Þjóðviljinn - 14.04.1989, Blaðsíða 14

Útburðir á 19. öld:
Hlutur karla
Útburöur barna var ekki
getnaðarvörn í þjóðfélagi sem
þekkti ekki til þeirra aðferða
sem nú tíðkast á hverju heim-
ili. Á19. öld kom útburðurfyrir
rétt á íslandi um það bil þriðja
hvert árog allt bendirtil þess
að lítið hafi verið um að fólki
tækist að bera út börn án þess
að nokkur vissi. Yfirleitt vissi
fólk að konan var með barni
og lét í sér heyra þegar hún
virtist ekki vera það lengur.
Útburðir voru því aldrei annað
en neyðarúrræði örvingla
kvenna eða fólskubragð karla
sem ekki vildu að afkvæmið
sæi dagsins Ijós. Fram yfir
miðja öldina vofði líflátsdómur
yfir þeim sem báru út börn.
Engir voru þó teknir af lífi fyrir
þennan glæp á 19. öld, en
margir urðu að sitja fjölda ára í
fangelsi.
Hræösla
við foreidra
Þegar íslendingar glöddust yfir
því að hafa fengið stjómarskrá
sumarið 1874 gekk Kristbjörg
Bjömsdóttir um í Reykjavík og
hugsaði um það hvað hún ætti að
gera. Hún var ólétt eftir Þorlák
Kristjánsson vinnumann og
höfðu þau tvívegis sofið saman,
rétt fyrir jólin og aftur eftir nýár.
Kristbjörg bjó hjá fósturforeldr-
um sínum í Sauðagerði, þar sem
nú em blokkir við Meistaravelii í
Reykjavík. Hún var nítján ára og
vissi að fósturforeldrar hennar
höfðu vanþóknun á Þorláki.
Hvað var til ráðs? Engum sagði
hún að hún væri með bami og
ekki varð hún sér úti um bamaföt
eða annað sem með þurfti. Ekk-
ert gerði hún þó til þess að leyna
því að hún væri ólétt og klæddi
ekki af sér þykktina, enda varð
hún aldrei meiri en svo að hún gat
notað þau föt sem hún átti. Síðla
sumars spurði fósturmóðir
Kristbjargar hana að því hvort
eitthvað gengi að henni, hvort
henni væri illt. Hún tók því fjarri
og um miðjan september
skmppu fósturforeldrar hennar
upp í Borgarfjörð. Daginn áður
en þau áttu að koma heim aftur
var Kristbjörg að þvo gólf. Hún
fékk verki og lagðist fyrir uppi á
lofti, en gekk síðan niður oglagð-
ist í hjónarúmið. Tvær konur
komu inn til hennar við og við, en
gefum Kristbjörgu orðið:
„Hún segist aldrei hafa hljóðað
hátt, fyrst hafi hún sagt þeim að
hún hefði kveisu, en síðar um
kvöldið þegar hún var búin að ala
bamið hafi hún sagt að hún hefði
haft blóðlát. Þegar hún hafi verið
búin að liggja góða stund niðri í
hjónarúminu hafi Kristbjörg
Þórðardóttir komið inn til sín og
fært sér mjókurtevatn og tvíböku
og síðan hafi hún sest á rúmið á
móti. Meðan hún hafi setið þar
hafi bamið verið að fæðast, en
um það leyti er það varð viðskila
við hana hafi Kristbjörg gengið
út. Þá er hún hafi verið komin í
dymar hafi bamið hljóðað, en
ekki hátt, eða réttara það hafi
ekki heyrst mikið af því sæng hafi
legið ofaná sér.“ Þegar nafna
hennar var farin datt Kristbjörgu
fyrst í hug að leyna fæðingunni og
hún tók sjálfskeiðing sinn og rak í
brjóst barninu: „hve oft hún hafi
gjört það man hún ekki, því tals-
vert fát hafi á sér verið. Hún
kveðst síðan hafa látið líkið undir
koddann sinn.“ Skömmu síðar
fór hún á fætur og bað vinnukonu
að búa um, án þess að gera sér
grein fyrir því að lfkið kynni að
finnast. Svo fór þó ekki og morg-
uninn eftir tók Kristbjörg líkama
bamsins og bar það út í mógröf í
námunda við Sauðagerði. Þar
fannst það eftir tilsögn hennar
þegar rannsókn hófst. Lyktir
málsins urðu þær að Kristbjörg
var dæmd til fimm ára fangelsis-
vistar.
