Þjóðviljinn - 10.02.1989, Page 29

MEÐ GESTS AUGUM
GESTUR
GUÐMUNDSSON
Brúðkaup á elliheimili?
{ kjölfar fundaherferðar þeirra
Jóns Baldvins og Ólafs Ragnars
hefur umræðan um hugsanlega
sameiningu A-flokkanna tekið
nokkurn kipp, enda var það ætl-
unin. Opinber viðbrögð hafa þó
flest verið af ættinni „ósjálfráðir
fjörkippir“. Menn hafa notað
tækifærið til að láta enn einu sinni
í ljósi fyrri skoðanir með eða á
móti sameiningu.
Annars vegar hafa heyrst þær
raddir að þessir flokkar séu og
hafi alltaf verið svo ólíkir að þeir
geti í hæsta lagi átt samleið af og
til en alls ekki runnið saman.
Hins vegar er því haldið fram að
nýjar aðstæður hafi fært flokkana
saman og ekkert skilji þá lengur
að annað en gamall vani og for-
dómar.
Ég held nú að þessi sjónarmið
hafi í senn bæði nokkuð til síns
máls og horfi um leið fram hjá
kjarna málsins. Vissulega hafa
flokkarnir á ýmsan hátt færst nær
hvor öðrum á síðustu misserum
og vissulega ber enn margt á
milli. Að mínu mati er þó kjarni
málsins sá að báðir flokkar eiga í
vanda. Þær baráttuleiðir sem þeir
hafa farið undanfarin ár og ára-
tugi duga einfaldlega ekki til að
takast á við núverandi pólitískan
vanda.
f stað þess að fullyrða á víxl:
sameining er komin á dagskrá
eða sameining er ekki á dagskrá,
ættu menn að reyna að horfa
fordómalaust á þá pólitísku þró-
un sem kallar á umræðu um sam-
einingu sósíalista og jafnaðar-
manna án þess þó að ryðja burt
öllum hindrunum á vegi hennar.
Ég vil freista þess að nefna nokk-
ur lykilatriði.
1. Það er löngu kominn tími til
að menn hætti að horfa á klofning
verkalýðsaflanna sem sök annars
aðilans. Þessi klofningur var eng-
in söguleg nauðsyn, heldur afurð
flókinnar sögulegrar atburðarás-
ar í alþjóðlegri verkalýðshreyf-
ingu, og frá sjónarhóli nútímans
gerðu bæði kommúnistar og krat-
ar afdrifarík mistök. Meiru varð-
ar þó að baráttuleiðir beggja fylk-
inga hafa reynst gallaðar og eru
lítils nýtar gagnvart þeim aðstæð-
um sem nú er við að etja.
2. Atvinnustefna beggja fylk-
inga á íslandi hefur átt afgerandi
þátt í að móta nútíma samfélag,
fyrst og fremst til góðs en þó ekki
án galla. Sósíalistar hafa hvað
eftir annað haft forgöngu um að
efla undirstöðuatvinnuvegina, en
hafa um leið átt þátt í að efla ým-
iss konar ríkisbákn og „pilsfalda-
kapítalisma". Kratar áttu afger-
andi þátt í að losa um hömlur í
íslenska hagkerfinu í Við-
reisnarstjórninni, en þær aðgerð-
ir áttu þátt í að auka efnahagslegt
misrétti. Það hefur sýnt sig að
undanförnu að „markaðsfrelsið"
eykur ekki einungis á misréttið,
heldur tekur það líka á sig van-
skapaða mynd í hinu litla hag-
kerfi íslands. Flókinn haftabú-
skapur og ríkisforsjá hafa líka
margsýnt galla sína. A-flokkarnir
þyrftu því að sameinast um nýja
atvinnustefnu, þar sem markaður
og ríkisafskipti blandast á allt
annan hátt en hingað til.
3. Það er nöturleg staðreynd að
þrátt fyrir töluverða uppbygg-
ingu velferðarkerfis og talsverð
áhrif verkalýðsflokka og verka-
lýðshreyfingar í mótun íslenska
samfélagsins, hefur efnahagslegt
misrétti ekki minnkað, né heldur
misrétti eftir búsetu, kynferði og
fl. Þessar nöturlegu staðreyndir
hljóta að kalla á endurmat allra
baráttuleiða á sviði stjórnmála,
launabaráttu og víðar. Það þarf
nýja og ferska hugsun til að vinna
gegn misrétti á okkar dögum.
4. Þótt báðir A-flokkarnir hafi
gengið í gegnum ýmis skeið end-
urnýjunar s.s. við stofnun Al-
þýðubandalagsins, krossferð Vil-
mundar í Alþýðuflokknum og
kjör þeirra Jóns Baldvins og
Olafs Ragnars til formennsku, er
heildareinkennið á þróun þeirra
samt sem áður uppdráttarsýki.
