Þjóðviljinn - 09.12.1988, Blaðsíða 15

fyrir hverja vinnufúsa hönd og
ekki spurt að því hvort hún var
hvít eða svört. Tækifæri svartra
til menningarlegrar útrásar hafði
einkum verið djassinn og blús-
inn, og nú tók hvort tveggja
breytingum. Undir áhrifum stór-
borgarinnar varð blúsinn raf-
væddur og breyttist smám saman
í ryþmablús, sem seinna varð
grunnþáttur rokksins. Blús var
hins vegar alltaf fremur einfalt
form, og í gegnum stórsveitar-
djassinn leituðu metnaðarfullir
svartir tónlistarmenn á vit frekari
tilrauna í litlum combóum. Á
endalausum spunakvqldum í litl-
um djassbúllum varð bíbopp-
djassinn til á stríðsárunum og
breiddist hægt út.
Svertingjar sem spiluðu þenn-
an djass eða sugu hann í sig komu
sér upp sérstökum stíl í fram-
komu og klæðaburði. Þeir sam-
einuðu listamannstakta og götu-
strákastæla ghettósins, og líktu
oft eftir ítölskum spjátrungum í
klæðaburði.
Hipsters
Hvítir unglingar sem voru í leit
að valkosti við ameríska draum-
inn hrifust af þessum frjálslegu,
töffaralegu og skapandi svert-
ingjum og reyndu að líkja eftir
þeim. Það var afar sjaldgæft að
þeir yrðu eins góðir tónlistar-
menn, en þeir voru þeim mun
dyggari aðdáendur og líktu eftir
öílum stælum goðanna. Þó virðist
sem menn hafi gert það á mis-
munandi hátt. Hvít lágstéttar-
ungmenni tóku mörg hver upp
fatastíl svertingjanna, gengu
kannski í hvítum jakkafötum í
mikilúðlegum skyrtum og með
barðastóra hatta og tvílitum
stífpússuðum skóm. Fyrir milli-
stéttarunglinginn var hins vegar
engin uppreisn í því fólgin að
klæða sig fínt, þótt það væri á
spjátrungslegri hátt en foreldr-
arnir. Millistéttarunglingarnir
gengu frekar í hvunndagsfötum,
gallabuxum, bolum og slitnum
jökkum.
Millistéttarunglingarnir höfn-
uðu nánasta umhverfi sínu og
menningararfi, en leituðu að já-
kvæðum fyrirmyndum fyrir utan
slétt og felld millistéttarhverfin.
Þessar fyrirmyndir fundu þeir í
svertingjunum, og í hugum hvítu
millistéttarunglinganna skapað-
ist goðsögnin um svarta mann-
inn, sem var í nánu sambandi við
frumeðli sitt, hafði óspilltar til-
finningar, en var um Ieið óskap-
lega svalur og jafn öruggur í fasi í
myrkviðum stórborgarinnar og
forfeður hans höfðu verið í myr-
kviðum frumskógarins. Hvítu
bóhemarnir ræktuðu þessa goð-
sögn með sér af stakri kostgæfni,
töldu sig fá staðfestingu á henni í
hvert skipti sem þeir heyrðu
svartan mann spila djass, og ef
þeir hittu svartan mann var það
efni í langar og miklar sögur, því
að staðreyndin var sú að það var
ekki mikill samgangur milli
svartra og hvítra á þessum árum,
enda dafna goðsögur best þar
sem beina reynslu skortir.
JSumir kölluðu svörtu djassar-
ana hipsters, aðrir hvítu lágstétt-
arunglingana sem líktu eftir þeim
og enn aðrir hvítu millistéttar-
unglingana sem líktu ekki eftir
þeim í klæðaburði en dáðu þá
þeim mun meira. Hér sem víðar í
slangri er merking orða nokkuð á
reiki og ekki til nein málnefnd
sem gefur út viðurkennda skil-
greiningu.
Að vísu þjóna fjölmiðlar og fé-
lagsfræði oft sem opinber mál-
nefnd og gefa villigróðri lágstétt-
armenningar og félagslegra frá-
vika opinber nöfn, sem festast við
hann og eiga um leið þátt í að
afmarka honum bás. A þessum
árum veitti félagsfræðin þó hipst-
erunum litla athygli og var uppt-
eknari af þeim hópum unglinga
sem leiddust út í afbrot. Menn
voru ekki mikið að velta fyrir sér
því unga fólki sem hugsaði öðru
vísi og hagaði sér öðru vísi á með-
an það komst ekki í tæri við lögin.
