Þjóðviljinn - 22.11.1980, Side 15

Helgin 22. og 23. nóvember 1980 ÞJÖÐVILJINN — SIÐA 15
Ægis, tlmarits Fiskifélags ts-
lands, og gegndi henni til 1954.
Jafnframt stundaöi ég kennslu á
mótornámskeiöum, sem Fiski-
félagiö efndi til á hverjum vetri
og af þeim ástæöum lét ég af
kennslu viö barnaskóiann 1942.
Tvlvegisá þessum árum annaöist
ég ritstjórn Sjómannadagsblaös-
ins og um Fálkann sá ég sumariö
1939.
Zimsen kemur
til sögunnar
En 1946 má segja, aö meö viss-
um hætti hafi oröiö þáttaskil i
störfum mlnum. Ritstörf min
höfönfram aö þvi, einkum veriö
bundin samningu blaöagreina.
En nú kom Ingi Bjarnason efna-
fræöingur aö máli viö mig og
spuröi hvort ég væri fáanlegur til
aö skrifa ævisögu Knud Zimsens,
fyrrverandi borgarstjóra. Viö
Zimsen haföi ég aldrei talaö stakt
orö og þekkti hann ekkert, þótt ég
heföi lesið ymislegt um hann,
aðallega eftir andstæöinga hans
og ekki allt fagurt.
Ég lét tilleiöast aö athuga þetta
og heimsótti Zimsen. Fór svo vel
á meö okkur, aö ég ákvaö aö
reyna viö þetta verkefni.
Ævisaga Zimsens kom svo út I
tveim bindum, hiöfyrra, Viö f jörö
og vik 1948, en hiö siðara, Úr bæ I
borg 1952. Dróst iltkoma þess slö-
ara nokkuö frá þvf, sem upphaf-
lega var ætlað, þvi Zimsen veikt-
istá meöan á samningu þess stóö.
Seinni bókin er að öörum þræöi
saga Reykjavíkur frá 1902-1932,
en þaö er sá tlmi, sem Zimsen
starfaöi fyrir bæinn. Hann varö
verkfræöingur bæjarins 1902, kos-
inn I bæjarstjórn 1908 og siöan
borgarstjóri frá 1914-1932.
Mér þykir ekki trúlegt aö
margir geri sér grein fyrir þvi,
hve mikil vinna liggur aö baki
þessum bókum. Aö sjálfsögöu var
ekki nóg aö ta'a viö Zimsen,
heldur fór ég i gegnumöll Reykja-
vlkurblööin frá aldamótum til
1932 og allar gerðabækur bæjar-
ins á þessu timabili. Skrifaöi upp
úr þessum heimildum öll þau
meginatriöi, sem vöröuöu bæinn.
Meö þvi aö lesa þetta svo fyrir
Zimsen rifjuöust uppfyrir honum
ótal atriöi, sem engin llkindi eru
fyriraökomist heföu til skila meö
ööru móti.
Þrjátíu og
fimm aurarnir
Viö einar bæjarstjórnarkosn-
ingarnar var þaö boriö upp á
Zimsen aö hann heföi ,,týnt” 1
milj. kr. úr bæjarsjóöi. Þessi aö-
dróttun beit ekki, en hún rifjaöist
upp fyrir mér, er viö fórum aö
rekja söguna af tilurö Ingólfs-
styttunnar á Arnarhóli. Hug-
myndin um hana kom fyrst fram
1906. Iönaðarmannafélag
Reykjavikur tók aö sér aö fá
Einar Jónsson, myndhöggvara,
til þess aö gera styttuna, en
Zimsen var kosinn I stjórnar-
nefnd, sem átti aö sjá um fram-
kvæmdina og var i henni alla tíö
þar til styttan var fullgerö og af-
hjúpuö 1924. Er þar var komiö tali
okkar Zimsens, aö hann fór aö
skýra mér frá baráttunni fyrir
þvi aö koma styttunni upp, kom
hann meö heilmikinn böggul af
papplrum og sagöi: —1 þessum
plöggum hefuröu sögu styttunnar
aö ööru leyti en þvi, sem ég kann
aö geta fyllt þar upp i einhverjar
glufur. Er ég leit I pakkann, rakst
ég þar á bréfstikil. 1 honum var
einn 25-eyringur og einn tieyr-
ingur. Er ég spuröi Zimsen
hvernig stæöi á þessum aurum,
sagöi hann þaö afganginn af söfn-
unarfé til styttunnar. Þá hugsaði
ég: þetta er þá maöurinn, sem
átti aö hafa týnt 1. milj. úr bæjar-
sjóöi.