Fylgistap segir aðeins hluta sög-
unnar, heldur varðar jafnvel
meiru að í hvorugum flokki er
frjótt innra starf. Eg vil hins veg-
ar fullyrða að fylgi lýðræðislegrar
félagshyggju hafi síst minnkað.
Nýjar kynslóðir eru áhugasamar
um þjóðmál og vilja breytingar í
átt til aukins jafnréttis en finna
sér ekki farveg innan A-
flokkanna. Stór hluti þessara
„utangarðsstrauma" hefur fund-
ið sér farveg innan Kvennalist-
ans, aðrir eru enn á einskis-
mannslandi. Þess vegna verður
bandalag A-flokkanna til lítils,
nema það nái til Kvennalistans og
ýmissa utangarðsstrauma um
leið. Annars yrði sameining lík-
ust brúðkaupi á elliheimili. Elsk-
endur sem var stíað sundur í æsku
hittast aftur að leiðarlokum, ástir
þeirra geta svosem verið hugn-
æmar en þær verða aldrei lang-
vinnar og skilja ekki eftir sig djúp
spor.
5. Gjáin milli A-flokkanna hef-
ur lengstaf verið dýpst í afstöðu-
nni til svokallaðra „öryggismála“
og yfir þá gjá verður ekki mokað í
einu vetfangi með tali um „nýja
heimsmynd". Vissulega verða nú
miklar breytingar á pólitísku og
hernaðarlegu landakorti verald-
ar, ekki síst í okkar heimshluta,
en þau þurrka ekki út þann
ágreining sem verið hefur. Alger
stefnubreyting í öryggismálum
íslendinga er ekki í sjónmáli, og
afstaðan til hersetunnar og til
NATO mun áfram skipta íslend-
ingum í skoðanahópa. Hins vegar
er hægt að stefna að fordóma-
lausari umræðu en hingað til
meðal allra þeirra sem vilja slíta
af sér klakabönd kalda stríðsins.
Einkum þarf að leita leiða til að
minnka vægi bandaríska hersins í
hagkerfi íslands og til þess að ís-
land leggi á alþjóðavettvangi lóð
sín á vogarskálar afvopnunar.
Um þessa leit geta menn samein-
ast þótt þá greini á um afstöðuna
til NATO. Um leið er full ástæða
til að ræða af alvöru hvort menn
vilja breyta afstöðu sinni til
NATO. Geta einhverjir NATO-
sinnar eða NATO-andstæðingar
sameinast um gagnrýnið starf
innan NATO eða er sú viðleitni
blekking ein? Þessa spurningu
þurfa menn að geta rætt af for-
dómaleysi.
6. Á öðrum vígstöðvum liggur
samvinna mun beinna við. Að
mati sívaxandi fjölda er próf-
steininn á samstarfsvilja félags-
hyggjuaflanna að finna í borgar-
stjórn Reykjavíkur. Á næstu
mánuðum mun reyna á það hvort
hægt verður að umbreyta góðu
samstarfi minnihlutaflokkanna í
sameiginlegt framboð. Hér
reynir á samstarfsvilja í verki án
þess að það þurfi að leggja niður
nokkur þeirra stjórnmálasam-
taka, sem í hlut eiga. Á öðrum
vígstöðvum reynir líka á slíkt
samstarf: { verkalýðshreyfing-
unni reynir á það hvort fylgis-
menn A:flokkanna og annað fé-
lagshyggjufólk getur sameinast
um kjarabaráttu sem í senn jafn-
ar kjörin og bætir stöðu launa-
fólks almennt gagnvart atvinnu-
rekendum. f ríkisstjórninni
reynir auðvitað á þetta samstarf
líka, en úrslitin verða þó ekki
ráðin einungis hér.
Við núverandi ástand getur allt
tal um sameiningu A-flokkanna
ekki verið annað en framtíðar-
sýn, sem setur svipmót á gerðir
manna í dag, og það er nauðsyn-
legt að sú framtíðarsýn taki líka
til Kvennalistans og fjölmargra
pólitískra strauma sem eru utan
þessara flokka. Þessi öfl verða
ekki gefin saman í hjónaband á
fáum mánuðum, hvað þá að sam-
eining geti orðið með þvingaðri
atburðarás eins og stjórnarsam-
starf haustsins. Einungis í raun-
hæfu samstarfi og sameiginlegri,
leitandi umræðu á sem flestum
sviðum er hæft að skapa skilyrði
fyrir víðtækri sameiningu félags-
hyggjuafla.
KVIKMYNDIR
Fjölskylda
eða
flökkulíf
Ironweed (Járngresið), sýnd í
Laugarásbíói. Bandarísk, árgerð
1987. Leikstjórn: Hector Babenco.
Handrit: William Kennedy, eftir eigin
skáldsogu. Framleiðendur: Keith
Barish, Marcia Nasatir. Aðalhlut-
verk: Jack Nicholson, Meryl Streep,
Tom Waits, Carroll Baker, Michael
0‘Keefe, Diane Verona.
