Þjóðviljinn - 05.02.1983, Blaðsíða 5

Hclgin 5. - 6. febrúar 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5
bókmenntir
Ólafur Liljurós er langsamlega
best þekkt af þeim kvæðum sem
sagnadansar heita einu nafni -
um þá hefur Vésteinn Ólason
skrifað doktorsritgerð og varði
hana í Háskólanum fyrir hálfum
mánuði.
- Taktu eftir því, sagði Vésteinn, að þegar
menn syngja þetta kvæði nú á dögum, þá hætta
þeir áður en álfamærin tekur upp saxið
snarpa og særir Ólaf banvænu sári. Þeir
syngja „Ekki vil ég með álfum búa, heldur vil
ég á Krist minn trúa“ - og svo venda þeir sínu
kvæði í kross, eins og þar stendur. Tvennt er
merkilegt við þetta - annarsvegar er þessi
kristilegi þáttur, trúarjátningin, íslensk við-
bót, sem finnst ekki í erlendum gerðum sama
kvæðis. Hinsvegar sleppa menn við allan lífs-
háska úr kvæðinu með þessu móti....
Við doktorsvörnina voru tveir andmæl-
endur. Jón Samsonarson fjallaði einkum um
þær hliðar málsins sem snúa að íslenskri bók-
menntasögu - hann bætti við og bar fram
leiðréttingar, en ekki var um djúpstæðan
Á.B. rceðir við
Véstein Ólason
um doktorsrit-
gerð hans um
íslenska
sagnadansa
Vésteinn Ólason svarar andmælendum við
doktorsvörn í Háskólanum. (Ljósm. kjv.)
lýskum sem eru mjög ólíkar því opinberu
dönsku ríkismáli sem notað var á bókum öld-
um saman. Það er ekki fyrr en um 1840 að
nokkrum manni dettur í hug að athuga hvort
þetta fólk kunni kvæði. Þá kemur í ljós, að
gamalt fólk (einkum á Þelamörk) kann ó-
grynni slíkra kvæða og stundum er hægt að
rekja þau langt aftur á 18. öld - því þetta
gamla fólk hafði lært af öðru gömlu fólki. Þar
að auki eru til fáeinar eldri uppskriftir norsk-
ar, allt frá 17. öld eða á við elstu íslensku
uppskriftirnar. Þær eru að vísu skrifaðar á
dönsku, sem var eina tiltæka ritmálið, en
samt koma fram í þeim skýr mállýsku-
einkenni sem sýna að undirstaðan er norskur
texti.
Gleymum því ekki heldur, að mjög margt í
hugmyndaheimi sagnadansanna og lífsmynd
þeirra á sér rætur í miðöldum - þar er að finna
kaþólska dýrlingatrú, aðal lénstímans o.fl.
Og þá er það í sjálfu sér eðlileg hugmynd að
gera ráð fyrir því, að þessi þjóðkvæði hafi
orðið til og mótast á miðöldum þótt auðvitað
geti verið undantekningar frá því.
Danska hirðin?
Erik Sönderholnr bar sjálfur fram þá til-
Þeir hjuggu hans höfuö
ágreining að ræða milli hans og Vésteins.
Síðari andmælandi var Erik Sönderholm,
sem fjallaði einkum um feril sagnakvæða um
löndin og var mjög andstæður Vésteini í
nokkrum grundvallaratriðum eins og síðar
mun vikið að.
Ástamál og gamanmál
- Það er ekki mikill vandi að segja til um það
hvað er sagnadans og hvað ekki?
