Þjóðviljinn - 19.12.1981, Blaðsíða 4

4 StÐA
— Þ.JÓÐVILJINN Helgin 19.— 20. desember 1981
Thor Vilhjálmsson skrifar
Auschwitz
Hugur í fjötrum
Einn kostur á Nóbelsverð-
launum er aö vekja athygli á höf-
undum sem okkur er hollt að
kynnast. Ég nefndi um daginn
pólska skáldið Czestlaw Milosz til
dæmis þegarég hafði orð á þessu.
Hann fékk þessi verðlaun i hitteð-
fyrra fyrir ljóðaskáldskap sinn.
Ég geymi mér enn i bili að tala
um hann sem ljóðskáld. Hann
skrifaði bók árið 1953 sem nefnist
i enskri þýðingu The Captive
Mind. Hugur i fjötrum.um vanda
hins hugsandi manns sem laðast
að draumnum um sósialisma en
rekst á kerfið og þjóna þess sem
svikurmanneskjurnar undir yfir-
skini þess að verið sé að fram-
kvæma sósialisma. Og bendir á
hættur þess að velviljaðir og skyn-
samir menn sem lögðu upp með
fagra drauma um gott mannlif
villist i baráttunni fyrir að búa i
haginn fyrir það, festist i ýmsum
læðingi vaxandi kerfis með skrif-
ræðinu. Og dagar uppi eða verða
úti með góðu meiningarnar gjald-
þrota, hrökkva kannski upp við
vondan draum með tóm þar sem
55% rétt fyrirsér þá erþaðalveg
ágætt og þýðir ekkert að pnitta.
Og ef einhver er 60% réttur i þvi
þáerþað dásamlegt, það ermikið
lán, hann ætti að lofa guð. En
hvað verður sagt um þann sem
hefur 75% rétt fyrir sér? Þeir
vitru segja að það sé tortryggi-
legt. Nú, og hvaö um þann sem er
100% réttur? Sá sem segist hafa
100% rétt fyrir sér, hann er
ofstækismaður, dólgur, og hin
versta tegund af þorpara.
Sögur úr helvíti
1 bók sinni nefnir Milosz dæmi
fjögurra rithöfunda kunningja
sinna og vina sem allir fóru sér
með nokkrum hætti að voða eða
villtust, og urðu fórnarlömb i
kerfinu, gjaldþrota sem lista-
menn, og nefnir þá eftir bók-
stöfum Ur gri'ska stafrófinu: Alfa
BetaGamma Delta (i' þessari röð
hjáMilosz). Ég hef áður i þessum
þáttum haftorðá þvi að ég þykist
merkja hverjar séu fyrirmyndir
tveggja þeirra. Um daginn rakst
ég á bók þýdda á ensku sem leiddi
tii þess að ég fann þann þriðja,
þann sem Milosz kallar Beta,- og
var æskufélagi Milosz. Hann
kynntisthonum tvitugu skáldi þar
sem meinlegt háð feimni og
sjálfsálittókust á i ólgandi geði og
HELGARSYRPA
hugsjónin bjó, og kal i sálinni. Og
kreddur komnar i' staðinn fyrir
kröfuna um sispyrjandi framsókn
sem allt byggist á. Fangelsi fyrir
frelsið.
Maður eins og Milosz talar úr
flokki hinna heiðarlegu og gáfuðu
hugsjónamanna sem vildu rétt-
læti i veröldinni og gátu ekki
kyngt þvi að i þess stað risi upp
rangsleitni i nýrri mynd og
ójöfnuðurinn; i framkvæmdinni
fælust svik og tál.
Milosz var i hópi ungu skáld-
anna sem beztu lofuðu um fram-
tiö pólskra bókmennta eftir stríð-
ið þar sem margir gáfaðir menn
höfðu týnzt fyrir vopnum, i fanga-
búðum eða af skorti; og það sem
eftir lifði þjóðarinnar hjarði eftir
ómennskar raunir. Fimm ár her-
námsnazistanna hafði hann lifað;
sem markvisst ætluðu aö gera
Pólverja að skepnum og þrælka
þá samkvæmt fagnaðarerindi
fólskunnar: Mein Kampf, þessu
illa skrifaða andstyggöarriti
djöfulóðrar lágkúru. Og það er
ekki hægt að leiða hjá sér það sem
slikur maður sem Milosz segir og
byggir á sinum forsendum úr
beizkum reynsluskóla.
Um sinn starfaði Milosz viö
sendiráö Pólverja erlendis, bæði i
Bandaríkjunum og Frakklandi,
og var árið 1951 menningarfull-
trúi sendiráðsins i Paris. Þá var
farið að berja með hörku i gegn
sósialrealismann i Póllandi.
Honum var nóg boðið, og fór sár-
nauðugur i utlegð. Hugur i
fjötrum kom út' 1953. Þessi bók
varð á vegi minum snemma i
fyrravetur, og virtist mér tima-
bær hugvekja ennþá til að varast
þær meinsemdir sem afskræma
löngum framkvæmd sósialisma.