í hugarheimi þessa tíma voru
ekki til félagsleg vandamál nema
þau leiddu til afbrota.
Á
hema sem þá voru upp á sitt besta
og hlutu smám saman nafnið
bítnikkar. Segja má að frum-
kvöðlar bítnikkanna hafi verið
ungir menn sem horfðu álengdar
á svarta og hvíta hipstera strax á
árunum upp úr stríði, ogþessi að-
dáun varð helsti kjarninn í sjálfs-
ímynd þeirra og menningu. Þeir
tóku líka upp ýmis áhugamál
hipsteranna, til dæmis áhugann á
svörtum bíhopp og frídjass, en
greindu sig þó frá þeim að því
leyti að bítnikkunum þótti fata-
della hipsteranna heldur skver og
lögðu sig sjálfir fram um að klæð-
ast snjáðum og einföldum fötum.
Bítnikkar skáru sig þó helst frá
fyrirrennurum sínum hipsterum á
þann hátt að þeir voru mennta-
menn og ruddu lífsafstöðu hipste-
ranna nýja braut inn á lendur
heimspeki og mennta. Þeir fundu
á margan hátt samhljóm með
hugsun frönsku existensíalist-
anna, en hún nægði þeim þó ekki,
heldur leituðu þeir að andsvari
við vestrænni skynsemishyggju í
austrænni dulhyggju. Þessu
blanda þeir saman við ást á villtu
lífi og dýrkun goðsagnarinnar um
heilaga villimanninn, hvort sem
hann birtist í mynd svarta djass-
istans, hins áhyggjulausa Mexík-
ana eða hvíta afbrotaunglings.
Þegar Kerouac var að skapa
þessa blöndu lífsviðhorfa ásamt
vinum sínum á árunum upp úr
heimsstyrjöldinni, var þetta að-
eins lítil hópur einstaklinga sem
fundu samhljóm hver með öðr-
um. Á flakki þeirra um Banda-
ríkin fundu þeir fleiri samherja,
og í þessum neðanjarðarhópum
gengu sögur og hugmyndir á milli
manna á næstu árum. Þegar þeir
stigu síðan upp á yfirborð banda-
rískrar menningar um miðjan 6.
gilti þar sem víðar að væntingarn-
ar voru stærri og kannski mik-
ilvægari en það sem menn fundu
þegar á staðinn var komið.
Þegar hipsteramenningin
blómstraði og bítnikkarnir voru
að vaxa upp úr henni, hafði
McCharthyisminn bannfært pól-
itíska róttækni. Ungir og róttækir
menntamenn í Bandaríkjunum
gátu ekki samsamað sig með
stéttarbaráttu öreiganna, en þeir
fundu sér nýja hetju, hinn heilaga
villimann, hvort sem það var
Charlie Parker eða Neal Cassa-
dy, og menn leituðu að valkosti
við vestræna skynsemishyggju í
austrænni dulhyggju. Aðeins ein-
staka maður eins og Allen Gins-
berg þorði að gefa andófi sínu
pólitíska vídd. Ilok 6. áratugar-
ins var versti fimbulvetur kalda
stríðsins hins vegar liðinn hjá, og
menn þorðu aftur að taka sér orð
eins og félagslegt réttlæti í munn.
Þá var endurvakin önnur gerð
goðsagnarinnar um heilaga villi-
manninn. Hún var persónugervið
í Woody Guthrie, sveitamannin-
um sem fauk út á þjóðvegina í
rykstormum kreppunnar og gaf
alþýðutónlist suðurríkjamanns-
ins félagslegan boðskap. Á camp-
usunum, kaffihúsum listamanna-
hverfanna og í kofaskriflum á
Norðurströnd reyndu millistétt-
arunglingar á borð við Bob Dyl-
an, Paul Simon og John Phillips
að stæla Guthrie, en í næsta húsi
voru aðrir perluskrýddir bítnikk-
ar að kyrja möntrur, og um nótt-
ina gat liðið sameinast yfir
rauðvínskútum og baunaréttum
að hylla frelsi andans, vímuna og
draumsýnina um einfalt og fá-
brotið líf.
