Þjóðviljinn - 31.03.1989, Blaðsíða 15

SANNAR
foreldrar stúlkna frumkvæði að
töku eiðs, en hvergi kemur nák-
væmlega fram hver orðrómurinn
var, hvað verið var að kveða nið-
ur, hvort tiltekinn maður var í
spilinu eða hvort óljóst og al-
mennt lauslætisorð fór af stúlk-
unni. í einu tilviki kann fyrirhug-
aður ráðhagur að hafa orðið til
þess að stúlka hélt á þing. Vorið
1676 fór Anna Jónsdóttir, síðar
auknefnd Anna digra, á Viðvík-
urþing í Skagafirði og hafði þá
verið í vist hjá Gísla biskupi Þorl-
ákssyni. Einhver hafði vikið orð-
um sínum ósæmilega að henni og
biskup skrifaði sýslumanni að
óhætt væri að leyfa henni eið því
hún hefði ávallt hagað sér „sem
einni ærlegri, skírlífri og guðhræ-
ddri heiðurspíku ber og vel sómir
til orða, gjörða og allra sinna at-
hafna.“ Fjórum árum síðar var
samið um giftingu Önnu og séra
Ólafs Porvarðarsonar sem hafði
verið á Hólum um svipað leyti og
hún.
Meydómur
glatast
Anna var 25 ára, við vitum ekki
aldur hinna, en áreiðanlega voru
þær ungar að árum, á þeim aldri
sem búast mátti við að meydómi
þeirra væri ógnað og þær ættu á
hættu að finna til líkt og Sedítíana
meydrottning þegar hún leit Sig-
urð þögla konungsson í fyrsta
sinn í sögu frá 15. öld: „en við
þessa sýn varð henni svo mjög að
hún ruglaðist öll og óróaðist og
angraðist og svo undarlegur
girndameisti flaug nú í hennar
hjarta svo ört og ákaft að hún
kenndi sig eigi lifa mega innan
lítils tíma ef hún missti elsku og
ástar þess hins kurteisa riddara er
svo undarlega fagur og fríður var
langt um fram alla jarðlega
skepnu þá sem hún hafði séð.“
Meydóminn missti drottning með
þeim hætti að Sigurður brá sér í
líki svínahirðis: „og hér eftir
leggst hann niður hjá henni og
gjörir hennar líkama réttan og
heitan og tók hana nú með afli og
undraðist hún það geysi mjög
hversu hans líkami var gleðilegur
viðkomu og hversu sterklega hún
höndluð. Og nú var hún að fullu
því rænd sem hún kunni síðan
aldrei aftur fá, en það var hennar
jungfrúdómur.“ Ekki skal ég
segja neitt um kenndir raunveru-
legra kvenna, heimildir greina
ekki um slíkt. Dæmi um
meydómsmissi má þó finna í
dómabókum, til dæmis vorið
1604 að Sigríður Gísladóttir sagð-
ist vilja sverja eið fyrir alla karl-
menn aðra en Björn Erlendsson
og hefðu þau fyrst komið saman
um miðjan vetur árið áður. Eins
skýrði blind stúlka, Valgerður
Jónsdóttir, frá því að
fimmtudagskvöldið næst fyrir
Þorrakomu árið 1667 hefði hún
verið stödd í útihúsi á Felli í Bisk-
upstungum. Þangað kom maður
sem sagðist heita Jörundur „og
hafi þeirra samfarir þar þá orð-
ið.“ Um haustið ól Valgerður
barn og hafði kennt karlmanna
fyrr.
Helvíti beið
ef þær lugu
En sögðu þær stúlkur satt sem
unnu meydómseiða eða var orð-
rómurinn á rökum reistur? Til
þess að veita nokkra hugmynd
um það sem þær áttu yfir höfði
sér ef þær unnu rangan eið er hér
klausa frá sfðari hluta 17. aldar:
„Ef ég sver falsklega þá straffi
mig Guð faðir, Guð sonur og
Guð heilagur andi. Að Guðs
föður sköpun ... öll hans föðurleg
gæska, náð og miskunn komi mér
ekki til gagns heldur ég sem einn
mótviljanlegur, harðhnakkaður
yfirtroðari og syndari verði eilíf-
lega straffaður í helvíti...
Að Guðs sonar vors herra Jesú
Kristi manndóms tekning og hans
kostulegi blóðugi sviti og sak-
lausra bitra... hjálpi mér ei til
sáluhjálpar, heldur að sá sami
herra Jesús Kristus veri mér á
þeim síðasta degi einn strangur
dómari sá mig fyrir minna mis-
gjörninga skuld dæmi og fordæmi
með sínum stranga dómi til eilífr-
ar pínu og afhendi mig helvítis
böðli í vald að pínast eilíflega.
Einnig... að mínar syndir verði
mér aldrei forlátnar og að ég rísi
ei upp til þeirra herligheita sem
öllum útvöldum er reiðubúið af
eilífðinni, heldur að ég verði út-
skúfaður með sálu og lífi í eilífa
fýrirdæming."
