Þjóðviljinn - 31.03.1989, Blaðsíða 24

Þegar Þórbergur Þórðar-
son varð sjötugur kom út
samtalsbók þeirra Matthíasar
Johannessens, „í kompaníi
við allífið". Sú bók þótti furðu
sæta: hvað var Morgunblaðs-
maður að tala við slíkan erki-
kommasem Þórberg, hvað
var meistari Þórberguraðtala
við auðvaldsblaðið, sem hafði
hamast gegn honum fyrir að
vilja afklæðast persónu-
leikanum, mann frá því blaði
sem síst átti heima í ríki sann-
leikans og réttlætisins sem
boðað er í Bréfi til Láru? Menn
voru alveg hlessa. En bókin
var skemmtileg og skynugri
menn sáu fljótt, að það var
einmitt einn af kostum hennar
að spyrill og svaramaður voru
um flest ólíkir menn, nema
sameinaðir í því að vilja hafa
annað líf og engar refjar.
Nú hefur AB í tilefni aldar-
afmælis Þórbergs gefið út aðra
prentun þessarar samtalsbókar
og heitir hún núna „í komapaníi
við Þórberg". Þar við er bætt
ýmsu því sem þeim Matthíasi fór
á milli eftir 1959, ennfremur
skrifar Matthías kafla sem heitir
„Að leiðarlokum" þar sem hann
veltir sínum vöngum yfir Þór-
bergi og rifjar upp ýmislegt um
kynni þeirra og smíði kompanís-
ins. Þar eru kaflar úr bréfum Þór-
Matthías Johannessen
róttæklingum (og voru ekki síst
mótaðar af Þórbergi) að íhaldið
væri svo óendanlega menningars-
nautt og þröngsýnt og leiðinlegt
og sæji aldrei út fyrir- hagsmun-
anaflann á sér. Hann vildi afs-
anna orð Þórðar frænda. Ég leyfi
mér að styðja þennan þanka með
því að vísa á annan stað í bréfi
Ragnars til Matthíasar um Þór-
bergsmálin:
Að ögra
borgurunum
„Annars er tíðum mikill skyld-
leiki með listamönnum og kon-
um, viss aðdáun er báðum nauð-
syn og þeir hallast að þeim sem
sýna þeim traust og meta þá.
Kommúnistar hafa þetta á sínu
Þórbergur Þórðarson.
Berjum á
Framsókn!
Það er annars fróðlegt að sjá,
hve stórar vonir Ragnar í Smára
hefur gert sér um það, að sam-
talsbók Matthíasar við Þórberg
gæti haft bein pólitísk áhrif,
jafnvel í kosningum. Hann er af-
skaplega glaður yfir því þegar
hann les handritið, að „skít er
kastað í Framsókn og SÍS“ því -
eins og hann segir: „mér finnst
þessi fyrirtæki séu orðin hreinar
blóðsugur á þjóðfélaginu“. Og'
hann heldur áfram um þetta efni:
„Þessi kafli er stórkostlegt inn-
legg í kosningabaráttuna á kom-
andi vori. Hægt er að vinna á
Rangar í Smára: „Þórbergur er ákaflega trúgjarn og veikurfyrir þeim
sem gera vel til hans“
Ragnar í Smára,
Þórbergur og kommarnir
bergs og þar eru líka partar úr
fróðlegum bréfum útgefenda
Þórbergs, Ragnars í Smára, til
Matthíasar frá þeim tíma sem
hann var að skrá margnefnd
samtöl.
Þarna er ýmislegt fróðlegt á
ferð, sem verður að nokkru rakið
í þessum pistli hér.
Stríöum
kommunum!
Þar er til dæmis að finna eins-
konar svar við því, hvaða hug-
myndir Ragnar útgefandi gerði
sér um þá bók sem þeir Matthías
og Þórbergur voru að setja sam-
an. Það mál hafði frændi Ragn-
ars, Þórður Sigtryggsson,
reyndar afgreitt á sinn hátt í mín
eyru: Jájá, sagði hann, Ragnar er,
eini siðaði maðurinn í Sjálfstæð-
isflokknum! En Ragnar segir
sjálfur í bréfi á þessa leið:
„Það er mikill sigur fyrir okkur
Morgunblaðsmenn að nafn-
kunnur starfsmaður blaðsins
skuli verða til þess að gefa Þór-
bergi tækifæri til að segja álit sitt
á lífinu í kringum okkur, segja
það alveg hiklaust sem honum
býr í brjósti, líka það sem okkur
kemur ekki vel að heyra og
kommúnistar munu áreiðanlega
telja þetta mikið áfall fyrir sig og
Þjóðviljann".