Það vakti mikla athygli á sínum
tíma þegar argentínski kvik-
myndaleikstjórinn Hector Ba-
benco ákvað að kvikmynda verð-
launaskáldsögu Williams Kenne-
dys, Ironweed, eða Járngresið.
Babenco var hinum engilsax-
neska kvikmyndaheimi nánast
ókunnur þar til hann gerði leikrit
Manuels Puigs, Koss kónguló-
arkonunnar, ógleymanlegt á
hvíta tjaldinu og þótti mörgum
þetta full djarflega teflt.
Þótt Babenco sé fremur lítið
um draumasmiðjuna á vestur-
strönd Bandaríkjanna gefið réðst
hann í að kvikmynda bandaríska
skáldsögu með þarlendum stór-
stjörnum án þess að vera vel máli
farinn á ensku. Ennfremur hefur
það einatt reynst erfitt viðfang-
sefni að snara góðum skáldsögum
yfir á filmu og því var Járngresis-
ins beðið með eftirvæntingu.
í sem skemmstu máli má segja
að biðin hafi borgað sig gott bet-
ur. Það er alveg með ólíkindum
að maður frá gerólíkum menn-
ingarheimi skuli fara með skáld-
sögu sem þessa slíkum meistara-
höndum. Skáldsögu sem skír-
skotar til alls hins versta í banda-
rísku samfélagi með öllum
kvölum og þjáningum þeirra sem
undir verða, og það sem meira er
ÞORFINNUR ÓMARSSON
um vert; myndin gerist á sama
tíma og í sama rúmi og skáld-
sagan, eða í New York-fylki á
þriðja áratugnum.
Meryl Streep og Jack Nicholson skapa sérlega eftirminnilegar persónur í Jámgresinu.
Myndin segir í grófum dráttum
frá Francis Phelan (Nicholson)
og uppgjöri hans við fortíðina.
Hann hefur lifað tímana tvenna
og sokkið æ dýpra í eigin sjálfs-
pýningarhvöt. Ymis atvik á lífs-
leiðinni urðu til þess að hann varð
að róna á götum bæjarins sem
ekki gat horfst í augu við ískaldan
veruleikann. Hann eignast svo
þjáningarbróður í Helenu (Stre-
ep) sem er á svipuðu róli.
Minnugur samleiks Nicholsons
og Streeps í lasburða mynd Mikes
Nichols, Heartburn, er ekki ann-
að hægt en að hrópa húrra fyrir
frammistöðu þessara tveggja af
mestu leikurum vestan hafs í ára-
raðir. Ef einhver hefur haldið að
Jack Nicholson væri búinn að
skila sínum bestu hlutverkum
sannfærist sá hinn sami um að
hann er enn meðal þeirra fremstu
í sterkri persónusköpun og skap-
gerð. Og hafi einhver haldið því
fram að Meryl Streep gæti ekki
tekist á við annað en amerískar
væluskjóður verður viðkomandi
heldur betur hissa á þessari nýju
Streep sem okkur er sýnd hér.
En ekki má skilja við leikara-
hópinn án þess að minnast á Tom
Waits sem ekta róna í kunningja-
hópi Phelans. Það er ekki loku
fyrir það skotið að hér hjálpi tón-
listamaðurinn Waits leikaranum
Waits til að skapa einstaklega
kenjótta og jafnvel súrrealíska
fyllibyttu. Saman skapa þau þrjár
ólíkar persónur sem þó eiga það
sameiginlegt að hafa farið á mis
við hina einu sönnu lífshamingju
Bandaríkjanna.
Enda þótt Jámgresi Babencos
fari ekki út í viðkvæmustu þætti
bandarísks samfélags verður
rómantíkurinnar vart í söknuði
aðalpersónanna og aukinheldur í
áberandi skilum á bandarískri
fjölskyldu og flökkulífi.
Þau viðfangsefni hafa í raun
verið Babenco huglæg þótt ekki
hafi hann áður hætt sér út í annan
menningarheim en sinn eigin.
Áðumefndur Koss Kóngulóar-
konunnar og ekki síður hin frá-
bæra Pixote (1981) voru einmitt
meira og minna um utangarðs-
fólk og þann vanda sem það á við
að glíma í samfélaginu.
Sjálfsagt mjög eðlileg við-
fangsefni listamanns frá Rómön-
sku Ameríku en með Jámgresinu
hefur Hector Babenco endanlega
sannað sig sem mannlegur kvik-
myndagerðarmaður innan um
hið tæknivædda tómarúm sem
skapast hefur í Bandaríkjunum í
seinni tíð.
Föstudagur 10. febrúar 1989 NYTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 29