Þjóðviljinn - 02.12.1988, Blaðsíða 19

Föstudagur 2. desember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 19
myndir „Annála-hreyfingarinn-
ar“ síðan út, og má segja að
megnið af vísindaritum um sögu
sé nú í anda hennar.
Innan þessarar hreyfingar varð
síðan minni bylting í kringum
1970, sem kölluð var „nýja sagn-
fræðin“ og segja mætti að sé nýr
kafli í sögu „Annála-hreyfingar-
innar“. Hún var fólgin í því að
tengja saman sagnfræði og mann-
fræði og beita viðhorfum og að-
ferðum mannfræðinga við sögu-
rannsóknir. Þetta var mikilvægur
áfangi og við það skapaðist sú
„sögulega mannfræði“ sem ég
nefndi áðan.
Andspyrnan
Það sem er annars mest áber-
andi þessa stundina er þó „and-
spyrna“, þ.e.a.s. andspyrna gegn
„Annála-hreyfingunni“ og „nýju
sagnfræðinni". Kemur hún fram í
því sem ég kalla „afturhvarf“, en í
því felst einkum að menn vilja
hverfa aftur til þeirrar tegundar
sagnfræði sem „Annála-
hreyfingin" hafnaði á sínum
tíma, til atburðasögu og stjórn-
málasögu sem er fyrst og fremst
frásögn. En svo vill til, að þessi
„andspyrna“ er af nokkuð svip-
uðum toga spunnin og viss sjálfs-
gagnrýni sem hefur verið nokkuð
áberandi hjá forsprökkum „nýju
sagnfræðinnar" á þessum síðustu
tímum. Sjálfsgagnrýni þessi er
sprottin af þeirri tilfinningu að
þótt stefna og viðhorf „Annála-
hreyfingarinnar" og „nýju sagnf-
ræðinnar" hafi verið nauðsynleg
á sínum tíma, hafi þessi hreyfing í
heild leitt atburðasögu og
stjórnmálasögu of mikið hjá sér.
Eins og áður erum við fylgjandi
heildarsögu sem spannar öll fyrir-
bæri þjóðfélagsins, en nú er orðin
brýn nauðsyn að fella inn í hana
stjórnmálasögu á nýjan leik. En
það verður að vera stjórnmála-
saga af öðru tagi en áður hefur
tíðkast, sem fjallar einnig um
hugarfar, táknmál stjórnmálanna
og það sem menn ímynda sér.
Eitt meistaraverk hefur þegar
verið samið í þessum anda, en
það er „Sunnudagurinn í Bouvin-
es“ eftir Duby, sem segir frá orr-
ustinni í Bouvines 27. júlí 1214,
þegar Filipus Ágústus Fra-
kklandskonungur átti í höggi við
Ottó 4. keisara og bandamenn
hans. Með því að fjalla um þenn-
an bardaga frá sjónarmiði mannf-
ræðinnar gefur Duby okkur alveg
nýjan skilning á honum.
íslendinga-
sögurnar
Það er í þessu samhengi sem ég
hef mikinn áhuga á íslendinga-
sögunum: þær eru skrifaðar um
það bil þremur öldum eftir at-
burðina sem þær segja frá, og í
þeim hefur sagan orðið að endur-
minningu og síðan aftur að sögu.
Ég tel að íslendingasögurnar séu
mikilvægar heimildir fyrir þá sem
vinna í anda „nýju sagnfræðinn-
ar“.
En hægt er að líta á þessa „and-
spyrnu“ gegn „Annála-hreyfing-
unni“ og „nýju sagnfræðinni" í
öðru samhengi. Byltingin í sagnf-
ræðinni var gerð með því að teng-
ja hana við aðrar fræðigreinar, en
nú er svo komið að öll önnur fél-
agsvísindi eru í mikilli kreppu.