En gagnrýni Milosz beinist gegn
þeim öfgum á báða bóga sem
snúast gegn manneskjunni og
ógna henni, skarpskyggn efa-
hyggja hans ristir þaö djúpt að ég
hef ekki orðið var við að
glaðgopalegir frjálshyggju-
spjátrungar hafi talið sér akk i
þvi að hampa mjög erindum Mil-
osz,— enda hættvið þyiað mörgu
i þeirra eigin tildri yrði þá hætt;
og betra að iðka Gol.lvwoggles
cakewalk sem er eins konar
mjaðmaveltudans leikbrúða meö
útmetnum rassaköstum í kjölfar
piparans frá Wall Street Milton
Friedman.
Bók Milosz hefst á tilvitnun i
gamlan gyðingfrá Galiciu i Pól-
landi:
Þegar einhver hefur heiðarlega
Czestlav Milosz
Arni Kristjánsson
ofnæmu: Tadeusz Borowski. En
hann lentií fangabúðum nazista i
Auschwitz, og lýsir dvöl sinni i
helviti i smásögum i þessu litla
kveri sem nefnist: Þessa leið i
gasiö, herrar minir og fnír.
Jan Kott kallar þessar sögur
meistaraverk ekki bara pólskra
bókmennta heldur heimsbók-
menntanna, og segir að þessi bók
sé einhver grimmilegasti vitnis-
burður um hvað menn gerðu
öðrum mönnum, og hlifðarlaus
úrskurður um að það séu engin
takmörk fyrir þvi sem hægt sé að
gera mannlegri veru. Þetta er svo
voðaleg lesningað ég verð að játa
að mig skorti þrek til að iesa
nema stutt i senn. D jöfulmennsk-
an varsvo gegnumfærð og róttæk
hjá hugmyndasmiðunum nazísku
ogarkitektum kvalarstaðarins að
þeir náðu jafnvel að gera fórnar-
lömbin með hætti samsek sér;þvi
til þessað skrimta gerðust pislar-
vottarnir eins konar meðhjálpar-
ar böðlanna og niddust i eymd
sinni á þjáningarbræðrum sinum .
Þeim var skipulega og hnitmiðað
samkvæmt áætlun þrýst niður á
hið lægsta stig mannlegrar niður-
lægingar og vesældar. Þar er
engin von. Þeir sem lifa.segir
Borowski; hafa alltaf rétt fyrir
sér, hinir dauðu hafa alltaf rangt
fyrir sér.
Franski höfundurinn Jean
Cayrol var líka í fangabúðum
nazista, skrifaði um reynzlu sina
og hinna bókina: L’homme
Lazaréen, Lasarusarmennið. Um
það hvernig maður verður eftir
að hafa lifað i viti. Hvernig allt
yrði siðan markað af þvi; litir
tónar og ilmur æ dauft síðan, allt
skuggatilvera;og Hkt þvisem allt
væri skynjað i gegnum gler; að
vera i hjúp sem likt og ylli þvi að
ekkert snerti mann fyllilega
siðan, tilfinningarnar væru slegn-
ar doða af of mikilli þjáningu,
ofgnótt sársauka; þó maður héldi
áfram að lifa.einhvers konar lífi.
Hér verður ekki reynt að rekja
sögu Borowski heldur visaö til
þáttar Milosz af þessum æskuvini
sinum. Borowski lifði fangabúð-
irnar af, komst úr vftiog gat sagt
frá. Jan Kott segir að hann hafi
verið stærsta von pólskra bók-
mennta i kynslóð jafnaldra sem
striðið hafði svo mjög kurlað.
Hann varlika.segir Kott: stærsta
von Kommúnistaflokksins, bæði
sem spámaður hans og rann-
sóknardómari; mörg ár liðu áður
en mörgum okkar varð ljóst að
hann var lika fórnarlamb hans.
Það kom nefnilega að því að
hann gerðist pólitiskur áróðurs-
höfundursem hamaöist æ meir að
senda frá sér flokkshollar dægur-
flugurunz kom að þvi að hann gat
ekki lengur haldiö áfram að
látast. Kannski var honum ólift
eftir þjáningarnar i helviti, og
framdi sjálfsmorð 1951, innan við
þrftugt. En hann var 24 ára þegar
hann skrifaði sogur sfnar úr
fangabúðunum. Jan Kott likir
sjálfsmorði hans við áfallið þegar
Majakovski gafst upp á þvi að
lifa, tuttugu og einu ári áður.
Borowski heitir Beta i bókinni
eftir Milosz.
