Þjóðviljinn - 02.12.1988, Blaðsíða 24

HELGARPISTILL
ÁRNI BERGMANN
Ambáttin blakka og
blaðakonan róttæka
Um skáldsögurnar Astkær eftir Toni Morrison og Ast og
skuggar eftir Isabel Allende
Viö höfum heyrt þaö í frétt-
um að færri bækur koma út á
þessu ári en í fyrra eða hitteð-
fyrra. Þetta þarf þó ekki að
merkja að kreppa sé gengin í
garð í bókaútgáfu. í sjálfu sér
gerir það t.d. lítið til þótt þýdd-
um skemmtisögum fækki
stórlega. Hitt væri lakara ef
bókaútgefendur treystu sér
ekki til þess lengur að gefa út
metnaðarmeiri bækur þýdd-
ar. Sem betur fer þurfum viö
ekki að kvarta yfir því. Öðru
nær: undanfarin ár hefur sú
breyting reyndar orðið merki-
legust á hlutföllum í bókaút-
gáfu að fjölgað hefur þýðing-
um á sígildum og nýjum bók-
menntaverkum. Það er verið
bæta fyrir syndir liðins tíma
með þýðingum á Cervantes
og Dostojevskí og Kafka og
þau Marquez og Jersild og
Umberto Eco og Isabel Al-
lende rata til okkar tiltölulega
fljótt.
Markaðslögmálin hafa ekki
risið undir þessari þróun. Hér
munar miklu um þá sjóði sem til
eru og greiða fyrir þýðingum á
Norðurlandabókmenntum og
svo íslenski þýðingasjóðurinn -
án þeirra væru hlutföllin önnur
og verri.
Og sem fyrr segir: þessi hlutföll
eru með besta móti á þessari ver-
tíð. Hér verður samt ekki reynt
að gefa yfirlit yfir uppskeruna en
numið staðar við tvær skáld-
sögur, báðar eftir konur, báðar
nýlegar, báðar frægar. „Ástrík"
eftir bandarísku blökkukonuna
Toni Morrison sem Úlfur Hjörv-
ar þýðir og Forlagið gefur út og
„Ást og skuggar" eftir Isabel Al-
lende frá Chile, Berglind Gunn-
arsdóttir þýddi og Mál og menn-
ing gefur út.
Draugagangur
í sálinni
Ástkær eftir Morrison segir
frá Sethe, svertingjakonu sem
býr með dóttur sinni ein í húsi.
Þetta er nokkru eftir þrælastríð,
þrælahald hefur verið afnumið í
Bandaríkjunum, en það lifir
sterku lífi í öllu gangvirki samfé-
lagsins. Hvítir menn fara sínu
fram sem fyrr, dagar þrælahalds-
ins (sem aldrei hverfa úr hringrás
sögunnar) lifa áfram jafnt í of-
beldisverkum hvunndagsins sem
í heiftarlegum draugagangi í sál-
inni. í þeim minningum sem
Sethe vill hrinda frá sér en kemst
aldrei undan.
Sethe var ambátt sem flúði
með börn sín úr óbærilegri vist og
þegar hún óttaðist að þau yrðu af
henni tekin drap hún eitt þeirra,
litla stúlku sem kölluð var Ást-
kær. Og því er Sethe ein: þótt
ótalmargt í neyð hennar geti orð-
ið henni til málsbóta hefur hún
stigið yfir siðaboð sem ekki verð-
ur fellt úr gildi og það mun henn-
ar fólk ekki fyrirgefa henni og
hún ekki sjálfri sér heldur. Henni
fer serrt Raskolnikov í allt annarri
sögu - refsing hennar er útskúf-
unin úr mannlegu félagi. Og þeg-
ar einn af gömlum samþrælum
hennar, Paul D, gerir sig liklegan
til að hrekja burt draugaganginn í
húsi og sál Sethe birtist Astkær sú
sem myrt var barnung. Hún er nú
ung stúlka og vitjar sfns réttar,
freistar ástmanns móður sinnar
og hrekur hann á burt og sýgur úr
henni kraft og vit.