Tökum sem dæmi hagfræði: ráð-
leysi flestra hagfræðinga
gagnvart efnahagskreppu síðustu
ára hefur leitt til mikillar kreppu í
fræðigreininni sjálfri og afstöðu
hennar til sagnfræðinnar. Kreppa
félagsfræðinnar er enn þá djúp-
stæðari: þessi vísindi hafa byggst
á því að til væri eitthvað sem héti
„þjóðfélag", en nú vitum við ekki
lengur hvað „þjóðfélag" er eða
hvort einhver raunveruleiki er á
bak við þetta hugtak. Loks má
nefna mannfræðina. Fram á síð-
ustu ár fengust mannfræðingar
einkum við að rannsaka „þjóðir
sem hafa enga sögu“ eins og sagt
var, og þeirra starf fór einkum
fram innan ramma nýlendustefn-
Hreinsunar-
eldurinn
ar kölluðu síðar „raunverulegan
sósíalisma“ og hafði ég eftir það
enga löngun til að ganga í kom-
múnistaflokkinn. Fyrir þetta var
ég tekinn harkalega til bæna af
sumum vinum mínum, sem nú
hafa skipað sér fremst í flokk í
„baráttunni gegn kommúnisman-
um“. En ég hafði þá tilfinningu
að það sem ég sá ætti lítið skylt
við hugmyndir Marx.
En þrátt fyrir áhrif kommún-
istaflokksins setti marxisminn
samt sem áður lítil spor á franska
sagnfræði. Helsta undantekning-
in er saga stjórnarbyltingarinnar,
en í Sorbonne hafa það um langt
skeið verið marxistar sem um
hana hafa fjallað. Hins vegar
höfðu sagnfræðingar „Annála-
hreyfingarinnar“, sem voru for-
dómalausir, löngum góð sam-
skipti við starfsbræður sína
austan járntjalds, og sáu þeir að
fyrir þá flesta var hinn opinberi
marxismi eins og spennitreyja.
Ég held að við höfum hjálpað
þeim til að þróa þennan marx-
isma sinn, einkum með hugmynd
um „heildarsögu".
í Frakklandi var þó lengi litið á
mig sem marxískan sagnfræðing
og voru það ekki síst kaþólskir
menn sem gerðu það. En þótt
það hafi verið mikilvægt fyrir mig
að kynnast verkum Marx er ég
ekki marxisti. Sem spámanni hef-
ur Marx algerlega skjátlast, en
hugntynd hans um framleiðslu-
hætti er mjög gagnleg og einnig
hugmyndin um stéttabaráttu,
sem ég kalla fremur „þjóðfélags-
átök“. Hins vegar hef ég alltaí
verið andvígur þeirri kenningu
hans, að efnahagskerfið sé „und-
irstaðan" í þjóðfélaginu og
menningarfyrirbærin „yfirbygg-
ingin“, en sú kenning er eyði-
leggjandi fyrir sagnfræðina. Eitt
markmið mitt, þegar ég samdi
verkið um „Menningu Vestur-
landa á miðöldum" var að sýna
að þessi kenning væri röng. Við
finnum jafnan blöndu af efnis-
legum veruleika og huglægum
veruleika, og er hvort um sig í
senn bæði „undirstaða" og „yfir-
bygging“. Það er skylda sagn-
fræðingsins að finna tengslin milli
hinna ýmsu fyrirbæra."
Undanfarin ár hefur þú farið
inn á þá braut að rannsaka það
sem menn „ímvnda sér“. Hvernig
skilgreinir þú það?
„Með þessu á ég við það sem
menn gera sér ákveðna og sjón-
ræna ímynd af, hvort sem það
birtist í raunverulegri, málaðri
mynd, lýsingu eða öðru. Dæmi
um það er hreinsunareldurinn: í
kenningum miðaldamanna um
hann verður abstrakt hugmynd
að ímynd, því að menn hugsa sér
hreinsunareldinn sem ákveðinn
stað, sem lfti út á ákveðinn hátt:
það hefðu getað verið til póstkort
af hreinsunareldinum, ef þau
hefðu þá verið til á annað borð.
ímyndir í draumum eru af svip-
uðu tagi, og það þyrfti einnig að
fjalla um þær í sagnfræðinni.
Saga ímyndanna er hluti af hug-
arfarssögunni og mun víðtækari
en hugmyndasagan. Hún er sér-
staklega mikilvæg á sviði stjórn-
mála: ef valdhöfum tekst að festa
sig í sessi er það vegna þess að
þeir hafa skapað sterkar og já-
kvæðar ímyndir og breitt þær út.