- Nei. Þetta eru kvæði sem segja sögu og
flest bera þau það með sér að þau hafi lifað á
vörum fólks í lengri eða skemmri tíma áður
en þau voru skrifuð. Flest hafa viðlag eða
stef. íslenskir sagnadansar hafa auðþekkjan-
leg bragfræðileg sérkenni. Bragarhættirnir
eru tveir, í öðrum eru tvö vísuorð sem ríma
saman og viðlagi skotið á milli; hinn háttur-
inn er á við ferskeytlu að lengd, en aðeins
annað og fjórða vísuorð ríma saman, stuðla-
setning er aldrei regluleg og oftast lítil sem
engin. Efnið er oftast einkamál, oftast ásta-
mál. Frægustu kvæðin segja frá ástarharmi
einhverskonar, en sum enda vel eins og ævin-
týri. Stundum er hatrið ríkjandi tilfinning, en
þá oftast sprottið upp úr ástamálum. Tvö
kvæði íslensk eru kappakvæði (slík kvæði eru
miklu fleiri í Færeyjum og Noregi) - þar
skiptir mestu að sagt er frá afrekum einhvers
kappa, má vera hann vinni sér prinsessu, en
hreysti hans situr í fyrirrúmi.
Nokkuð stór flokkur eru gamankvæði og
eru fjölbreytileg að efni: um óheppni í ásta-
málum, flónsku eða annað. Til dæmis heitir
eitt kvæði Spélof og lýkur á óvæntri stefnu-
breytingu. Þar er stúlka iofuð mjög fyrir feg-
urð og annað ágæti. Næstsíðasta erindið er
þetta:
Svo var hennar maginn mjúkur
eins og það vœri silkidúkur
en kvæðinu lýkur á þennan veg:
Einn er löstur á sprundi
að hún mígur undir...
Söfnun
Hér á landi var farið að skrifa þessi kvæði
niður á seinni hluta 17. aldar ogþá er mikið til
af þeim bersýnilega. Síðan er lítið skrifað upp
í um það bil hundrað ár. En þjóðfræðiáhugi
rómantíska tímans leiðir svo til þess, að urn
1840 er farið að safna þessum kvæðum og svo
öðru efni kerfisbundið um allt land. Þeim
hefur þá fækkað mikið frá 17. öld, en þó eru
allmörg með góðu lífi og þekkt svo að segja
um allt land. Á nítjándu öld komast á blað
mörg gamankvæði sem ekki voru skrásett
áður, kannski vegna þess að þau þóttu ósið-
leg eða ómerkileg.
- Breytast kvæðin á milli uppskriftaskeiða?
- Dálítið. Fyrst og fremst styttast þau og
verða einfaldari. Um leið slípast þau, halda
sérkennum í stíl og brag, en fellt er niður
ýmislegt klúður sem bar vitni um erlendan
uppruna kvæðanna.
Konur kunnu kvœðin
- Það er fátt vitað með vissu um notkun
þessara kvæða?
við
stokk
- Já. En það bendir ekkert til þess, að þau
séu sungin fyrir dansi hér á landi um það leyti
sem þau eru skrifuð niður. Hitt vitum við að
það eru svotil alltaf konur sem kvæðin eru
höfð eftir - aðeins eitt er haft eftir karli og
segir reyndar frá því, að einn karlhlunkur
selur öðrum konu sína fyrir þrjá silunga. Það
er reyndar svo, að í mörgum kvæðum er ein-
dregin samúð með konum, t.d. í frægu kvæði
af stúlkum, sem nauðgað er í fjarveru föður
þeirra og hefna þær sín síðan sjálfar á þrjót-
unum (Ebbadætrakvæði). Skylt þessu er
kvæðið af Kóng Símoni, en þar segir svo frá
konuhefnd:
Þeir tóku hann herra kóng Símon
ög hjuggu hans höfuð við stokk,
en hún frúin Ingigerður
hélt útí hans lokk.
Hún tók í hans gula lokk
og kastaði hans höfði í saur.
Heyrðu það, herra kóng Símon,
þú gjörðir svo til vor.
Frá Noregi
- Ritgerð þín fjallar ekki síst um aldur
kvæðanna og uppruna.
