Þjóðviljinn - 22.06.1980, Blaðsíða 17

16 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 22. júnl 1980
Sunnudagur 22. júnl 1980 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 17
„Maðurinn er
óvitrari tegund
en hann heldur
(en jafnframt
meir sjarmerandi)”
„Ger&u svo vel og gakktu i
bæinn” segir Valgarður og visar
mér inn. Dyrnar opnast og mér
sýnist ég vera komin inn á safn.
Mér til furöu og skelfingar sé ég
að það sem þarna er geymt eru
likamshlutar manna. Með
visindalegri ró tekur Valgaröur
að útskýra fyrir mér þessa furðu-
hluti i glösunum — vanskapað
barnsfóstur, æxli i heila, full-
burða, ófætt barn og áður en hann
kemst lengra gefst ég upp.
Það er með blaðamenn eins og
aöra, aö stundum er viðfangsefni
þeirra þess eðlis, að það þarf að
bita á jaxlinn til þess að tilfinn-
ingarnar hlaupi ekki með mann i
gönur. En það voru ekki hinir
óheilbrigðu „hlutir” i glösunum
sem komu mér úr jafnvægi
heldur stórt ker, sem ég hélt aö I
væri höggmynd. Þegar betur var
að gáð, kom i ljós, að þetta var
fullkomlega heilbrigt, gullfallegt
barn, sem aldrei fékk að sjá
heiminn, en nú getur heimurinn
skoöaö það, þar sem þaö sefur
vært i móðurlifinu, geymt I vökva
sem heldur þvi hvitu og ósködd-
uöu. ótrúlegt aö ásýnd dauöans
skuli vera svona falleg.
En mannskepnan hefur mikla
aðlögunarhæfni og þegar Val-
garöur hefur fært mér kaffi er ég
næstum eins og heima hjá mér og
stærsta vandamál veraldar er
kvefiö sem hrjáir mig.
Fyrst i skóla
á sextánda ári
Og við Valgarður snúum okkur
að viðtalinu:
„Ég er fæddur á Grenivik viö
Eyjafjörð. Þá var faðir minn við
sjósókn. Seinna keyptu foreldrar
minir jörö og við fluttum suðri
Hverf, þ.e. suður i Höföahverfi.
Þar var ég fjárhirðir, eins og
biblian myndi orða það, og var úti
allan sólarhringinn. Við vorum 7
systkin og mamma söng milli-
rödd við verkin, 10—12 tima á
dag. Ég fór ekki i barnaskólann
útá Vik, lærði mest af eldri syst-
kinum mínum og af sjálfum mér.
Fór ekki i skóla fyrr en á 16da ári.
Ætlaði þá aö verða málari. Fór I
Menntaskólann á Akureyri,
stærðfræöideild, og lauk
stúdentsprófi.
Þaö var mikiil kúltúr I Höföa-
hverfinu og á Grenivik. Hraust-
byggöur stofn með mikið og fal-
legt verksvit. Lifið var erfitt,
mikiö unniö. Krakkar unnu frá 9
eða 10 ára aldri. Veðurharka
mikil á vetrum, snjóflóð ógna
vfða. Meö fólkinu varö til sér-
kennilegur llfsstill, stilling og
mildi, taóismi einhvers konar.
Þetta fólk ruglaöist aldrei á
teoriu og praxis.
Teikningarnar hér fyrir
ofan eru eftir Valgarð og
teknar úr persónulista
leikritsins ,,Dags hriðar
spor”
Næsti áfangi varð læknadeildin
og ég fór suður.”
„Af hverju læknadeildin?”
,,Á þessum árum áttu hinar
„hagnýtu” greinar mikið fylgi
hjá námsmönnum, allt sem vék
að efnisvisindum. Ég gældi viö þá
hugsun að leggja stund á bók-
menntir, jafnvel heimspeki. En
komst aö þeirri niöurstöðu, að til
að kynnast manninum, tegund-
inni, þá yrði að stúdera hina
efnislegu gerö hans lika, bók-
menntir myndu ekki duga. Og fór
I læknisfræði.
Hámarksafurða-
stefnan
Mér likaði vel i læknadeildinni
lengi vel, hafði mikla nautn af
náminu, — hin fyrri árin. A siðari
stigum námsins var kennsla hins
vegar dogmatísk og var ég feginn
þegar þvi lauk. Reyndar list mér
ekki á skólakerfiö I landinu yfir-
leitt. Akademiskt frelsi er hverf-
andi. Endalaus mötun. Eftir-
tektargáfan slævö og þreytt.
