Þjóðviljinn - 31.03.1989, Blaðsíða 23

Friðarsafnið
s
Avarp Svövu Jakobsdóttur rithöfundar við upphaf Menn-
ingardaga herstöðvaandstæðinga
Við erum samankomin í lista-
safni til að minna okkur á að við
íslendingar eigum verðmæti sem
við viljum ekki glata. Umhverfis
okkur eru málverk, höggmyndir,
grafíklist, myndvefnaður, og á
næstu dögum fáum við að hlýða á
tónlist, upplestur og söng. í heila
viku verður þetta safn lifandi
vettvangur lista og menningar.
Listasöfn eru hvarvetna vitnis-
burður um þroskastig hverrar
þjóðar, hver heimsókn þangað
eins og ferð inn í hið undursam-
lega ævintýri um sköpunarþrá
mannsins. En það eru til annars
konar söfn. Ég heimsótti eitt slíkt
í október 1987. Það var safnið í
Hiroshima, reist til minningar um
fórnarlömb kjamorkusprengj-
unnar hinn örlagaríka ágústdag
1945.
Það fyrsta sem við blasir í safn-
inu þegar inn er komið er líkan af
auðninni þar sem áður var milj-
ónaborgin Hiroshima. í glerskáp
við vegginn rekur maður augun í
styttur af fólki í fullri líkams-
stærð, það er fjölskylda, hjón
með eitt barn, stödd í auðn, um-
komulaus líkt og þau séu ein í
heiminum en em samt eitthvað á
leið, hárið sítt og óreiðulegt,
klæðin óhrjáleg og rétt í svip
finnst mér sem ég hafi séð þessa
fjölskyldu áður, - og svo rifjast
það upp fyrir mér að einmitt
svona fjölskyldu, stillt upp nák-
væmlega eins og þessari, sá ég í
einhverju náttúrugripasafni þar
sem þróunarskeið mannkynsins
var rakið frá upphafi til siðmenn-
ingar okkar daga og hin allslausa
fjölskylda forsögulegra tíma var
sýnd einmitt svona, karl, kona,
barn, eitthvað á leið, en þegar ég
kom nær sá ég að munur var á,
fatalarfarnir vom ekki dýrahúð-
ir, heldur slitmr af brunnum fö-
tum, jörðin undir fótum þeirra
var ekki ósnortið land heldur
brennandi auðn. Þessi fjölskylda
var ekki á leið inn í framtíð siðm-
enningar. Hún var á flótta undan
henni. Var framþróunin þá eng-
in? Á þessum stað og á þessari
stundu var ekki hægt að svara því
öðruvísi en neitandi. Þegar
sprengjunni var varpað var
mannkyni öllu þeytt aftur á
steinaldarstig, sumum bókstaf-
lega, öðrum siðferðilega.
Grimmd villidýrsins í frumskóg-
inum hafði tekið sér bólfestu í
mennskum líkömum.
Japanska þjóðin er háttvís. í
þessu safni er hvergi sóst eftir því
að túlka sýninguna fyrir gestin-
um, engin gróf viðleitni höfð
frammi til að vekja slíkan hrylling
að maður brynji sig ósjálfrátt
gegn þjáningunni eða afneiti
henni. Safnið er sjálft látið tala.
Ég ætla heldur ekki að lýsa því
sem þama bar fyrir augu í ein-
stökum atriðum. Slík upptalning
kæmi hvort eð er ekki til skila
áhrifum þessa safns þar sem gest-
ir ganga um hljóðir eins og í
kirkju af því að það vekur tilfinn-
ingar sem manninum eru þrátt
fyrir allt enn heilagar og persónu-
legar. Allsráðandi kennd er djúp-
ur harmur yfir örlögum okkar
allra og ég velti fyrir mér hvernig
á því getur staðið að heimsókn í
þetta safn orkar sem nokkurs
konar skírsla. Ég held að það
stafi af því að hefndarhugur er
fjarri. Eitt er víst að í andrúms-
lofti þessa safns væri hvers konar
réttlæting á hörmungunum
óhugsandi og mundi láta í eyrum
sem annarlegt óráðshjal breng-
laðs hugar.