Skilaboð
frá Laufeyju
Ljúft var að vera á tónleikunum
hjá kammermúsfkklúbbnum að
Kjarvalsstöðum fyrir nokkru og
hlusta á trió úr þrem kynslóðum
flytja tónlistina eftir Beethoven
og Schubert: þau Laufeyju
Sigurðardóttur, Gunnar Kvaran
og Arna Kristjánsson. Það mun
vera hálf öld á milli elzta flytj-
andans og þess yngsta þótt ótrú-
legt virðist,og mikilstund að upp-
lifa samstillinguna undir örlátri
forystu Áma þar sem allir nutu
bæði aldurs og æsku i óskaleiði.
Að visu varsalurinn ekki með öllu
hallkvæmur þeim sem ekki sátu
framarlega þar sem uppstillt var
á langinn i staðþess að tónlistar-
fólkið sæti miðsvæðis. Um þessa
ánægjulegu hljómleika verður
ekki fjallað frekar; en bara þakk-
að kært.
Þetta eru fyrst og fremst skila-
boð. Þvi þegar ég hitti tónlistar-
fólkið eftir tónleikana i góðu húsi
sagði unga stúlkan i ljóma ævin-
týrsins við mig án málalenginga :
Viltu skrifa að það vanti tón-
listarhöll.
Að sjálfsögðu vil ég ekki draga
hana lengur á þessu. Nú stendur
vist til að byggja skautahöll i
borginni, og skalég sizt amast við
þvi. Ef ekki er hægt að sameina
þetta tvennt með nútimatækni
leyfi ég mér að stinga upp á þvi
þótthættsé við stórmæli og refsi-
aögerðum frá iþróttahrey fingunni
og stjórnmálamönnum að tón-
listarhöllin verði látin sitja fyrir,
og drottni allsherjar treyst á
meðan til að frysta mátulega oft
vötn tjarnir og voga.eða gera
skautafært um stræti borgar-
innar; ellegar megi notast við
hjólaskauta i daglegri umferð.
Hér með kem ég skilaboðunum
á framfæri:
Það vantar tónlistarhöll.
Líf á
Kjarvalsstöðum
Það ergaman að vita hve mikið
lif er á Kjarvalsstöðum undir
röggsamri stjórn framkvæmda-
stjórans Þóru Kristjánsdóttur
sem hefur tekizt að hleypa lifi i
starfsemina.
Stundum er fjör og sumar-
stemmur þarna þegar kyn-
slóðirnar safnast saman,og fylla
sali og ganga þótt vetur sé úti.
Hinsvegar er ótækt að foreldrar
hafa ekki hemil á börnum sinum
einsog vill við brenna, og listsýn-
ingarsalirnir verða ærslafullir
leikvellir með eltingarleikjum
hrópum og látum, og myndir
jafnvel skemmdar eins og dæmin
sanna.
Nú er ég alls ekki að kenna
blessuðum litlu börnunum um
myndbrotin, þar gætu verið
stjórnmálamenn úr sandspyrnu-
sveit á ferð og videófrömuðir að
reyna að tryggja sér kjörfylgi
með þvi að spilla fyrir lista-
verkum.
Magnúsarmissir
Magnús K jartansson átti margt
sem helzt má prýða stjórnmála-
foringja: heita réttlætisþrá, hug-
sjónir með vitsmunum, vopnfimi
iræöu og riti, ratvisi á rök, hraða
hugsun samfara ihygli og yfir-
vegun. Hann var hógvær og hlýr
maður i umgengni, yfirlætislaus
og nægjusamur, hófsamur i
hægindakröfum fyrir sjálfan sigr
hann leitaði sér hugsvölunar i
máli og myndum og tónum* —
sjálíur málhagur ágætlega. Hann
lét sér annt um að islenzkri tungu
væri ekki spillt af slóðaskap
hyskni og leti.það bera skrif hans
meö sér, og vitna þar um enda
opinberuð bréf sem gengu milli
hans og Halldórs Laxness um
sitthvað sem laut að þvi.
Af þvi átti Magnús nóg sem sizt
má skorta, mannúð og ást á
lifinu. Og kimnigáfa hans var
næm og alvörugefin þar sem átti
við, eins og tftt er um sanna
húmorgáfu. Hlátur hans var
ferskur og viðkunnanlegur en
mér fannst hann ekki smitandi
þvi mér virtist þar dyljast feimni
sem vildi neita sjálfri sér. Bros
hans var hlýtt og bjó ekki
sizt i augunum. Mig grunar
að Magnús hafi verið undir niðri
feiminn og draumlyndur, en
mannúð hans og hugsjónir ýtt
honum fram.
Magnús Kjartansson
Magnús Kjartansson var vopn-
fimastur allra islenzkra blaða-
manna, meðan hann starfaði viö
Þjóðviljann. Þegar hann var
kvaddur frá blaðamennsku að
öðrum störfum varð hann brátt
ómissandi þar lika, sem þing-
maður, ráðherra og flokksleið-
togi. En stærstur var hann þegar
hann barðist óbugaður við ban-
vænan sjúkdóm, bjartur og heill.