Otkoman skólamenni. Mætti
kalla þetta „hámarks-afuröa-
stefnu”, svo notuð séu orð Hall-'
dórs búnaðarmálastjóra um
sauöfjárbúskap. Stefnt aö sem
mestum fallþunga."
„Hvaö tók við hjá þér eftir
lokaprófið?”
„Ég varð héraöslæknir á Eski-
firöi. Gott fólk þar. Mikiö aö gera.
Fór samt að mála upp á nýtt.
Endaði með aö viö Friörik
Klausen sýndum i félagsheim-
ilinu.
Svo var ég hér á Rannsóknar-
stofu Háskólans við Barónsstig i
tæp tvö ár meöan Katrin kona
min var að ljúka læknanámi.
Gerð og hegðan
frumunnar
Þegar ég fór að vinna hér við
meinvefjafræði, beindist áhuginn
meira að gerð og hegðan frum-
unnar, þessarar einingar sem allt
lif er gert af. Áriö 1972 fórum við
svo til London þar sem ég vann
við rannsóknir i frumuliffræöi,
einkum viö krabbameinsfrumur.
Ég vann fyrsta árið á Chester
Beatty Cancer Institute og siðan
við University College I London
næstu 6 ár.
1 krabbameinsfrumum er
algengasta skemmdin sú að
gerjun sykra er aukin. Þá er
öndun frumunnar oft minnkuð.
Hugmyndir okkar sem þarna
unnum voru talsvert ólikar hug-
myndum annarra um þessi efni.
Mönnum miöar hægt I þá átt aö
skilja eðli krabbameinsfruma.
Meöan svo er, ætti aö vera pláss
Rœtt við dr. Valgarð Egils-
son lækni og höfund leikrits-
ins„Dags hríðar spor” sem
nú er œft í Þjóðleikhúsinu
Þetta er ekki höggmynd, heldur
heilbrigt barn, sem aldrei fékk að
sjá heiminn, en heimurinn getur
nú skoöað þar sem það sefur i
móðurlifinu, fljótandi i vökva
sem ver það skemmdum. Ljósm.
—gel—
fyrir nýjar hugmyndir. Ég held
auðveldara að vinna nýjum hug-
myndum fylgi nú, 1980, en var
uppúr 1970. Það hefur fariö þiða
um lönd visindanna. Liklega i
takt viö aðrar breytingar siðustu
10 árin, gagnrýni á vestræna lífs-
aöferö, hippahreyfingu o.s.frv.'
„Og þú varöir þarna doktorsrit-
gerð þina árið 1978?”
„Já, hún fjallaöi einmitt um
þetta efni: Ahrif krabbameins-
valdandi efna á orkubúskap
fruma.”
Prófun á eituráhrifum
efna er miklu
yfirborðskenndari
en sagt er
„Eru menn andvaralausir
þegar þeir setja ný efni á mark-
aðinn, sem geta verið krabba-
meinsvaldur?”
„Það eru menn áreiðanlega.
Prófun á eituráhrifum efna eru
miklu yfirboröskenndari en sagt
er, og þvi verða oft slys. Það er
mjög erfitt að kanna nákvæmlega
hvort efni eru krabbameins-
vaidar. Dýrarannsóknir segja
ekki alla söguna.Efni geta tekiö
breyiingum þegar inn I llkamann
er komið, hvort sem þau eru i mat
eða hafa veriö 1 andrúmsloftinu.
Svokallað Ames-próf sem nú er
farið að nota — gert á bakterium
— gefur miklar upplýsingar um
eituráhrif efna.”
„Hvaö segja visindamenn um
samspil sálarástands og lfkam-
legra sjúkdóma? Hvað t.d. um
brjóstkrabbamein sem nú fer ört
vaxandi aö tíðni? Er hugsanlegt
að sálrænt ástand, t.d. minni-
máttarkennd út af brjóstum, geti
verið ein af ástæðum þess?
„Rannsóknir á þessum sviðum
eru ekki auöveldar. Læknar
viðurkenna þó miklu frekar nú
oröiö slíka möguleika, heldur en
t.d. fyrir 10—15 árum. Þiöa hér,
einsog viðar.”
Vissi ekki hvað
leikritið er erfitt
form
„Ef við vikjum aö leikrituninni.
— Hvenær byrjaðir þú aö skrifa
„Hvernig endar fikt okkar
viö mannsheilann”?
Valgarður á rannsóknarstofunni: „Ég hefl leikritinu reynt að þýða upplýsingar frá heimi liffræðivisinda yfir á mannamál”.
leikrit og hvers vegna valdir þú
þetta form?”