Ég geng út úr safninu í garðinn
fyrir utan. Það er orðið áliðið
dags. Ég sest á bekk andspænis
húsaskrokk sem einn hefur verið
látinn standa sem menjar um
kjarnorkusprenginguna, hálf-
hrunið stórhýsi með gapandi
gluggatóttum, og ég sit svo lengi
að rökkrið sígur yfir og leður-
blökur taka sig einhvers staðar
upp úr trjálundi og fljúga með
veggjum í draugalegum rústun-
um. Engu líkara en mér sé kippt
inn í hrollvekju í andrúmsloft
hrörnunar og hnignunar, og ekk-
ert með lífsmarki nema dag-
blindar leðurblökumar, sem í
okkar vestræna hugmyndaheimi
eru tengdar svartagaldri og
hefnd, og eru tákn myrkrahöfð-
ingjans sem tekið hefur öll völd í
heiminum, uns ég kemst að því
að leðurblakan táknar annað í
japönskum hugarheimi. Hún
táknar ástand upplausnar og ósk-
apnaðar, en úr óskapnaði má
skapa á ný, - og það þarf ekki
annað en standa upp af þessum
bekk og ganga um garðinn og
virða fyrir sér listaverk sem eru
órækur vitnisburður um þá leið
sem fara skal út úr þessum ósk-
apnaði: í einu garðshorninu
stendur minnismerki umkringt
trjám líkt og í rjóðri. Það dregur
að sér athygli mína vegna þess að
það minnir á hin helgu tré sem
eru við hvert Shinto-hof, þar sem
Japanir stunda sálufélag við anda
sína og hengja á marglitar papp-
írsræmur sem áheit eða bæn til
þess lífsanda sem í trénu býr.
Þetta minnismerki teygist upp af
stalli prýddum blómum og litfög-
rum pappírsræmum sem vinda sig
upp eftir öllum stofni svo engu er
líkara en það sé gert úr bænum
vegfarenda. í garðinum miðjum
logar friðareldur undir steinboga
og má sá eldur ekki slokkna fyrr
en varanlegur og sannur friður
ríkir á jörðinni. Loks er sjálft
safnið kennt við frið. Það heitir
Friðarsafnið.
Allir sem taka þátt í baráttu
gegn hervæðingu og styrjöldum,
hafa einhvern tíma hugsað út í
hvaða form sú barátta ætti að
taka til að ná árangri. Hvar á
áherslan að liggja? Hvort er væn-
legra að vara við þjáningu og tor-
tímingu eða freista þess að
kveikja væntumþykju til lífsins,
beina athyglinni að hinum marg-
víslegu birtingarformum þess og
þeim leyniþráðum sem liggja
milli alls sem lifir?
Fyrir skömmu las ég viðtal við
kornunga stúlku sem var að skýra
blaðamanni frá framtíðaráform-
um sínum og unnusta síns. Hún
sagði: „Við erum búin að skipu-
leggja næstu tíu árin fram í tím-
ann og við höfum engar áhyggjur
af framtíðinni; allt tal um kjarn-
orku og þess háttar venst bara“.
Þegar ég las þetta rifjaðist upp
fyrir mér hugsun sem hvarflaði að
mér þarna í garðinum í Hiros-
hima. Mér fannst að þeim pen-
ingum yrði vel varið sem færu í að
kosta för æskufólks til þessa
safns, - að heimsókn þangað væri
nauðsynleg til að auka þekkingu
þess á þeim heimi sem við byggj-
um, og skerpa vitund þess fyrir
ábyrgðinni sem á því hvílir. Slæm
er réttlæting á vonskuverkum.
Örlagahyggja andspænis þeim er
bæði sorgleg og hættuleg.
Hvorki stríð né friður mega
verða svo óraunveruleg hugtök í
hugum fólks, að það gleymi því
að framtíðin ræðst að miklu leyti
af siðferðilegu vali þess sjálfs.