Ein laug,
aðrar líklega
ekki
Þegar haft er í huga að fólk flest
trúði slíkum hótunum er ósenni-
legt að stúlkur hafi gert það að
gamni sínu að ljúga á þingi. Þór-
dís Halldórsdóttir í Skagafirði
gerði það að vísu vorið 1608, en í
apríl vann hún meydómseið og
fæddi barn í september sama ár,
fimm mánuðum síðar. Hún hélt
því til streitu í nokkur ár að hún
hefði aldrei verið við karlmann
kennd, en viðurkenndi undir
pyntingarhótun að mágur hennar
ætti það og var drekkt á alþingi
1618. í þessu tilviki vofði aftaka
yfir, en hvað um venjulegar
stúlkur sem unnu meydómseið?
Kirkjubækur eru næstum engar
til frá 17. öld og það eina sem gat
komið að gagni voru reikningar
sýslumanna um sektir fyrir
33
Sú æb sem er fyrír neðan brána á
hægra, sem Hggurmeb öndverbrí
bránni, efsérá hana þá erhún ekki
píka.
fifi
SÖGUR
Már Jónsson
skrifar
lausaleiksbrot, svonefndir sak-
eyrisreikningar. Þá vill svo illa til
að þeir eru ekki varðveittir árin
1665-75, þegar meydómseiðarnir
eru flestir, og hvað varðar Rang-
árvallasýslu í byrjun aldarinnar,
þegar dómabókar Gísla Áma-
sonar nýtur við, em aðeins skráð
nöfn karlsins en konan ýmist
sögð frilla hans eða barnsmóðir.
Aðeins í einu tilviki þóttist ég
finna eitthvað um stúlku sem
vann eið. Guðrún Jónsdóttir hét
stúlkan sem síðust vann
meydómseið. Það gerðist á
manntalsþingi á Auðkúlu í Arn-
arfirði vorið 1719. Tveimur ámm
síðar kom kona með sama nafni
fyrir rétt á sama stað, Guðrún
Jónsdóttir vinnukona á Lokin-
hömrum. Grunur lék á að hún
hefði fargað barni sumarið 1720.
Heimilisfólk tók eftir þykkt á
henni um vorið „eins og þeirri
konu er gengur með barn.“
Þykktin óx og í byrjun júní lagðist
hún þrjá daga í rúmið. Vinnu-
maður á bænum aðstoðaði hana
og bar tvisvar alblóðuga rekkju-
voð til þvottar. Við rúmið sá
hann dall fullan af blóði. Enginn
á bænum varð þess hins vegar var
að hún fæddi barn eða fóstur.
Þegar Guðrún sjálf var yfirheyrð
sagði hún að blóð hefði staðið
með sér, en runnið þessa þrjá
daga og þykktin því horfið. Þama
gat hafa orðið fósturlát og Guð-
rún þá sofið hjá manni skömmu
eftir að hún vann eiðinn. Svo var
þó ekki. Undir lok yfirheyrslunn-
ar neitaði Guðrún að með blóð-
látunum „hafi fylgt nokkurt barn
dautt eður lifandi eður nokkurt
það efni... sem orðsakast hefði
kunnað af manns og konu sam-
ræði.“ Hún klykkti síðan út með
því að bjóða eið um að ekki
nokkur karlmaður „hefði með
sér samræði haft er heyra kynni
til barngetnaðar síðan hún átti
barnið við Snorra Árnasyni. “ Ég
gat að vísu ímyndað mér að barn-
ið hefði fæðst fáeinum mánuðum
eftir meydómseiðinn og Guðrún
þá verið sama sinnis og Þórdís
Halldórsdóttir, en þegar ég
skoðaði sakeyrisreikninga kom í
ljós að barn Snorra og Guðrúnar
fæddist að minnsta kosti ári áður
en nafna hennar kom á þing á
Auðkúlu og sór og sárt við lagði
að hún væri hrein mey. Líklega
hefur hún verið það og allt bendir
til þess að á 17. öld hafi stúlkur
ekki svarið eið um að þær væru
hreinar meyjar nema þær hefðu
eitthvað til síns máls og þættust
segja satt.
Heimildir eru dómbækur frá 17. öld,
geymdar á Þjóðskjalasafni og á Stofn-
un Árna Magnússonar í Reykjavík.
Um Ragnheiði Brynjólfsdóttur má
fræðast í grein Guðmundar Kambans
í Skírni 1929 og ritinu Úr bréfabókum
Bryiyólfs biskups sem Jón Helgason
gaf út árið 1942. Um Þórdísi Hall-
dórsdóttur birti Einar Arnórsson rit-
gerð í Sögu árið 1951 og Guðbrandur
Jónsson sama ár í greinasafninu Sjö
. dauðasyndir. Tilvitnun í Sigurðar
sögu þögla er úr fyrirhugaðri útgáfu
Matthews James Driscolls hjá Árna-
stofnun. Uppistaða greinarinnar er
erindi sem ég flutti á árshátíð sagn-
fræðinema við Háskóla íslands föstu-
dagskvöldið 17. mars 1989.
Föstudagur 31. mars 1989 ^NYTT HELGARBLAÐ - SÍDA 15