópskra alþýöu-
marxista, i þvi skyni að þróa
mannlegan og lýöræðislegan
sósialisma. Sú lina^jer Fromm
fylgdi, barðist gegn stefnuleysi
vestrænna krataflokka og af-
skrifaði einnig óheft athafnafrelsi
kapitalismans.
A Noröurlöndum haföi hann
mun meiri áhrif en t.d. Herbert
Marcuse. Bækur hans (svo
nokkrar séu nefndar) „Listin að
elska”, „Hið heilbrigöa sam-
félag”, „Lýöræðislegur sósial-
ismi” og „Vonin um mannlega
tækniöld” ná yfir helstu pólitisku
umræöuefni sjöunda og áttunda
áratugsins: Valdadreifingu,
húmaniskan sósialisma, lýðræði,
mikilvægi umhverfisins og jafn-
réttisbaráttu.
Það er erfitt aö dæma hvort
verk Erich Fromms fá sögulegt
gildi, en sem samnefnari stjórn-
fræðilegra og þjóðfélagslegra
vandamála þessarar aldar er
Fromm óviðjafnanlegur.
(—im tók saman)