Þetta fólk var vitanlega ekki al-
veg stofuhæft í fínmenningu þess
tíma, en var þó kippt inn í forstof-
una og fékk stundum að vera með
Þeir Elías Mar, Dagur Sigurðarson, Steinar Sigurjónsson og Jökull Jakobsson
fengu svipað hlutverk og bítnikkarnir bandarísku. Þeir voru einskonar raddir
hrópandans í atómeyðimörkinni.
áratuginn, fundu þeir fyrir vax-
andi hóp samherja, sem fyrr en
varði hafði myndað tiltölulega
sjálfstætt samfélag inni í banda-
ríska samfélaginu. Höfuðstöðv-
arnar voru tvær: Greenwich Vil-
lage í New York og Feneyja-
strönd í Kaliforníu, en um 1960
fluttust þær til Norðurstrandar
við San Francisco. Segja má að
þessir þjóðflutningar hafi orðið
undir svipuðum einkunnarorðum
og hipparnir sungu áratug síðar:
„I’m going where the weather su-
its my clothes."
Gerjun, samruni
og nýsköpun
Fjölgunin í liði millistéttarbó-
hema átti að nokkru leyti rætur
að rekja til fjölgunar meðal
menntamanna og að nokkru leyti
til þeirrar þjóðfélagsþróunar sem
virtist vera að útrýma húmanískri
mennt og sköpun og kallaði því á
uppreisn, en sýndi um leið af sér
vaxandi umburðarlyndi gagnvart
þessari uppreisn. Menntunar-
sprengjan sem kom til Evrópu
upp úr 1960 var í fullum gangi í
Bandaríkjunum og vaxandi hluti
hvers árgangs fór í háskóla.
Bókmennta- og listadeildir
sumra háskóla voru gróðrarstía
bítnikkmenningarinnar og í þess-
um stúdentum togaðist á frama-
girnin og bóhemían. Eins og
gengur sneru sumir við blaðinu
að loknum prófum, en aðrir
droppuðu út og settust að í list-
amannanýlendunum í San Fran-
cisco, Norðurströnd og Greenw-
ich Village, en fóru eins oft og
þeir komust til Mexíkó eða enn
sunnar, auk þess sem enginn var
bítnikk með bítnikkum án þess
að hafa farið til Evrópu. Þeir
komu sjaldan með merkar sögur í
farteskinu eftir slíkar ferðir
uppátæki í fjölmiðlum. Þeir
fengu eiginlega það hlutverk að
vera hinir opinberu fulltrúar
utangarðsmenningar, líkt og
ungu reiðu mennirnir í Bretlandi,
Klaus Rifbjerg og félagar í Dan-
mörku og hinir villtari exinstensí-
alistar í Frakklandi. Hér heima
fengu menn eins og Elías Mar,
Dagur Sigurðarson, Steinar Sig-
urjónsson og Jökull Jakobsson
svipað hlutverk á þessum tímum,
eins konar raddir hrópandans í
atómeyðimörkinni.
Bítnikkarnir komu sér upp
sæmilega samstæðri og sameigin-
legri sjálfsímynd á þessum árum.
Hún er skilgreind af samtíma-
manni (Holmes) á þann hátt að
bít væri „tómarúm, hugarástand
sem hefur verið losað við allt
hismi og hjóm þannig að það er
móttækilegt fyrir öllu kringum
sig.“ Félagsfræðingurinn Brake
segir kjarnann í lífsviðhorfum
bítnikanna hafa verið: 1. að
draga úr öllum samskiptum við
heim streitaranna eins og kostur
er. 2. að höggva á öll bönd við
hefðbundið fjölskyldulíf, samfé-
lagið og framabrautina. 3. að
telja grundvallarvandamál
mannlífsins tilvistarlegs eðlis og
bregðast við þeim sem slíkum.
Bítnikkabylgjan reis einhvem
tímann um 1955 og fór í nokkrum
smá bylgjum yfir heim ungra
hvítra Bandaríkjamanna af milli-
stéttaruppruna fram yfir 1960.
Náskyld henni var þjóðlagabylgj-
an, þar sem pólitísk viðhorf voru
þó háværari. Báðar þessar byl-
gjur risu meðal ungra mennta-
manna og þær snertu lítið þá
rokkmenningu sem á sama tíma
blómstraði meðal unglinga og
og
Föstudagur 9. desember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15
Jack Kerouac skrifaði biblíu hipsteranna, On the Road, sem nýkomin er út í
íslenskri þýðingu Ólafs Gunnarssonar undir nafninu Á vegum úti.