„Það eru ein 10 ár siðan ég
byrjaði á þessu, 1969—70. Þá vissi
ég ekki hversu erfitt þetta form
er. Skýringin á þvi að ég fór þessa
leiö — hún sameinar liklega mörg
af áhugamálum minum, mynd,
orö, hreyfingu- og raunvlsindi
eiga margt skylt við leikhúsið. —
Brynja Ben. og GIsli Alfreösson
byrjuðu I verkfræöi áður en þau
fóru út I leiklist.”
„Um hvað er leikritið?”
„Má ekki segja það...”
„Svolitið þó???”
„Ja — I leikritinu er hugaö að
þvi, sem læra mætti af lifsaöferö
gömlu germananna, forfeöra
okkar. Þeirra aðferð var niöur-
staða af mörg-þúsund ára tilraun.
Viö megum ekki henda þessum
upplýsingum I ruslakörfuna. Ég
kynntist menjum þessa kúltúrs
strákur.
Ég hef I leikritinu reynt að þýða
upplýsingar frá heimi líffræðivls-
inda yfir á mannamál. Það er
fjallaðum vestræna llfsaöferö nú.
Inn I það vefst orkukreppan; og
kjarnorkuhættan; og það er efast
um ábyrgðarkennd visinda-
manna og getu; og efast um rétt-
mæti svokallaðra framfara; og
þá er stutt yfir i uppeldismálin,
þ.e. mótun fólks: og spurt hvaö
læra megi af sögunni."
Sögufélagið og
önnur innskot
„Þér verður tiðrætt um
söguna?”
„Það má læra af sögunni, það
er hægt. Meö það i huga stofn-
uöum viö sögufélag eða átthaga-
félag s.l. haust, þess fólks að
norðan sem syðra býr, af Greni-
vík, úr Höföahverfi, og Fjörð-
urnar með. Skemmtilegustu
böllin i bænum. Viltu kannski
ganga I félagið?”
„Er það hægt — ég er ættuð af
Snæfellsnesi og Kjalarnesi?"—
„Það ætti aö duga. Það nægir
nefnilega að vera vinveittur
félaginu.”
„Mér finnst Þingeyingar frá-
bærir siðan ég var á Húsavík — ef
þú heldur að það dugi.”
„Dugir. Þú ert skráð. Og nú
ætla ég að spyrja þig um meira,
Tóta. Eru ekki vestræn þjóöfélög
að verða tæknióð?
„Algerlega. Veistu aö bank-
arnir ætla að kaupa tölvur fyrir
tvo milljarða — og enginn segir
neitt,” svara ég og man ekki
lengur hver er aö taka viðtal viö
hvern. Valgaröur svarar um hæl:
„Og I Bandarikjunum er tölva
sem sifellt tilkynnir innrás —
getur hún ekki lika sent kjarn-
orkusprengjur af stað?”
Og ég grip inni:
„Nóbelshafinn Linus Pauling
hafði miklar áhyggjur af þvi að
tækniæðiö myndi riða mann-
kyninu að fullu — maðurinn byggi
sér til óskiljanleg lögmál I formi
stóriðju og tæknivæðingar, i stað
þess aö byggja lif sitt á eigin lög-
málum, lögmálum mannsins sem
eru bæði óskiljanleg og dásamleg
i senn — ”
„Já,” og nú grípur Valgarður
fram I, „þetta er góð kenning. -
Þvi maöurinn er óvitrari tegund
en hann heldur, en jafnframt
meira sjarmerandi en hann held-
ur. Og það er skylda visinda-
manna að spyrja, hvað hefur
unnist og hvaö mun vinnast með
starfi þeirra?
Fikt viö atómiö gaf okkur
kjarnorkusprengjuna. Fikt við
erföaefnið segja sumir að gefi
okkur ófreskjur o.s.frv.
Kannski fikt okkar við manns-
heilann eigi eftir að enda með
ósköpum lika. Þannig að hægt
verði aö hafa áhrif á skoöana-
myndun manna á löngu færi.
Frelsi er að nýta
sjálfur tima sinn —
líf sitt
Ég held að viö Islendingar
verðum að finna sjálfir út okkar
lifsaðferð hér. Enda skárra væri
þaö! Vantar ekki einmitt sjálf-
stæöa islenska fllósófiu? Við
þurfum aö verða sjálfum okkur
nóg um sem flest, lifa spart — og
jafnframt geta haft aðgang aö
hei m skúl túr num , listum,
vlsindum og pólitik.
Við eigum ekki að þurfa
erlendar lifsuppskriftir. Heldur
ekki þótt kallist framfarir. Maður
þarf ekki endilega að trúa stjórn-
málamönnum, vísindamönnum,
múghreyfingum eða peningaöfl-
um fyrir lifi sinu. Frelsi er að
nýta sjálfur sinn tima — sitt lif”.