Barnsfaöir
kvæntur
Hvergi kemur fram að Þorlák-
ur hafi haft minnstu afskipti af
gerðum Kristbjargar. Hann var
ekki yfirheyrður við rannsókn
málsins og virðist ekki hafa vitað
að hún var ólétt. Engu að síður
var hann óbeint tilefni þess að
hún bar bamið út, hún bjóst ekki
við öðm en að fósturforeldrar
sínir myndu bregðast ókvæða við
ef hún eignaðist bam með hon-
um. Og ekki hefur gifting komið
til greina. Aðrar konur gripu til
þess örþrifaráðs að bera út barn
vegna þess að faðimn var kvænt-
ur. Rannveig Sigurðardóttir
fæddi í hlöðu á Brekku í Langa-
dal í mars 1844 og faldi líkama
bamsins í fatakistu sinni. Þegar
sýslumaður spurði hana af hverju
enginn mátti vita af því að hún
eignaðist barn svaraði hún: „Ég
gat ekki látið neinn vita það... af
því ég átti það með giftum
manni. “ Þetta tvítók hún og hafði
ekki einu sinni látið hann vita að
hún væri með bami.
Sömu ástæðu gaf Kristín
Bjartmarsdóttir upp tæpum ára-
tug síðar. Hún var 19 ára líkt og
Kristbjörg Bjömsdóttir, fædd í
Hrísey. Vorið 1853 kom hún í
vinnumennsku á heimili prófasts
á Þrastarhóli á Galmarströnd og
var þá ólétt eftir náfrænda sinn
Halldór Sigurðsson, giftan mann
í Hrísey. Barnið fæddi hún í eld-
húsi aðfaranótt 20. desember
1853. Hún faldi Ukið í fatakistu
sinni og upp komst þegar vinnu-
konur á bænum tóku eftir því að
hún var farin að gæta lyklanna að
kistunni betur en hún hafði
nokkm sinni gert. Reyndar var
öllum það ljóst um haustið að
hún var með bami og meðal ann-
ars höfðu vinnumenn strítt henni
á því. Við yfirheyrslur svaraði
hún því að hún hefði skammast
sín og viljað hlífa bamsföður sín-
um. Við nánari eftirgrennslan
kom á daginn að líklega var
helsta ástæðan sú að hún óttaðist
„að maður sem hún ætlaði að gift-
ast mundi yfirgefa sig ef þetta
kæmist upp og því hafi hún ætlað
að leyna bamsþunganum ef það
fæddist andvana.“ Sá maður hét
Jónas Jónasson og hófst sam-
dráttur á milli þeirra þegar hann
var við sjóróðra í Hrísey haustið
áður. Um sumarið spurði hann
Kristínu hvort eitthvað væri hæft
í orðrómi um að hún væri með
bami, en hún vildi ekki kannast
við það. Hvergi kemur fram hver
viðbrögð hans urðu þegar hann
frétti að Kristín hefði borið út
bam, en vafalítið hefur hann hætt
við hana, líkt og aðrir kariar sem
urðu þess vísari að annar hafði
verið fyrri til.
Feður leggja lið
í um það bil helmingi tilvika
sem mér em kunn frá 19. öld vom
konur einar um að bera bömin
út. Þær fæddu í einrúmi, fóm
með barnið og grófu það í jörð
eða köstuðu því í sjóinn. Feður
bamsins komu hvergi nærri.