Semsagt: Ragnar ætlaði að
stríða kommum með bókinni,
með þessari óvæntu brúarsmíð.
Ekki kannski með því að ergja þá
rauðliða sem husguðu : VIÐ
eigum Þórberg. Menn skuli ekki
vera að kássast upp á annarra
manna jússur hér! Öilu heldur
sýnist mér að Ragnar hafi viljað
kveða niður þá hugmyndir hjá
prógrammi en hinn kapítalíski
heimur hefir fram á þennan dag
keppst við að fyrirlíta listamenn,
og við eigum það mikið Rússum
að þakka, að á þessu hefur orðið
nokkur breyting síðustu áratug-
ina“.
Hér kemur það glöggt fram
sem Ragnar lét stundum ýja að í
samtölum: Hann vildi nota virð-
ingu sósíalista fyrir listum og
jafnvel það mikla stáss sem sjálf-
ur Rússinn gerði með ýmsa af-
reksmenn í listum sem svipu á
borgaralega nágranna sína. Á þá
hundpraktísku menn sem ekki
skilja, að það fer illa ef listin er
látin éta það sem úti frýs í mark-
aðsbyljunum. Við borgararnir,
hugsar Ragnar, verðum að sýna
listamönnum sóma, annars
gleypir byltingin þá alla. Og því
gerist hann með sínum hætti for-
göngumaður í því sem Herbert
Marcuse kallaði „bælandi um-
burðarlyndi“ - það eru dregnar
tennurnar úr hættulegum skoð-
unum með því að hamast ekki
gegn þeim, útiloka þær ekki - svo
framarlega sem þær koma úr
munni einhvers Þórbergs, ein-
hvers sem á skilið að vera kallað-
ur meistari í sinni list. (Allt í lagi
svo að berja áfram á hinum nafn-
lausu og stirðmæltu). Það er
meira en fróðlegt að skoða tilurð
bókarinnar „í kompaníi við al-
lífið“ einmitt í þessu samhengi.
Að vísu er ekki beint fallegt að
sjá til þeirra Ragnars og Matthí-
asar, þegar þeir eru að bræða það
með sér hvernig þeir geti spilað á
hégómaskap Þórbergs og að-
dáunarþörf, á það að hann sé
(orð Ragnars) „veikur fyrir þeim
sem gera vel til hans“. En látum
svo vera. Menn hafa víst brallað
annað eins
honum nokkur kjördæmi frá
Framsókn.... Eftir að bókin þín
er komin út mun mikið rofa til“.
Hér kemur líka að öðru: Ragn-
ar í Smára er í hópi þeirra Sjálf-
stæðismanna sem finnst að Fram-
sóknarmenn og Kratar séu miklu
lakari pólitískir og mannlegir
pappírar en kommaskrattarnir.
Um þetta efni má lesa fróðlega
klausu í bréfi til Matthíasar:
Við erum bestir
„Þú veist að mér er alltaf dá-
lítið hlýtt til kommanna, ekki
vegna þess að ég ekki fyrirlíti
kommúnismann. Ég álít hann í
svipinn höfuðvandamál mann-
kynsins og alheimsböl af líku tagi
og katólisminn var þegar hann
var djöfullegastur, en ég held upp
á marga komma sem ein-
staklinga. Þeir eru miklu nær
okkur að skapferli en fram-
sóknarhyskið og þeir eru ekki
nærri eins siðlausir og kratarnir.
Ýmsir þeirra munu reynast okkur
hinir bestu bandamenn er augu
þeirra opnast, en hinir aldrei
nema hálfir".
Nú er gaman.
Taki menn fyrst eftir einu:
Ragnar er mjög bundinn við trú á
sinn flokk, sem virðist engu
minni en sú sem við sósíalistar
höfum Iengst af verið sakaðir um.
VIÐ erum bestir, líklega erum
við betra fólk en hinir (siðlaust
miðjuhyski!). Ragnar notar á þá
flokka, sem hann hefur óbeit á
ósköp svipaða sleggjudóma og
Þórbergur um íhaldið í Lárubréfi
og víðar. Það fylgir og með, að
pólitískum andstæðingum er
raðað í mannvirðingar eftir því
hvort Okkur er sæmandi að um-
gangast þá eða ekki: kommarnir,
segir Ragnar, eru miklu skárri
bandamenn en hinir.