öllum nauðsynlegum eiginleikum
goðsögunnar. Þessi maður var
Neal Cassady sem tætti um á
hraðskreiðum bílum á milli stór-
borga og kvenna, bruddi spíd og
talaði jafn hömiulaust og hann
lifði. Eins og kunnugt er, er bók-
in Á vegum úti tilraun til að koma
lífsformi og talanda Cassadys til
skila í bókmenntaformi. Hrynj-
andi hennar er villt og hömlulaus,
hún er í efni og stíl óður til hins
villta lífs.
Önnur merk heimild um
hipsterana er kvikmyndin The
Wild One, með Marlon Brando.
Reyndar átti sú mynd að vera um
mótorhjólatöffara í stíl við Hell’s
Angels en handritshöfundur og
leikstjóri komust ekki í tæri við
þessar fyrirmyndir. Slíkir gæjar
eru yfirleitt varir um sig gagnvart
rithöfundaspírum, félagsfræðing-
um, blaðamönnum og öðrum
njósnurum frá „kerfinu“. Höf-
undarnir brugðu því á það ráð að
fella mótorhólatöffarana í form
sem þeir þekktu, þ.e. hipstera frá
lurffihúsum og börum stórborg-
apina. Vítisenglar myndarinnar
eru engin lágstéttarungmenni
með takmarkaðan orðaforða en
krafta í kögglum eins og þeir voru
í raun og veru, heldur gæjar með
mikinn stíl. Fas þeirra er eins og
sniðið eftir svörtum götustrák-
um, og er ekki síst gaman að sjá
Lee Marvin eins og svartan róna í
háttum. í myndinni er Lee Mar-
vin foringi heldur subbulegrar
klíku, en Brando veitir forystu
annarri klíku sem hefur öllu meiri
klassa. Þeim finnst smábæjarlífið
„square“ og „cornball style“ og
ákveða aldrei fyrirfram hvert þeir
stefna, heldur fara þangað sem
þeim dettur í hug í það og það
skiptið. Þeir taka með stæl öll
helstu ritúölin sem hvítir hipster-
ar öpuðu upp eftir þeim svörtu
um þær mundir. Þegar þeir eru í
sveiflu, enda þeir hvert orð á -ó, -
„give me a beer-oh, old daddy-
oh!“ - og í einni senu þróast orða-
skipti í þessum stíl upp í músík-
alskt rapp í stíl bíbobb djassins.
Þessi mynd býður upp á einstakt
tækifæri til að berja augum fjöru-
tíu ára gamla töffarastæla sem
hafa skilið eftir sig djúp spor í
stælum allra sannra töffara síðan.
Aðeins einstaka maður eins og Allen
Ginsberg þorði að gefa andófi sínu
pólitíska vídd.
Bítnikkarnir
taka við
Gleymum því ekki að biblía
hipsteranna, Á vegum úti, var
skrifuð á árunum 1948-1951 en
fékkst ekki gefin út fyrr en 1957. í
millitíðinni hafði margt breyst og
sá hópur skálda sem Kerouac til-
heyrði hafði fundið sér heitið
bítkynslóð. Bókin átti ríkan þátt í
að skapa sjálfsímynd þeirra bó-
Hvíta goðsögnin
fundin
Þess vegna er heimildir um
hipstera fyrst og fremst að finna í
listrænum afurðum þessa tíma-
bils og í einstaka blaðagreinum.
„Á vegum úti“ er ein helsta heim-
ildin, en í henni er jafnframt að
finna nýsköpun og frávik frá
heimsmynd hipsteranna. Kerou-
ac tekur þó upp marga þætti í
þessari heimsmynd, til dæmis að-
dáun hennar á svörtum djassist-
um. Hann skýtur inn sögum um
raunveruleg kynni af raunveru-
legum svertingjum, sem eru vita-
skuld svalir kettir og óðir í bíbopp
djass. Nýsköpun Kerouacs er
ekki síst sú að hann víkkar á ýms-
an hátt út þá goðsögu um„hei-
laga villimanmnn,“ sem fólst í
dýrkun svarta djassistans. Hann
hefur mikið dálæti á Mexíkönum
og rósemd þeirra, en merkasta
nýsköpun hans er sú að hann fann
hvítan mann sem var gæddur
i Neal Cassady fann Kerouac mann
gæddan öllum nauðsynlegum eigin-
leikum goðsögunnar.