Þannig byggðist franska konung-
dæmið m.a. á ímyndinni af „skírn
Clovis“: dúfa átti að hafa komið
svífandi niður af himnum með
flösku af heilagri olíu til að nota
við athöfnina, og var auðvelt að
fá menn til að sjá fyrir sér atburð-
inn. Það var einnig þáttur í þess-
ari trú að flaskan væri síðan
geymd í dómkirkjunni í Reims,
og var konungur lögmætur ef
þessi olía hafði verið notuð til að
smyrja hann við krýninguna.
Þessi ímynd hafði mikil áhrif og
er því ómissandi hluti af stjórn-
málasögunni.“
e.m.j.
unnar. En nú er sá rammi horfinn
og þessar þjóðir hafa eignast sína
sögu. Þess vegna hafa mannfræð-
ingar orðið að breyta um
viðfangsefni og snúa sér að því að
rannsaka félagshópa á Vestur-
löndum.
Vegna þessarar kreppu hefur
ritstjórn tímaritsins „Annálar“
ákveðið að halda upp á sextíu ára
afmæli þess næsta ár með því að
fá lesendur þess til að hugleiða að
nýju afstöðu sagnfræðinnar til
annarra greina hugvísinda."
Marxisminn
í þessu yfírliti hefur þú ekkert
minnst á marxismann og áhrif
hans á sagnfræði. Ýmsir álíta þó,
að mestu umskiptin í frönsku
menntalífí á síðustu árum hafí
verið þau, þegar marxisminn,
sem áður hafði verið ríkjandi
stefna, varð snögglega að víkja úr
sessi. Hefur þetta ekki valdið tal-
sverðri kreppu?
„Þessi kreppa hefur ekki verið
mjög mikil, því áhrif marxisma á
sagnfræði voru alltaf mjög tak-
mörkuð í Frakklandi. Kreppan er
miklu meiri f franskri heimspeki.
En til að átta sig á stöðu marxism-
ans í landinu er rétt að líta aftur til
áranna 1945-50. Á þessum tíma
voru stjórnmálaviðhorf áranna
fyrir stríð úr sögunni og fjölmarg-
ir ungir Frakkar bundu allar sínar
vonir við þá menn og hreyfingar
sem komnar voru upp úr ands-
pyrnuhreyfingunni. En von-
brigðin voru gífurleg. Kaþólski
flokkurinn MRP var allsendis
ófær um að setja fram nokkra
samhangandi stefnu, sósíalista-
flokkurinn var ótrúlega gamal-
dags, og hægri menn voru ger-
samlega ráðvilltir vegna sam-
vinnu sinnar við Vichy-stjórnina
og Þjóðverja á stríðsárunum.
Eina aflið sem gat dregið ungt
fólk að sér og gefið því nýja von
var kommúnistaflokkurinn, sem
hafði talið meðal félaga sinna
marga menntamenn og píslar-
votta andspyrnuhreyfingarinnar.
Margir hinna bestu meðal kunn-
ingja minna gengu þá í flokkinn.
Én þannig var með mig, að vet-
urinn 1947-48 dvaldist ég í Tékk-
óslóvakíu, og var því í landinu
þegar valdaránið var framið.
Þetta gerðist allt á einum mán-
uði. Reyndar var ekki mikið að
sjá. Ég var á útifundinum mikla í
Prag í febrúar 1948, sem komm-
únistaflokkurinn efndi til, og
hlustaði á ræðu Gottwalds í átján
stiga frosti. Þetta var skelfilega
kaldur vetur. Gegnum vini mína
fylgdist ég síðan með framhald-
inu: verkföll voru bönnuð, lög-
reglan smeygði sér alls staðar inn,
„galdraofsóknir“ hófust og þeir
stúdentar sem vildu ekki ganga í
flokkinn misstu styrki. Menn
byrjuðu fljótt að flýja land,
jafnvel þeir sem voru vinstri sinn-
aðir. Ég sá sem sé það sem Frakk-