Góðu vondu
kommarnir
En hvers vegna? Það gæti nú
staðið í manni að gera grein fyrir
því úr fjarlægð. Kannski finnur
Ragnar í Smára til skyldleika
með Kristni E. Andréssyni og
fleiri góðum sósíalistum vegna
þess, að hann er þeirra bróðir í
áhuga á listum og bókmenntum?
Það kann að vera: að minnsta
kosti munum við vel hve ólánleg
samskipti Framsóknarflokksins
við menninguna hafa lengst af
verið : andi Jónasar frá Hriflu
hefur þar svifið yfir vötnum.
Hvað gætum við fleira týnt inn á
þennan líkindareikning? Þegar
Ragnar talar um að kratar séu
siðspilltari en kommar - á hann
þá við hina útbreiddu ímynd krat-
ans sem bittlingahetju? Meðan
„kommarnir mega þó eiga það að
þeir eru einlægir í sinni vitleysu?"
(Þetta er ekki ívitnun í Ragnar)
Spyr sá sem ekki veit.
Nú eru ummæli Ragnars í
Smára í innanbæjarbréfi ekki
nein fræðileg úttekt á pólitískri
stöðu. Þar eftir kannski hæpið að
draga af þeim alltof víðtækar
ályktanir. Til dæmis er það ráð-
gáta nokkur, hvernig ýmsir
kommar munu reynast „okkar
bestu bandamenn“. Um hvað?
Kannske er hér ávæningur af
þeirri eftirsjá eftir Nýsköpunar-
stjórninni frægu, sem lengi brá
fyrir hjá ýmsum sósíalistum og
Sjálfstæðismönnum - m.a. Ólafi
Thors og Einari Olgeirssyni?
Pólitík
Þórbergs
Þegar þeir Matthías og Ragnar
í Smára eru, hver með sínum
hætti, að tala um pólitík Þór-
bergs, hafa þeir sterka hneigð til
að gera lítið úr henni. Hún risti
ekki djúpt. Ragnar segir m.a. í
bréfi:
„Hugmyndir Þórbergs um
vonda og góða menn, peninga-
sjúka menn og hugsjónalausa eru
mjög mengaðar af kommúnisma.
Þær eru dálítið broslegar í aðra
röndina".
Það er gamalt og nýtt, að les-
endur merkilegs höfundar reyna
að hirða úr honum það sem þeim
best kemur en gera lítið úr öðru.
Ragnari ( og Matthíasi) finnst
lítið til pólitíkur Þórbergs koma -
öðrum leiðast hans eilífðarmál.
Allt sé það í lagi. En af því menn
eru nú ekki beinlínis í
slagsmálum út af Þórbergi eins og
stendur, þá er kannski ekki úr
vegi að mæla með því að menn
blátt áfram taki karlinn eins og
hann er. Ég var um daginn að
fjasa eitthvað einmitt um þetta:
að guðspeki, spíritismi og komm-
únismi Þórbergs eru samantvinn-
uð í rammt kerfi hjá honum.
Kerfi sem er afskaplega rökrétt á
sinn hátt - meðan enginn steinn
er úr því tekinn. Og það mátti
ekki. Þessvegna gat Þórbergur
aldrei „bilað í Ungó“ eins og
hann sagði: þegar hann var búinn
að koma pólitíkinni fyrir í eilífð-
inni voru allir atburðir líðandi
stundar orðnir svo smáir að þeir
skiptu vart máli lengur. Mannúð
Þórbergs fór á flakk í eilífðaraf-
straksjónum: það sem helst hann
varast vann varð nú að koma yfir
hann.
En nota bene - hugmyndir
Þórbergs um hugsjónalausa og
peningasjúka kapítalista, þær eru
kannski ekki mótaðar af komm-
únískri kenningu fyrst og fremst.
Það er líkast til rangt hjá Ragn-
ari. Miklu heldur eru þær reistar
á alþýðlegri jafnaðarstefnu
sveitamannsins, sem man það
enn, þótt hann sé á mölina kom-
inn, að Kristur var lítt hrifinn af
auðkýfingum og að bændum var
það eðlilegast að vantreysta and-
skotans kaupmanninum. Þór-
bergur var heldur aldrei gripinn
þeirri „eignagleði" sem Ragnar
átti til að lofsyngja, meira að
segja á prenti, sem nokkuð góða
og uppbyggilega tilfinningu.
HELGARPISTILb
24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 31. mars 198!
ÁRNI
BERGMANN