Sjálf teflum við þessari lista- og
menningarvöku gegn aðild okkar
eigin þjóðar að hernaðarbanda-
lagi. Én óvíða ef nokkurs staðar
blasa andstæðurnar betur við en í
Hiroshima og hvergi stendur
svarið skrifað með skýrara letri.
Sá óskapnaður sem þar er sýndur
er ekki goðsögulegt fyrirbæri,
ekki eðlilegur hluti af hringrás til-
verunnar, fyrirskipað af guðun-
um, heldur gerður af mannavöld-
um, hörmulegt dæmi um hugvit á
villigötum. Reynslan er lifandi:
hún er hluti af öllu sem við gerum
og má hvorki venjast né getur
hún máðst burt fremur en skugg-
inn af manninum sem brenndist
inn í húsatröppurnar í Hiros-
hima; þau þrep eru nú undir gleri
í friðarsafninu í Hiroshima. Þessi
skuggi fylgir okkur eins og kemur
eftirminnilega fram í Ijóði sem
japanska skáldið Taguchi Issui
hefur ort og bið ég velvirðingar á
lauslegri og ófullkominni þýð-
ingu minni:
í dag. Minningardagur
sorgarinnar eftir atómsprengjuna
og skugginn á þrepunum
stekkur á fætur.
Svava Jakobsdóttir
Föstudagur 31. mars 1989 NYTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 23
GUNNAR
GUNNARSSON
í séríslenskum
taxa
Allt sem gerist á íslandi, allt
sem gert er á íslandi - hvaðeina
það sem íslenskt er: hugsanir,
framkvæmdir, almennar athafnir
- allt verður sérstætt og öðruvísi
og séríslenskt. Það var sænskur
kunningi minn sem hélt þessu
fram við mig þar sem við stóðum í
verslunarmiðstöð sem heitir
Kringlan og ég hafði haldið að
væri mjög stfluð og öpuð upp á
útlandið: Bandaríkin og Evrópu.
- Nei, sagði hann, - það er al-
veg sama hvað þið gerið ykkur far
um að sníða ykkur að menningu
miljónaþjóða, þið verðið sem
betur fer alltaf íslensk.
Auðvitað vissi ég þetta þótt ég
hefði af því áhyggjur að við gerð-
um okkur um of far um að sam-
samast stóra heiminum í hugsun,
smekk og umbúnaði. Svíinn sagði
mér hins vegar að heima hjá hon-
um skryppi allt svo auðveldlega í
eitthvert straumlínulagað sörvis
sem væri ópersónulegt, lítt á-
hugavert, lyktarlaust og ættað úr
sjónvarpsheimi sem er í rauninni
hvergi til nema í hugarheimi dus-
ilmenna.
- Þið eruð eins og írar og Bret-
ar, allt verður sérstætt og með
ykkar lagi. Þið getið ekki einu
sinni haft venjulega leigubfla-
þjónustu nema með því að koma
á það fyrirbæri hinu séríslenska
sniði.
- Hvernig snið er það? spurði
ég-
- Ef þið komið á fót leigubfla-
þjónustu, kaupið fjöldafram-
leidda bfla og setjið mannskap í
að aka þeim, er þegar í stað
sprottin upp einhvers konar aka-
demía, kominn hópur alþýðlegra
heimspekinga sem hefur skoðun
á öllu sem lífsanda dregur, veit
allt um stjómmál og hagfræði,
bókmenntir og listir. Hjá okkur
eru þetta manneskjur í einkenn-
isbúningi, fólk með aðmírálshúfu
sem ekur í logandi fart um göt-
urnar og skilar farþegum á mesta
hugsanlegum hraða gegnum flók-
ið gatnakerfi. Hér gerist allt hægt
og seint: bflferðin sjálf hefur sér-
stakt gildi sem að vísu er greitt
hátt verð fyrir - en upplifunin er
einstök og gleymist seint sé mað-
ur vanur hinu einskisverða sörv-
isi.