Þess má geta i sambandi viö
Ingólfsstyttuna, aö þá var efnt til
stærra happdrættis en áöur haföi
þekkst hérlendis. Reist var hús,
er skyldi vera vinningur, og
nefndist Ingólfshús. Dregiö var I
happdrættinuá annan I nýári 1914
kl. 10og eftir hádegi þann dag var
borinn út um bæinn fregnmiði,
sem á stóö:
„Fregnmiöi frá Morgun-
blaöinu. Ingólfshúsiö. Dregiö er
út númer 8665. Hver á miöann?”.
„Viö samningu þessa ritverks (tslenskra sjávarhátta) hefur kona mln, Helga Proppé, veitt mérómetan-
lega aöstoö, sem og viö önnurrit min.” —Mynd: —eik. <
Eigandi miöans reyndist vera
Þórhallur Bjarnarson,biskup.
Rétt er aö benda á hvað snertir
bókina „úr bæ i borg”, aö þar eru
eingöngu teknir fyrir þeir þættir,
sem mest vöröuöu vöxt og viö-
gang Reykjavíkurborgar eins og
vatniö, höfnin, ljós og hiti,
slökkviliöiö, hollusta og heilsu-
rækt. En þessir þættir eru raktir
eins náið og nokkur kostur var.
Kaflinn, semhvarf
Zimsen haföi um staa daga
fengiö margar oröur, bæöi inn-
lendar og erlendar. Er aö því kom
aö mér þótti viö hæfi aö geta
þeirra sagöi hann:
— Nei, viö sleppum því, en höf-
um heldur kaflann um vatniö
þeim mun ýtarlegri.
Zimsen var nákunnugur Krist-
jáni konungi 10. og dvaldi m.a. I
sumarbústaöhansá Jótlandi. Um
kynni þeirra hafði ég skrifaö
langan kafla. Þegar ég haföi lesiö
hann sagöi Zimsen:
— Þetta veröum viö aö eyöi-
leggja, þvl á þetta veröur Útiö
sem „snobb”.
Ég fór aö sjálfsögöu aö oröum
hans, þótt ég sársæi eftir kafl-
anum, því þar var brugöiö upp
mörgum skemmtilegum mynd-
um af Kristjáni konungi.
Mér féll einstaklega vel aö
vinna meö Zimsen. Hann var geö-
þekkur maöur, laus viö biturö i
garö andstæöinga sinna, mikill
húmoristi, en haföi, löngu fyrir
timann, hálf drepiö sig á vinnu
fyrir borgina.
Bíldudalsminning
Snemmsumars 1951 kom Loftur
Bjarnason, útgeröarmaður I
Hafnarfiröi, aö máli viö mig og
spuröi hvort ég væri ekki fáan-
legur til þess aö skrifa sögu Thor-
steinsonshjónanna á Bildudal.
Atti hún aö koma út tveimur og
hálfum mánuöi siöar i sambandi
viö afhjúpun á minnisvaröa um
þau hjón, vestur á Blldudal.
Ég sagöi þetta aö sjálfsögöu
ógerlegt meö svo skömmum
fyrirvara, en kvaöst hinsvegar,
fyrir hans orö, reyna aö taka
saman þátt um Pétur og störf
hans á Bíldudal. Lagöi viö þetta
nótt meö degi. Viö samningu
þessa rits átti ég tal viö allmarga
menn, sem höföu þekkt vel til
Péturs og athafna hans á Bíldu-
dal. Er víst, aö heföi ég ekki náö
tali af þeim þá heföu þeir fariö
meö vitneskju sina I gröfina.
Þannig geta ýmsar tilviljanir
oröiö til þess aö bjarga frá glötun
ýmsum fróöleik. Meöal þessara
viðmælenda minna voru: Gisli
Asgeirsson á Álftamýri, Sveinn
Amason, afi Vilborgar Haröar-
dóttur, Guörún Erlings, Finnbogi
Arndal og Sigurjón A. Ölafsson.
Og þetta marðist af. Bókin kom á
tilsettum tíma.