- Svona kvæði eru til hjá velflestum
Evrópuþjóðum. Það er mikið af þeim á
Norðurlöndum, einkum hjá Dönum, og á
Bretlandseyjum, ekki síst hjá Skotum. Og
þar eru öll helstu einkenni eins og á Norður-
löndum. Annarsstaðar í álfunni eru sömu
sögur sagðar með öðrum háttum, en sömu
frásagnareinkennum. Ásukvæði og Óiafur
Liljurós eru dæmi urn kvæði sem eru til mjög
víða um álfuna vestanverða. Af þessari út-
breiðslu draga menn þá ályktun eins og eðli-
legt er, að kvæðin hafi borist milli landa,
stundum frá þorpi til þorps, en annars með
ferðamönnum, námsmönnum o.s.frv.. í
minni bók hefur mest vinna farið í það að
taka hvert kvæði, bera samaa íslensku af-
brigðin og þau erlendu sem til eru. Niður-
staðan af þessari rannsókn er svo sú, að
kvæðin muni öll komin frá • Norðurlanda-
þjóðum,meirihlutinn frá Noregi og séu þau
jafnframt elst. Nokkur eru frá Færeyjum og
nokkur flokkur, sem ég tel yngstan, hefur
borist beint frá Danmörku. Þetta er í sjálfu
sér ekkert nýtt, menn hafa áður komist að
svipuðum niðurstöðum. En ég hef rannsakað
öll kvæðin miklu rækilegar en áður var gert
og einnig reynt að finna ákveðin tímamörk,
finna hvenær þetta hefði gerst.
Andmæli
- í andmælaræðu sinni vísaði Erik Sönder-
holm á danskar bækur prentaðar sem miklu
líklegri uppsprettu kvæðanna en norsk af-
brigði, sem ekki voru skrifuð upp fyrr en á 19.
öld.
- Nú er að minna á það, að þegar rómantísk-
ir fræðimenn fóru að kanna kvæðin töldu þeir
að þau væru mjög gömul, vildu með frjáls-
legu hugarflugi rekja feril þeirra aftur á 10.
öld eða jafnvel lengra. Síðan hefur dregið úr
þessum öfgum, en þó var lengi almennt sam-
komulag um það meðal fræðimanna að
kvæðin væru komin til Norðurlanda á þrett-
ándu eða j afn vel tólftu öld. Síðan má segj a að
ýmsir hafi gengið út frá svo háum aldri sem
staðreynd í viðleitni til að endurgera feril
einhvers kvæðis - án þess að aldurinn haf(
nokkru sinni verið sannaður með traustum
rökum. Erik Sönderholm beindi miklu af
ádeilu sinni einmitt gegn þessum skóla fræði-
manna. Erik sagði réttilega að menn verði að
byggja á því sem til er, við getum ekki gefið
okkur eitthvað sem staðreynd til að útskýra
það sem við höfum handa í milli. Ég gagnrýni
líka víða þessa stefnu í minni bók. Það sem
okkur Erik greinir mest á um er það, að hann
virðist ganga út frá því að þessi kveðskapur
geti hvergi verið verulega eldri en elstu upp-
skriftir hans.
Hvers vegna frá Noregi?
Nú vill svo til að kvæðin voru skrifuð upp í
Noregi miklu síðar en í Danmörku og jafnvel
íslandi. Erik telur fráleitt að segja, eins og ég
geri, að kvæði sé komið frá Noregi t.d. um
1500, ef það hefur ekki verið skrifað upp þar í
landi fyrr en á 19, öld. Mitt svar er þetta: Ég
reyni vísvitandi að forðast að gefa mér það,
að kvæði hafi verið til löngu áður en það var
skrifað upp. En þegar borin eru saman af-
brigði kvæða um öll Norðurlönd, kemur það
upp hvað eftir annað, að það er sérstaklega
náinn orðalagsskyldleiki, sem varla er tilvilj-
un, með íslenskum uppskriftum frá 17. öld og
færeyskum og norskum frá 19. öld. Þá álykta
ég sem svo, að sennilegasta skýringin á þessu
sé sú að til hafi verið nokkuð öflug geymd
þessara kvæða þegar fyrir siðaskipti. Ég reyni
að færa ýmisleg menningarsöguleg rök að því
að um og fyrir 1500 sé líklegast að kvæðin hafi
borist frá Noregi til íslands. Ég vil ekki fara
lengra aftur í tímann vegna þess, að það er
engin sérstök ástæða til að ætla að kvæðin
hafi verið hér t.d. á 13. öld. Mér fannst það
vanta í andmæli Sönderholms að hann gerði
tilraun til að meta þennan samanburð minn
og efnivið sem ég legg fram.