I þessu kemur Katrin Fjeld-
sted, eiginkona Valgarös inn og
gefur okkur meira kaffi. Katrin
er sérmenntuö I heimilislækn-
ingum og á meöan Valgaröur
skreppur frá nota ég tækifæriö og
segi henni frá fyrrnefndu, stór-
merku kvefi minu. Þaö stendur
ekki lengi, þvl Valgarður er
mættur og hefur meira aö segja,
— (og er nú sposkur):
„Veistu að ég hef sett fram þá
kenningu að kvenkynið sé hiö
upprunalega kyn, en karlkyniö sé
tilbrigöi sem verður til siðar.“(Að
sjálfsögðu hefur undirrituö lengi
haft grun um þetta, en bara ekki
kunnað við að hafa orð á því...).
„Það er meira að segja lif-
fræðilegur stuöningur viö þessa
kenningu i frumuliffræðinni,
þegar skoðuö er erfðakeðja orku-
kornanna,” bætir Valgarður við.
Læknisfræði ætti
að kenna undir flaggi
húmanismans
„Hvernig er að kenna frumulif-
fræöi I læknadeildinni, Val-
garður?”
„Skemmtilegt. Reyndar er
aðstaða til sýnikennslu ófull-
komin. En þetta fag gefur ótelj-
andi tilefni til húmaniskra þanka.
Læknisfræði ætti að kenna undir
flaggi húmanismans, ég neita
ööru.
Má ég skjóta inn, að ég vil að
við Háskólann sé stúderuð
mannalíffræöi. Þar sem gerö og
hegðan hins „eðlilega” manns er
aðalviðfangsefnið. Þetta kemur
auövitað mjög inn á liffræði,
iæknisfræði, sálarfræöi, sögu,
pólitik o.s.frv. Og helst ætti
greinin aö vera án prófa og án
vonar um atvinnu, svo að kvalitet
yröi eitthvað. Þetta yrði þá lika i
takt við þá nýlegu stefnu, sem
segir heilbrigðisgæslu mikil-
vægari en drama-lækningar á
sjúkrahúsum.
Liffræðin er full af fagurfræði,
ef menn vilja sjá hana. En slikt er
ekki i tisku 1 læknadeild. Dogmat-
ismi er það sem ræöur rikjum og
hámarksafuröastefna”
Sagan er ekki bara
i bók
„Er liffræðin kannski llka
sagnfræði?”
„Þó að mannkynssagan sé
merkileg, sú sem skráð er á
bækur, þá er ekki síöur merkileg
sú saga manna og dýra, sem
skráð er I erfðakeðju kynfrum-
anna. t vexti sinum rekur fóstriö
sögu mannsins frá upphafi, — það
er meö hala, tálknboga o.s.frv. —
og það kemst ekki til manns nema
endurtaka alla söguna. Sagan er
þvi fóstrinu lífsskilyrði.”
„Og svo fer þitt fyrsta leikrit á
fjalirnar i haust. — Ertu bjart-
sýnn?”
„Þaö verður leikið i kjall-
aranum. Uppsetning meö nýstár-
legum hætti. Ahorfendur mega
eiginlega sitja og standa einsog
þeim sýnist. Leikritiö er I góðum
höndum þar sem eru leikstjór-
arnir Brynja Benediktsdóttir og
Erlingur Gislason og úrvalsleik-
arar úr liði Þjóðleikhússins.”
„Af hverju heitir leikritið
„Dags hriöar spor”?
„Mér þótti þetta svo skrýtið.
Þetta voru siðustu orö Þormóöar
Kolbrúnarskálds. Skáldið náði
ekki aö ljúka siöustu visunni, féll
niöur dauöur áður.”
„Og nú kemur siðasta spurn-
ingin og ekki sú léttasta — hvaða
hvöt er sterkust i manninum?”
„Hver veit það? En löngunin til
að „ná sambandi” við annað fólk
— þaö er að minnsta kosti
skemmtilegasta hvötin. Og gerir
ekki kröfur um fin hús. Sperr-
ingurinn i finni og finni hús, er
það nokkuö nema flótti, flótti?
Sá sem ekki getur oröið
ánægður hér á tslandi, hann getur
ekki oröiö það — eða hvað?
Þetta siðasta mætti selja ein-
hverjum stjórnmálaflokki fyrir
mottó” bætir Valgarður viö oni
siöustu kaffidropana.
Þegar við göngum út úr Rann-
sóknarstofunni út I milt vorloftið
tek ég eftir að mér er batnað
kvefið.
þs