Aðrir karlar hvöttu barnsmæð-
ur sínar til að fæða á laun. Sigurð-
ur Guðmundsson bóndi í Mold-
artungu í Rangárvallasýslu bar
Margréti Guðmundsdóttur um
það árið 1843 að brenna lík
bamsins. Tuttugu ámm síðar
sagðist Jón Einarsson bóndi á
Skárstöðum í Húnavatnssýslu
ætla að svipta sig lífi ef Guðbjörg
Guðmundsdóttir léti bam þeirra
koma í ljós. Jón Snorrason bóndi
á Stóra-Nýjabæ í Krísuvík hótaði
því aftur á móti haustið 1801 að
drepa Steinunni Ámadóttur ef
hún lýsti hann föður að bami
þeirra og lagði hart að henni að
koma fóstrinu leynilega undan.
ömurlegust em þó líklega orð
Ólafs Gíslasonar árið 1857 þegar
Ingibjörg Ámadóttir vinnukona
hans og frilla um nokkurra ára
skeið reis upp í rúmi sínu og sagði
að sér væri illt. Hann vissi að hún
var komin að falli, en lét sér
nægja að segja „já, já“ þegar hún
gekk út í nóttina til að fæða.
Eins kom fyrir að karlar hjálp-
uðu til við fæðinguna og útburð-
inn. Sumarið 1823 ákváðu Ragn-
heiður Pálsdóttir og Árni Jóns-
son að fyrirfara bami sem þau
áttu von á. Hún var gift öðrum
manni, en var vinnukona á Fossi í
Suðurfjörðum í Barðastrandar-
sýslu hjá föður Áma. Undir
kvöld 14. ágúst vom þau tvö ein
að heyverkum. Hún tók léttcisótt-
ina og fór inn í fjárhúskofa á tún-
inu. Barnið fæddist lifandi, bæði
hreyfði sig og andaði, og Ragn-
heiður skildi á milli en batt ekki
fyrir naflastrenginn. Ekki
hreinsaði hún heldur munn
bamsins heldur vafði léreftsdulu
um höfuð þess. Þá kom Ámi inn í
kofann og hjálpaði henni við að
setja bamið í poka. Hann gróf
síðan fylgjuna við kofann, en bar
pokann upp í annað hús ofar í
túninu, þar sem ekki sást til frá
bænum. Nokkmm dögum síðar
sótti hann líkama barnsins og
gróf hann niður í blauta mold
fyrir utan túngarð. Ragnheiður
skipti sér ekki frekar af þessu.
Þegar upp komst og líkami bams-
ins var grafinn upp taldi læknir
líklegt að bamið hefði verið kyrkt
eða kæft. Fyrir vikið vom þau
dæmd til dauða í héraði og í
Landsyfirrétti, en Hæstiréttur
Danmerkur ákvað að hún skyldi
sitja ævilangt í fangelsi og hann í
fimm ár.
Lísibeth Jónsdóttir vildi ekki
gera Grím Grímsson ólukku-
legan með því að skýra fólki frá
því að hann tók bam þeirra ný-
fætt og gróf það í jörð. Þetta var
fjórða hórdómsbrot hans. Þetta
gerðist á Leiðarhöfn í Vopnafirði
sumarið 1819. Þar var Grímur
bóndi og Lísibeth bústýra hans,
því eiginkonan var farin frá hon-
um. í júnflok var farið að tala um
það í sveitinni að Lísibeth væri
komin til heilsu eftir nokkuð sem
fólk hafði talið að væri ólétta.
Bam sást hvergi og um miðjan
júh' gerðu hreppstjóri og prestur
sér ferð að Leiðarhöfn til að
kanna málið. Grímur og Lísibeth
játuðu fúslega að þremur vikum
áður hefði hún alið andvana og
ófullburða sveinbam. Ekki var
það ætlun þeirra að farga barn-
inu, en þegar það fæddist ekki á
hfi varð úr að Grímur gróf það
14 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 14. apríl 1989