Nú má spyrja hvort það sé yfir höfuð hugs-
anlegt að kvæði af þessu tagi hafi lifað öldum
saman íNoregi án þess að komast á blað. Satt
að segja taldi ég það of sjálfsagðan hlut til að
færa að því sérstök rök - enda gera flestallir
fræðimenn sem fjallað hafa um norsk þjóð-
kvæði ráð fyrir einhverju slíku. Ástæðan er
augljós. Kvæðunum var safnað hjá norsku
sveitafólki, sem talar og syngur þau á mál-
gátu að kvæðagreinin hafi orðið til við
dönsku hirðina um miðja 16. öld eða aðeins
fyrr og breiðst með handritum og prentuðum
bókum út um Norðurlönd. Vissulega er hægt
að sjá mikil áhrif á íslandi og í Noregi frá
prentuðum dönskum kvæðabókum. En þau
áhrif eru yfirleitt auðþekkjanleg, og kvæða-
afbrigði þannig til komin skera sig greinilega
frá öðrum sem virðast eiga djúpar rætur í
munnlegri geymd. Ég er því jafnstaðfastur í
minni trú og áður - sagnakvæði hafi verið til í
Noregi um og fyrir 1500 - mér finnst sjálfum
að kannski sé það sem mitt rit leggur nýstár-
legast til rannsókna sagnadansa á Norður-
löndum tiltölulega traustar röksemdir fyrir
tilvist sagnadansa í Noregi á þessum tíma.
Menn höfðu svo lengi gert ráð fyrir því sem
sjálfsögðum hlut, að það hefur láðst að færa
haldbær rök fyrir þessari kenningu.
Mínar eru sorgirnar
- Nú var mönnum stundum vísað á það, að í
Sturlungu er vitnað til „dansa“: Mínar eru
sorgirnar þungar sem blý...
- Svokölluð darisabrot sem við eigum frá
Sturlungaöld þurfa ekki að vera í neinum
tengslum við sagnadansa.Hér er að líkindum
um lýrík að ræða sem áreiðanlega var mikið
til af á miðöldum og hefur m.a. verið kveðin í
dansi.
- Enn aðrir telja að rímur eigi ætt að rekja til
sagnadansa?
- Já, menn töldu lengi að sagnadansar væru
ein af fyrirmyndum rímna. Þar sem rímur eru
sannarlega kveðnar upp úr miðri 14. öld ættu
sagnadansar að vera komnir til íslands fyrir
þann tíma ef þetta væri rétt. En ég hefi hafn-
að þessari kenningu og bendi á fyrirmyndir
rímna í löngum erlendum frásagnakvæðum,
sem eru nokkuð ólík sagnadönsum, einkum
þá á rímuð ensk riddarakvæði.
Þeim var ekki skapað
nema að skilja
- Hefur rannsókn af þessu tagi nokkurt víð-
tækt menningarsögulegt gildi?
- Það er sjálfsagt álitamál. En sjálfum finnst
mér að það sem skrifað stendur í bók minni
um sagnadansa varpi Ijósi á menningu okkar
og sámband hennar við menningu annars-
staðar á Norðurlöndum og með öðrum Evr-
ópuþjóðum á síðmiðöldum, tímabili sem er
mjög lítið kannað. Ég hef sannfærst um það,
að íslensk menning hafi á þessum tíma verið
mjög vel lifandi; menn voru mjög opnir fyrir
erlendum menningaráhrifum, en jafnframt
gátu þeir unnið úr þeim og skapað eitthvað
nýtt og íslenkst á grundvelli þeirra. í þessu
sambandi er rétt að geta þess, að þótt kvæða-
greinin og meirihluti kvæðanna sé kominn frá
útlöndum, þá hef ég reynt að færa rök að því,
að a.m.k. tólf þessara kvæða séu íslensk, ort
á íslensku og eru þetta ágæt kvæði; þar má til
dæmis taka Tristanskvæði, sem er einn ágæt
asti sagnadans á Norðurlöndum og þótt víðar
væri leitað: Tristan háði bardagann við
heiðinn hund, þar hlaut margur blóðuga und
á þeirra fund....
áb