Nauðung
fortíðarinnar
Þaö er ekki síst meðferð höf-
undar á draugasögunni sem hvet-
ur lesandann til að lofa þessa
skáldsögu. Hið „yfirnáttúrlega“
verður ekki að áhrifabragði, það-
an af síður að leikaraskap.
Draugasagan vex eins og kyn-
legur gróður út úr óttanum og
skelfingum hins liðna, upp af
þeirri togstreitu í huga Sethe að
það er margt sem hún vill ekki
þurfa að muna, en samt heldur
fortíðin henni í gislingu og hana
þyrstir í meira um hana og því
getur hún ekki eignast framtíð.
Og um leið verður drauga-
sagan eins og táknræn í samfé-
iagslegum skilningi:-það sem var
er ekki liðið. Það gengur aftur í
ýmsum myndum. Lesandinn get-
ur búist við því, að sagan geymi
ýmislegan fróðleik um samskipti
hvítra herra og svartra þræla á
Suðurríkjum Bandaríkjanna á
öldinni sem leið. Sá fróðleikur er
til staðar, en ekki sem heimilda-
efni, heldur sem lýsing „innan
frá“ á því, hve grátt ánauðin
leikur í rauninni bæði valdstétt og
valdslausa öreiga og um leið
áminning um að það mynstur
mun langlíft verða þótt það taki
ýmsum myndbreytingum. Um
þetta segir m.a. á þessa leið í sögu
Toni Morrison:
„Hvítt fólk trúði því, að hvað
sem öllu fasi svartra liði, skýldi
húð þeirra frumskógi. Straum-
hörðum, ófærum fljótum, ró-
landi og vælandi bavíönum, sof-
andi snákum með rauð gin, sem
þyrsti í þeirra sæta, hvíta blóð.
Að vissu leyti hafði það rétt fyrir
sér, hugsaði hann. Því harðar
sem svertingjarnir lögðu að sér til
að sannfæra það um hve vin-
gjarnlegir þeir væru, hve gáfaðir
og alúðlegir, hve mannlegir, því
nær sem þeir gengu sjálfum sér
við að fullvissa hvíta um það sem
svertingjum fannst að ekki væri
hægt að bera brigður á, því dýpra
varð myrkviðið sem óx inni í
þeim. En það var ekki frumskóg-
urinn sem svartir færðu með sér
hingað úr öðrum (lífvænlegum)
stað. Það var frumskógurinn sem
hvítir menn gróðursettu í þeim.
Og hann óx. Hann breiddist út. í
lífinu og eftir það breiddi hann úr
sér þar til hann óx yfir þá hvítu
sem höfðu gert hann. Snerti þá.
Breytti þeim. Gerði þá heimska,
blóðþyrsta, verri en þeir vildu
vera, vegna þess hve hræddir þeir
voru við frumskóginn sem þeir
höfðu plantað..."
Úlfur Hjörvar gerir margt vel í
þýðingu sinni, sem vafalaust hef-
ur verið mjög erfitt verk: hitt er
svo miður að lesandinn verður of
oft var við erfiðleikana.
Ástin og pólitíkin
Skáldsaga Isabel Allende, Ást
og skuggar, lumar á mörgum
freistingum fyrir lesandann.