Ég skildi svo sem hvað kunn-
ingi minn var að fara, en benti
honum á að stundum kæmi það
sér illa, ætlaði maður að skjótast
bæjarleið í leigara að lenda þá á
vönum fyrirlesara sem þyrfti
nauðsynlega að hella í mann
mflulangri frásögn og segja álit
sitt á hinu og þessu á meðan
gjaldmælirinn tifaði. - Ég hef
ekki efni á því að sitja og þykjast
vera þolinmóður hlustandi, sagði
ég. - Ég vil að ökuferðin gangi
hratt fyrir sig og mér leiðist að
sitja innilokaður í bfl með ókunn-
ugum sem láta dæluna ganga.
Þegar ég panta leigubfl vil ég fá
hraðskreiðan bfl sem kemst
leiðar sinnar en ekki heimspek-
ing sem setur fram kenningar
byggðar á arfi kynslóðanna.
Ég var eitthvað að velta þess-
um málum fyrir mér um daginn
þegar ég fékk mér bfl til að aka
um Reykjavík þvers og langs.
Bflstjórinn var á óræðum aldri,
þunglamalegur undir stýri, einn
þeirra sem virðast vera í þann
veginn að breytast í veru sem er
sérhönnuð til að stjórna bfl:
hendurnar eru griparmar, fæt-
urnir stíga þétt á fóistig og munn-
urinn gengur án afláts.
- Þá er nú sumarið að koma,
sagði hann um leið og ég opnaði
afturhurðina. - Nú er hann að
bresta á með allt að því óbærilega
hita. Þetta verður heitt vor og á
eftir kemur frekar gott sumar,
venjulegt sumar, ekkert sérstakt
kannski, en gott sumar miðað við
meðalár. En vorið verður alveg
óskaplega heitt.
- Jæja, sagði ég, - varstu að
hlusta á hann Pál Bergþórsson?
- Hver er það? sagði leigu-
bflstjórinn.
- Voru þeir að spá þessu?
spurði ég.
- Ég hlusta aldrei á veðurspá,
sagði hann og var rokinn af stað
og spurði ekki hvert ég þyrfti að
komast. - Ég geri mína spá sjálf-
ur. Ég fylgist með árferði, dreg
ályktanir og svo dreymir mig fyrir
því sem á vantar. Mig dreymdi
fyrir þessum snjóþunga vetri
þrem náttum áður en hann skall
yfir okkur.
- Hvernig draumur var það?
spurði ég.
- Mig dreymdi hey, sagði
hann. - Ósköpin öll af heyi. Það
er fyrir snjó. Og svo fékk konan
tak í öxlina. Það er fyrir heitu vori
í kjölfarið á snjóþungum vetri.
- Hvenær reiknarðu með að
vorhitarnir dynji yfir okkur?
spurði ég.
- Einhvern næstu daga, sagði
hann, - trúlega viku eftir páska.
Ef það gengur ekki eftir þá er ég
ekki lengur berdreyminn og það
þætti mér skrýtið því ég hef verið
berdreyminn alla mína tíð. Mig
dreymdi fyrir Heklugosinu 1947.
Og í haust dreymdi mig þannig að
ég fór þegar í stað og útvegaði
mér lauka til að setja niður í garð-
inn heima og ég tek það fram að
ég hef ekki sett niður lauka árum
saman. Það erút af konunni, skil-
urðu.
- Ég skil það, sagði hann.
- Hún var hætt að þola lauka.
- Krókusa? spurði ég þVí krók-
usar eru eina jurtin sem ég kann
að nefna fyrir utan fífil og sóley.
- Já, sagði hann, - krókusa og
hvaðeina sem flokkast sem
laukur.
- Þannig að þinn garður verð-
ur skrautlegur laukagarður um
leið og hitabylgjan dynur yfir?
- Já, sagði hann. - Og það get
ég sagt þér lagsi að ég hlakka til
að sjá framan í konuna þegar
garðurinn blússar upp í fullum
blóma grænn og rauður og blár og
gulur og þetta langa vor framund-
an.
- Ég óska ykkur hjónum til
hamingju, sagði ég.
- Óskaðu sjálfum þér til ham-
ingju, sagði hann þá, - því svo
mikið veit ég, að svona gott veður
og svona langt vor gildir fyrir alla
jafnt.