Kveikjan að
Vestlendingum
Næst er þá tii aö taka, aö
sumariö 1942 fór ég riöandi kring-
um Jökul ásamt prófessorunum
Ólafi Lárussyni*. Þorkeli Jó-
hannessyni og Vigfúsi Sigurgeirs-
syni, ljósmyndara. Var sú ferö
farin vegna fyrirhugaörar Utgáfu
á sögu Snæfellsness- og Hnappa-
dalssýslu. Égvar fenginn til þess-
arar ferðar vegna kunnugleika
mlns af þessu svæöi auk þess sem
égvarí útgáfustjórn Snæfellinga-
félagsins. Ólafur Lárusson skrif-
aöisiöan bókina Landnám á Snæ-
fellsnesi og ritgeröina Undir
Jökli, sem birtist i Helgafelli. Um
hana sagöi Magnus Olsen, pró-
fessor I Osló, aö hún væri einhver
sú besta ritgerð, sem hann heföi
lesiö. Þorkell skrifaöi tvær
greinar eftir þessa ferð, aÖ min-
um dómi einhverjar þær bestu,
sem eftir hann hggja. Nefnist
önnur þeirra Tvö skáld, en hún er
um þá Steingrim Thorsteinsson
ogSigurð Breiöfjörö, en hin, Þús-
und ár, fjallaöi einkum um Gufu-
skála.
Erþessari ferö var lokiö lá leiö
min út I Flatey á Breiöaf iröi til aö
kanna hvaö þar kynni aö leynast i
handritum bókasafnsins varöandi
útgerö og sjómennsku. Viö kynni
min af handritasafninu 1 Flatey
varö mér ljóst, aö þar leyndist
mikiö efni varöandi menningar-
og stjórnmálasögu Vestlendinga
á 19. öld, einkum þó um timabiliö
frá 1830-1860. Mér sýndist aö
þarna biöi svo mikiö verkefni og
heillandi, aö ég ákvaö aö helga
mig þvi' um hriö þótt þaö gæti
reyndar ekki oröiö nema I tóm-
stundum. Er skemmst frá þvl aö
segja, aö úr þvi varö þriggja
binda verk, sem ber heitið Vest-
lendingar. Fyrsta bindiö kom út
1953, en 10 árum áöur haföi ég
raunarflutt I útvarp 5 erindi, þar
sem fjallaö var um sumt af efni
þess. Miðbindiö fjallar einvörö-
ungu um samband Jóns Sigurös-
sonar viö Vestlendinga.
Seint verður sá
brunnur þurruusinn
Meðan ég vann aö Vestlend-
ingum tók ég aö huga aö ýmsu
efni, sem snerti Jón Sigurösson og
semlltteöa ekki haföi veriö kann-
aö áöur. Skrifaöi þaö allt niöur,
þótt ekki ætti þaö heima I Vest-
lendingum. Ogúr þvl efni, sem ég
þannigdró aö, varö siöar til bókin
A slóöum Jóns Sigurössonar, sem
tekur eingöngu til þriggja þátta i
ævi hans og störfum, og bera þeir
yfirskrift: Þjónusta án launa.
Þegar Jóni reið ailra mest á, og
Jón Sigurösson og George E.J.
Dowell. Ég held aö ég megi full-
yröa, aö nálega allt efni I bókinni
byggist á frumrannsóknum
þeirra heimilda, sem hún hvflir á.
Mörgun finnst eflaust aö nóg sé
komiö af skrifum um Jón Sig-
urösson. Þó fer því viös fjarri aö
nægilega vel hafi veriö kannaöir
ýmsir þættir æviferils hans. Vil
ég þar einkum nefna: útgáfu
Nýrra félagsrita, störf hans I
6águ Islenskrar verslunar, land-
únaöar og sjávarútvegs og enn-
fremur samskipti hans viö Norö-
menn.
Dyr í ótal áttir
En þegar maöur fer aö kynna
sér æviferil Jóns Sigurössonar þá
er eins og dyr opnist i ótal áttir.
Maöur er slfellt aö reka sig á ein-
hverja samstarfsmenn hans, sem
„Skarfakál er sú jurt I námunda viö sjó, sem á fyrri tlö var mest höfö til
matar”, segir I Islenskum sjávarháttum, en myndin er úr þeirri bók.
eiga sér sjálfir merkilega sögu.
Einn af þeim er Þorlákur Ó John-
son.