Þetta er pólitísk ástarsaga og um
leið spennusaga um það hvernig
ung blaðakona og ástmaður
hennar finna fjöldagröf með lík-
um pólitískra fanga og um háska-
lega baráttu þeirra fyrir því að
fregnir af þeim fundi berist út um
landið og heiminn og verði til
áfellis Hershöfðingjanum sem
hefur steypt vinstristjórn og af-
numið lýðræðið í nafni Föður-
landsins. Og þessi flétta er ekki
úr sandi saman tvinnuð: við vit-
um að tíðindi af þessu tagi gerast í
heimalandi skáldkonunnar,
Chile, og mörgum löndum öðr-
um. Við erum líka að lesa höfund
sem kann vel að færa sér í nyt
hinar sterkustu andstæður (nefn-
um til dæmis fagnaðarríkan ásta-
fund þeirra Irenu blaðakonu og
vinar hennar Francisco í ömur-
legri návist rotnandi leifa hinna
myrtu, sem þau hafa fundið í yfir-
gefinni námu). Við lesum höfund
sem hefur gott auga fyrir litríkum
og sjaldgæfum persónum og fyrir
grátbroslegum furðum. Þetta er
og mjög aðgengileg bók bæði í
allri sinni byggingu og því lipra
málfari sem Berglind Gunnars-
dóttir hefur komið á þýðingu
sína.
Ég veit ekki neitt
Doris Lessing hefur stundum
verið að minna okkur á það sem
hún kallar fróðleiksgildi skáld-
sögu og margir vanmeta. Fróð-
leiksgildi þessarar sögu hér er
ekki síst fólgið í meðferð af-
neitunarinnar. Með öðrum orð-
um: af ferli aðalsöguhetjunnar,
blaðakonunnar Irenu Beltrán,
fáum við skilið margt sem ræður
því að stétt og staða og umhverfi
og sjálfsverndarþörf sameinast
um að leyna því fyrir einstakl-
ingnum sem er að gerast í landi
hans. Irena er þegar sagan hefst
trúlofuð Gustavo Moreno, lið-
sforingjaíhernum. Hún er afefn-
uðu fólki komin og móðir hennar
er einlægur stuðningsmaður
Hershöfðingjans. Hún hafði van-
ist að taka aðeins eftir því sem var
fallegt og skemmtilegt „afneita
öllu því sem var óþægilegt og af-
greiða það sem misskilning".
Sagan rekur það svo með
sannfærandi hætti, hvernig gæska
og forvitni opna Irenu smugu út
úr afneituninni - og greinir frá því
um leið, að það þarf meira til.
Það þarf áfall, yfirþyrmandi
reynslu og vitneskju, til að kom-
ast út úr sjálfsverndarhjúpnum í
landi harðstjórnar. Þetta þema er
svo rakið með tilbrigðum bæði í
dæmi móður írenu, sem aldrei
getur hætt að neita staðreyndum,
og fyrrverandi unnusta hennar,
liðsforingjans, sem snýst að lok-
um til andófs og geldur fyrir með
lífi sínu. En Gustavo þessi Mor-
eno, er einskonar holdtekning
þeirrar vonar skáldkonu frá
Chile, að jafnvel í hernum sé ein-
hvern þann heiðarleik að finna
sem geti lagt þeim lið sem vinna
gegn ofríki lyginnar.
Að skrifa
um stórmæli
Tvær skáldsögur: um hina
mestu niðurlægingu og um það
hvernig yfirstíga má hið pólitíska
hugleysi. Þær leiða hugann að
þeirri athugasemd, sem Isabel
Allende hefur sjálf látið falla um
mismuninn á þeim öfgafulla
veruleika sem sögur hennar nær-
ast á og veruleika dálítið þreyttra
evrópskra velferðarsamfélaga.
Þar sem menn skrifa langar sögur
um það sem gerðist ekki eftir
rigningarskúrinn á fimmtudaginn
var. Þótt við vitum vel að sjálfur
efniviðurinn getur aldrei ráðið
úrslitum um árangur rithöfundar,
þá fer ekki hjá því að þegar frekar
tíðindalítið er í bókmenntum á
heimaslóðum, þá förum við
jafnvel að öfunda þá sem standa
augliti til auglitis við grimman
lífsháskann. Svo lítil eru takmörk
þess hve tíminn leikur á oss, hann
tekur jafnvel sárustu þjáninguna
frá oss....
Los que estabanayerconelparo
Hoy están
contra el Consumo Popuiar,

24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 2. desember 1988