Þegar ég var aö viöa aö mér
efni i Vestlendinga og Á slóöum
Jóns Sigurössonar var Þorlákur
þar býsna viöa á ferli. Mér virtist
hann merkilegur maöur og eftir-
tektarveröur og þvi skrifaöi ég
niöur hjá mér allt þaö, sem ég
rakst á um ævi hans og athafnir.
Þessikynni af Þorláki Ó. Johnson
leiddu til þess, að ég skrifaöi síöar
um hann tveggja binda verk: Úr
heimsborg I Grjótaþorp.
Se gja má, aö Þorlákur hafi
verið einskonar arftaki aö þvi
hlutverki sr. Tómasar heitins
Sæmundssonar, aö kynna tslend-
ingum heimsborgaralegan hugs-
unarhátt og venjur, gera eins-
konarstrandhögg i hinu gamla og
gróna Islenska bændaþjóöfélagi.
Aöur en Þorlákur kom til
Reykjavikur og geröist þar kaup-
maöur haföi hann dvalist 13 ár er-
lendis, lengst i Englandi.
Snemma á þvl tlmabili reyndi
hann aö koma á sölu á sauöfé á
fæti til Bretlands. Komst það svo
langt, að hann var lagður af staö
meö feikna mikinn fjársjóö, er
ganga skyldi til greiöslu á sauö-
fénu. Var þaö danskt silfur vegna
þess aö íslendingar vildu ekki
enskt gull. Þorlákur varö þvi aö
fara til Danmerkur til þess aö
skipta gullinu. En þá vildi til þaö
óhapp, aö skipiö sem lagt var af
staö til tslands strandaöi viö
Skotland og varö sú ferö ekki
lengri.
Á undan
samtíðinni
Þorlákur var i mörgum etnum
langt á undan sinni samtlö og fitj-
aöi upp á ótal nýjungum. Hann
varö t.d. fyrstur tslendinga til
þess aö skrifa um þaö, aö konur
og karlar ættu aö njóta sömu
launa fyrir samskonar vinnu.
Hann varö fyrstur til aö hreyfa
þeirri hugmynd, aö verslunar-
menn fengju sumarorlof. Fyrir
hans atbeina var gerö hin fyrsta
tilraun til þess aö flytja ísaöan
fisk til Bretlands. Hann hvatti
mjög.til þess aö gera Island aö
feröamannalandi og ritaöi og gaf
út bækling á ensku um ferðamál,
ásamt Birni Jónssyni, ritstjóra.
Einnig tók hann upp margskonar
nýmæli I verslunarviðskiptum og
auglýsingum. Fyrir hans atbeina
var Sjómannaklúbburinn i
Reykjavlk stofnaöur. Skyldi
markmið hans einkum vera aö
stuölaaðmenntun þeirra, er sóttu
samkomur klúbbsins og fundi og
fékk Þorlákur til liös viö sig i
þessum efnum ýmsa mæta menn
I höfuöborginni. Loks má geta
þess, aö fyrir forgöngu Þorláks
varbyrjaö að halda 17. júni hátiö-
legan.
Þaö, sem geröi mér raunveru-
lega kleift aö skrifa þessa bók var
þáö, aö til eru á annaö hundraö
bréf frá Þorláki til Jóns Sigurös-
sonar og enn fremur aö þvl
ógleymdu aö ólafur Johnson,
sonur Þorláks.studdi með ráöum
og dáö þetta verk, og fékk ég
þeim mun meiri mætur á Ólafi
sem ég kynntist honum betur.
Og svo er það
sjómennskan
Samhliöa því sem ég hef unniö
aö þessum bókum, sem hér hafa
verið nefndar, hef ég starfað aö
riti um islenska sjávarhætti. Er
fyrsta bindi þessa verks væntan-
legt nú næstu daga (Nú komið
út). Hugmyndin er aö bindin
veröi þrjú og taka þau yfir tima-
biliö frá landnámsöld og til loka
árabátaútgeröarinnar. Aö þessu
ritverki hef ég unniö I áratugi og
leitaö heimilda hvar sem ég taldi
aö þær væri aö finna.
Þegar bókin kemur út mun
væntanlega veröa talaö viö blaöa-
menn og þvi vil ég ekki fjölyrða
um hana nú, en aðeins geta þess,
aö viö samningu þessa ritverks
hefur kona min, Helga Proppé,
veittmér ómetanlega aðstoö, sem
og viö önnur rjt min.
Og núheld ég viö sláum botninn
iþetta. Komdu fram I eldhús, viö
skulum fá okkur rúsínuslátur.
— mhg